А можа, нічога і не пачнецца. Можа, выступленьне перанясуць на восень. Ці зусім адменяць. Усё залежыць ад таго, якой будзе сёньняшняя сустрэча. Сустрэча двух непрыкметных адстаўных дачнікаў, пажылых, але маладжавых мужчын, якія пасадзілі, вырасьцілі і пабудавалі, але не парушылі прысягу.
«Што ж вы не фатаграфуеце? – зласьліва ўсклікнуў чалавек у акулярах, тыцкаючы пальцам у акно аўтобуса. – Га, спадарства? Што яны не фатаграфуюць? – ён зноў павярнуўся да аўстрыйца. – Бо ім сорамна! Стыдоба! Хіба гэта замак? Гэта ж павільён Беларусьфільму нейкі! Дзе аўтэнтыка? Зірніце на муры! Эх!»
Чалавек у акулярах пашукаў, куды плюнуць, не знайшоў і зьняў акуляры, уклаўшы ў гэты жэст столькі пагарды, што ўсе і праўда абурана адвярнуліся да вокнаў.
«Вы на іх не крыўдуйце, – дабрадушна сказаў хтосьці па-нямецку, і аўстрыяк узрадавана пацягнуўся на гэты ратавальны голас. – Яны, па сутнасьці, вельмі добрыя людзі. Проста гавораць часьцей, чым трэба. Вы і праўда аўстрыец?»
Аўстрыяк павярнуўся. Добразычліва ўсьміхаючыся, на яго глядзеў тоўсты чалавек у кепцы. Яны бачыліся на вакзале, калі пакідалі сталіцу – таўстун спачатку піў піва, а потым заснуў, і вось цяпер сьвежы, румяны, заспаны, як кавалак сьвініны, ён глядзеў на аўстрыяка і прамяніста ўсьміхаўся.
«Хольгер, – працягнуў ён пульхную руку. – Хольгер Кунцэ, з Гановэру».
«Рудзі Шпэцль, – з палёгкай паціснуў руку аўстрыяк. – З Грацу. Не, усё добра. Ужо добра. Я ведаў, куды еду. Але трохі не разьлічыў сваіх сілаў».
«Прыехалі па жонку? – усьміхнуўся з разуменьнем Кунцэ. – Я так і падумаў. Першы раз я таксама прыехаў з гэтай мэтай. На жаль, ня склалася. Мяне падманулі. Так проста, быццам гэта быў такі мытны збор. Але я не расчараваны. Урэшце, мне заўжды падабаліся прыгоды, а дзе іх яшчэ шукаць? На Балканах небясьпечна, там заўжды было небясьпечна, калі едзеш адзін. У Альбаніі? Не, дзякуй! Тут бліжэй і прасьцей дамовіцца. А тое, што тут можна знайсьці харошую бабу… Магчыма, раней так і было. Але ўсё даўно ўжо зьмянілася».
«А мне казалі, што тут толькі сьвісьні», – расчаравана прамовіў Шпэцль.
«Хто казаў? Трэба сур’ёзьней ставіцца да крыніцаў, – засьмяяўся Кунцэ. – Гэта быў твой сусед? Давай на ты, ок?»
«Згода, – зьдзіўлена сказаў Шпэцль. – Так, сусед. Як ты здагадаўся?»
Дома, па той бок мяжы, ён ніколі б не дазволіў сабе вось так хутка, з паўабароту, завесьці гэткую шчырую гутарку. Нават каб пагаварыць з суседам – а той быў неблагі чалавек, з мазгамі. Шчырасьць – гэта глупства. Але тут, у аўтобусе, які запаўзаў на ўзгорак, яму раптам зрабілася лёгка і прыемна ад сваёй шчырасьці. Хацелася, каб гэты Кунцэ гаварыў, няважна што. Але ён казаў сапраўды разумныя і цікавыя рэчы.
«Я ж кажу, я тут чацьверты раз, – задаволена прымружыўся Кунцэ. – Наслухаўся гісторый».
«І праўда, гэта быў мой сусед… У яго руская жонка… Але ён прывёз яе сем гадоў таму… І ўжо разьвёўся. Цяпер яна ў Вене», – прамармытаў Шпэцль.
«Сем гадоў! – прагудзеў насьмешліва Кунцэ. – У Вене! Дураць нашага брата… А сем гадоў таму, скажу я табе, тут шмат што можна было браць голымі рукамі, калі ведаеш патрэбных людзей. А калі яшчэ гаворыш крыху па-расейску…»
«Ты ўмееш па-расейску?»
«Не ідэальна, але… – Кунцэ ўздыхнуў і паклаў руку на сьпінку крэсла Шпэцля. – Шмат што разумею і яшчэ больш магу сказаць. Натуральна, калі яны не балбочуць, як ашалелыя. Пра што тут была спрэчка, я так і не дапяў. Яны крычалі, як малпы. Калі шчыра, Шпэцль, я не прывёз адсюль бабу, але знайшоў нешта значна больш цікавае…»
«Што?»
«Ты чуў пра бізонаў?»
«Так», – няўпэўнена сказаў Шпэцль. Бізонаў ён сабе яшчэ сяк-так уяўляў, хоць і быў зьдзіўлены, што яны тут водзяцца. Пакуль ён яшчэ ня бачыў ніводнага. Яму чамусьці хацелася даведацца іншае: што азначаюць гэтыя ідыёцкія літары? ЮНЭСКА? Хольгер мусіць ведаць, калі ён тут чацьверты раз і ўсё яшчэ жывы. Але Шпэцль вырашыў пачакаць абеду. Можа, ён нават пачастуе немца півам. Прыемна ўсё ж яго тут сустрэць. Хоць адна блізкая душа. Ледзяныя салдаты на ўзбочыне пачалі раставаць.
«Тады спытаю наўпрост, – насупіўся Кунцэ. – Ты любіш паляваньне?»
«Ня ведаю, – адказаў зьбянтэжана Шпэцль. – Паляваньне? Ты маеш на ўвазе хадзіць па лесе і страляць? Трубіць у рог? Ніколі не спрабаваў. Не, я ня ведаю, што сказаць».
«Трубіць у рог! Хадзіць і страляць! Піф-паф! – зарагатаў Кунцэ, абвёўшы вачыма суседзяў, быццам яны маглі разьдзяліць зь ім ягоную весялосьць. Дзіўным чынам яму гэта ўдалося: чуючы ягоны сьмех, тоўсты, гартанны рогат, зь пералівамі, з пражылкамі, з пырскамі, уратавацца ад якіх быў ня здольны ніхто ў радыюсе трох мэтраў, немагчыма было не ўсьміхнуцца. – Хадзіць і страляць… Важна, у каго страляць, Рудзі. Асабіста я страляю толькі ў буйных зьвяроў. Я страляю па бізонах, гер Шпэцль. І яшчэ ніколі не прамахваўся. Вось так, даражэнькі. Гэта вам ня рускую бабу раскласьці на матрасе».
Ён падсунуўся да Шпэцля бліжэй, і, зьбіраючы сурвэткай пот, але не выціраючы з твару прыязнай і лёкадумнай усьмешкі, загаварыў напаўголасу: «Задавальненьне дарагое. Але яно таго варта, Рудзі. Ты можаш забраць тушу, ты можаш забраць шкуру. Я плачу наўпрост дзяржаве. Ніякіх пасярэднікаў. У кожны свой прыезд, ня лічачы першага, я прывожу адсюль мяса, рогі і па вось такой шкуры бізона. Тут яго называюць зубр. Скажы: зубр».
«Не, – пачырванеў Шпэцль. – Я не змагу. Не, прашу цябе, гэта сьмешна».
«Скажы: зубр, – настойваў Кунцэ. – Зубр. Скажы зараз жа, іначай я зраблю табе піф-паф. Проста ў тваю задніцу. Хочаш памацаць маю стрэльбу?»
Кунцэ раскінуў свае ногі ў яркіх шортах яшчэ шырэй.
«На, памацай! Што маўчыш?» Шпэцль апусьціў вочы.
«Жартую! – зароў Кунцэ. – Жартую! Але не пра бізонаў. Пра бізонаў – праўда! Я сапраўды паляўнічы на бізонаў, на зу-броў. Зубр! Зубр – гэта жывёла. Гэта вельмі вялікая і дужая жывёла. Я раскажу табе пра іх, раскажу за абедам, нам абяцалі абед, вось тая фраў з адвіслымі цыцкамі, О-цэц-кая. Па-руску гэта азначае: дачка бацькі. Бацькава. А ты трахаеш сваю дачку, Шпэцль? Ды што ты ўсё чырванееш, як баба? Жартую! У вас там што, жартаў не разумеюць? Ведаеш, Шпэцль, магчыма, я – адзіны, першы і апошні паляўнічы на зуброў у тваім жыцьці. І калі б ня гэтая краіна – ты ніколі ня змог бы расказаць свайму суседу ў Грацы, што размаўляў з сапраўдным паляўнічым на зуброў. Таму любі яе, Шпэцль, любі, магчыма, гэта апошняя краіна, у якой яшчэ можна быць мужыком…»
Шпэцль ужо сам ня ведаў, ці радавацца яму гэтаму знаёмству. А ягоны сусед у акулярах, які ўважліва слухаў іхную размову, ніяк ня мог дачакацца, калі яна скончыцца. І цяпер ён зноў загаварыў – Шпэцль паморшчыўся і пасьпешліва палез у торбу, нібыта шукаў там пігулкі ад галавы.
«Чулі, як яны рагаталі? – пераможна спытаў чалавек у акулярах. – Ясна, чаму. Я ж казаў – у культурных людзей такія, з дазволу сказаць, замкі, як нашыя, выклікаюць толькі сьмех. Вось у немцаў – гэта замкі. Нойшвайнштайн! Я быў, я бачыў! А ў нас што? Убоства!» Пачуўшы слова «Нойшвайнштайн», Кунцэ ўхвальна ўзьняў угару палец. «Я, я, ной унд швайн!» – сказаў ён, відавочна рады выканаць сваю ролю тоўстага дурнаватага немца. Я паглядзеў на яго з агідай, але ён не заўважыў. Яшчэ хвіліна – і, здавалася, аўтобус выверне, як страўнік, ад гэтай усеагульнай млосьці, але ён нарэшце спыніўся ля брамы, і чалавек са значком першы кінуўся да выхаду.
«Приехали, – крыкнула Жанчына з Турбюро, засланяючы перад ім дзьверы. – Не отходите далеко, сейчас я найду экскурсовода!»
Чалавек у акулярах, чалавек са значком, адстаўнік, Дзяўчына ў Белым, Жанчына ў Зялёным, Жанчына з Турбюро… Немцы, аўстрыякі… А як яшчэ мне іх называць? Як яшчэ мы называем незнаёмых людзей, зь якімі вымушаныя ехаць дзьве гадзіны ў аўтобусе і ведаць пры гэтым, што разам зь імі нам давядзецца ехаць назад? Цікава, хто быў для іх я цягам гэтай паездкі? Як яны ўпотай называлі мяне? «Чалавек з празрыстым шарам на галаве»? Або проста – «мужчына»? Мужчына му. Маладой. Чалавек. Калі мы кажам чалавек, мы ніколі ня маем на ўвазе жанчыну. Ніколі. Так нам загадвае мова. Любая мова з тых, якія мы ведаем. А мы крышку ведаем нямецкую. Дастаткова, каб разумець аўтобусныя размовы і жарты. А яшчэ мы ўмеем слухаць. Бляндынчык, жанчына, якая жэрла яго вачыма, гаспажа Ацецкая… Чалавек з, чалавек на, чалавек у.
Так мы і ехалі да замку, праз усе гэтыя Мэскаліны, Мачу-пікчы, Ацтэччыны, Маі, Інкі, Кетцалькаатлі і проста Кацапавічы. Гаваркія істоты і тыя бязмоўныя стварэньні жаночага полу, для якіх у мяне нават азначэньняў не знайшлося і якія ўсю дарогу хавалі насы ў тэлефоны. Я стараўся не глядзець на жанчыну ў белай сукенцы, а галава сама паварочвалася ў яе бок. Каб ня выдаць сябе, я пачаў прыглядаўся да ціхай пары, якая сядзела на самым заднім сядзеньні. Муж і жонка. Цікава, што іх прымусіла паехаць сюды? Жаданьне прыабшчыцца к культурэ? Адкрыць для сябе сваю краіну – якая так хоча падавацца сапраўднай Краінай Замкаў? Жонка сядзела, як на іголках, прагна ўслухоўвалася ў размовы, зь цікаўнасьцю пазірала на замежных гасьцей. Яна нават адкрывала рот, каб нешта сказаць, але – «Молчи!» – бубніў яе муж, «Молчи!» – раздражнёна кідаў ён праз плячо, «Тебя спрашивали?» – і яна пакорліва апускалася, асядала, як пыл, сьціскала вусны.
І мне гэта падабалася. Падабалася гэтая ўлада чалавека над ёй. Думаю, мы ўсе былі ўдзячныя яе мужу. Бо калі б тут пачуўся хаця б яшчэ адзін голас – гэта было б ужо занадта. Нас усіх бы званітавала – ад траскай дарогі, ад неабходнасьці быць спакойнымі і ветлівымі, ад нецярплівага чаканьня. І толькі кіроўцу, здавалася, было напляваць, што адбываецца, чым пахне сыр-чабор – напэўна, калі б мы захацелі ў аўтобусе зладзіць суд Лінча, яго паклікалі б у старэйшыны, як самага справядлівага.
І вось мы выходзім з аўтобуса і ідзем да адкрытага рота індзейскай галавы. Ужо высьветлілася, што нямецкамоўная экскурсаводка, якую замаўляла турбюро, памерла. Або захварэла, або звольнілася – або ператварылася ў саляны слуп, якая розьніца, яе не было ў замку, і бедны Шпэцль застаўся безь перакладчыка. Ужо прагучала над галовамі пытаньне гаспажы Ацецкай, ці ня ведае хто з экскурсантаў нямецкай, і ўсе адмоўна і дружна закруцілі галовамі, і з найбольшай ахвотаю круціў тоўстай галавой Кунцэ. Ужо высьветлілася, што з намі ад самай сталіцы ехаў кітаец, якога ніхто не заўважыў. Усе рагаталі, паглядваючы на гэтага разгубленага чалавека ў пакамечаным пінжаку. Мы махалі рукамі і ляпалі яго па плячы, мы, група абмежаваных, эгаістычных, прагавітых расістаў, распусьнікаў, рассаднік дробнай хлусьні і зайздрасьці, прывезены са сталіцы статак паўдуркаў, якія ня здольныя нікога палюбіць па-сапраўднаму.
Мы ўваходзім у адкрыты рот галавы, дзевяць чалавек і дзесяць жанчын. Безыменная непрыгожая маладзіца з торбаю і Жанчына з Турбюро, экскурсаводка Люба, чалавек са значком, чалавек на значку, чалавек у акулярах, у кожным шкельцы па адным такім чалавеку, і ў кожным шкельцы кожнага – яшчэ па двое. Шпэцль і Кунцэ, і жанчына ў зялёным, я, адстаўнік, дзяўчына ў белай, занадта белай сукенцы, а за ёй бляндынчык, і кітаец, і сямейная пара, і яшчэ адна безыменная, худая, як манэкеншчыца, дзяўчына, і жанчына, якая працягвала пажыраць вачыма бляндынчыка, і яшчэ адна дзеўка, малая, тоўстая, з вачыма, як у старога «Масквіча».
Запомніце іх усіх. На першы-другі… Іх ня так ужо шмат. Сярод іх ёсьць лішнія, але так ужо ўладкаваны сьвет. Іх сотні, тысячы, мільёны, і ўсе яны едуць у свае Замкі, думаючы, што ўсё будзе добра. Ацтэччына прымае гасьцей.
Мы дастаем фотакамэры і тэлефоны, мы разгортваем і жуем прастору. Мы ня ўмеем фатаграфаваць. Мы бяздарныя людзі, якія прыехалі да вас з пасьлязаўтра. Экскурсаводка Люба пачынае гаварыць, і ўсе глядзяць на яе пакорліва і тупа, як авечкі.
Я гляджу на неба, я бачу прамень, я стаю проста пад хмарай, я палонны Замку. Я думаю пра белыя калготкі.
5. Босая ведзьма
Як жывая стрэлка на каменным гадзіньніку, нашая стракатая група абышла па коле другі паверх замку, паўсюль пакідаючы недарэчнае рэха.
Здавалася, кожнаму хацелася засьведчыць тут сваю прысутнасьць, надрапаць узбуджаным голасам у музэйным паветры: «Тут быў…» – і паставіць дату. Асабліва шчыравалі мужчыны. Калі мы ўваходзілі ў наступную з усіх гэтых гулкіх, выстуджаных заляў, недзе далёка за намі яшчэ стаяў рогат нястрымнага Кунцэ, хаця сам ён ужо даўно маўчаў, зь дзіцячай непасрэднасьцю калупаючыся ў носе. Чалавек у акулярах і цяпер не пакідаў свайго клопату пра беднага аўстрыяка, экскурсія праходзіла пад ягонае няспыннае бубненьне, зь якім усім давялося зьмірыцца. «Ну хіба гэта экспанаты? – чулася то з аднаго, то з другога кута. – Вось у Амстэрдаме…» Аўстрыяк з асуджаным выглядам ківаў, тужліва паглядваючы на пустыя нішы са сьвежымі падцёкамі фарбы.
Экскурсаводка Люба крыху хвалявалася і чамусьці ўвесь час глядзела на мяне – мне было яе шкада, і я ўдаваў на твары перабольшаны інтарэс. Распавядаючы пра насатых князёў зь відавочнымі прыкметамі выраджэньня і іхных жонак, падобных да лысых, ружовых кактусаў, яна раз-пораз зазірала ў свой нататнік – там было шмат вясёлых малюнкаў асадкай, зробленых, відаць яе рукой у нудныя хвіліны жыцьця, і я падумаў, што Люба, напэўна, вельмі добры чалавек, зь якім няблага было б пагаварыць пра нешта іншае, а не пра ўсю гэтую гістарычную лухту. Што яна, жанчына, можа ведаць пра Замак?
Іншая рэч – я…
Людзям на партрэтах мы відавочна не падабаліся: нізкалобыя арыстакраты з вачыма крымінальнікаў пагардліва сачылі, як мы махаем сваімі тэлефонамі, рукамі і падбародзьдзямі, арыстакраткі пазіралі хітра, як цыганкі. У аднаго з партрэтаў быў такі выраз твару, быццам ён зараз загадае адвесьці нас на стайню і ўсыпаць кожнаму бізуноў. Я вельмі хутка стаміўся ад сваіх занадта жывых спадарожнікаў, ад паўсюдных сьлядоў нармальнага менскага эўрарамонту, па-майстэрску ўпісаных у мураваную кладку. Хацелася выйсьці на замкавы двор, да сонца, да чырвоных камянёў, хацелася кавы і пакурыць.
Сонца вісела проста над замкам, калі мы апынуліся ў прасторнай залі, пасярод якой стаяў вялікі стол – тут уладары замку вырашалі ўсе важныя пытаньні: ад лёсу служак да лёсу сьвету. А сьвет канчаўся за найбліжэйшым лугам. Праз акно былі відаць край зубчаты бору і жоўтая дарога, па якой мы прыехалі. З замкамі як зь людзьмі: здалёк яны сымпатычнейшыя, чым пры блізкім знаёмстве. Люба замоўкла, каб набраць паветра, і я сустрэўся вачыма з той самай жанчынай у белай, занадта белай сукенцы. У іх гарэў дзіўны агонь. Няўжо ёй падабаецца Гісторыя? – падумаў я зьдзіўлена. Жанчынам ня мусіць падабацца Гісторыя. Надта ўжо часта яны ў ёй былі ў ролі закладніц. Закладніц, наложніц, нажніцаў, якімі мужчыны рэзалі сабе палатно, каб выціраць чужую кроў са стала для сваіх баляваньняў.
Калі мы ішлі сюды празь цёмны і цесны пераход, я крыху адстаў ад групы і мімаволі затрымаўся каля адной зь нішаў. Высьветлілася, што адстаў ня толькі я. Уціснуўшыся плячыма ў камяні, у нішы стаяла знаёмая мне жанчына ў белай сукенцы. Чорны заплечнік яна трымала ў руках – а перад ёй тырчаў знаёмы мне бляндынчык. Ніша была досыць вузкая, і бляндынчык загароджваў жанчыне ў белай сукенцы праход.
«А если подумать? – пачуў я ягоны бадзёры голас. – А если хорошо подумать? А, Почемучечка?»
Жанчына ў белай сукенцы заўважыла мяне – я адвярнуўся і кінуўся даганяць экскурсантаў. Як мужчына му.
Цяпер мы ўсе стаялі вакол стала ў позах рэвалюцыйных матросаў і тупа глядзелі на чырванашчокую Любу. Хамы, якія ўпіваліся сваёй уладай. Уражаньняў нам ужо хапіла – але гэта была толькі палова экскурсіі.
Мы ішлі згодна са стрэлкамі – жаночымі пальцамі, раздрукаванымі на прынтэры, паўсюдна разьвешанымі на белых сьценах. «Працяг экспазыцыі» – чыталі мы ўголас, чамусьці нам вельмі падабалася чуць свае галасы ў такой сур’ёзнай абстаноўцы. Мы пабачылі пакоі, дзе ўладары замка спалі і кахаліся, мяшаючы ў правільных прапорцыях дынастычную кроў – на дзіва маленькія, амаль дзіцячыя ложкі зь неверагоднымі балдахінамі. Мы пабачылі пакоі, дзе яны елі – цяпер у іхны посуд за люстранымі загародкамі было налітае толькі сонца, пасыпанае пылам. Калі б мне прапанавалі выпіць з такога, я б адчуў гідлівасьць. Мы пабачылі пакоі, дзе яны чыталі – цяжкія кнігі ў вокладках з чалавечай скуры. Мы пабачылі пакоі, дзе яны музыцыравалі: паркет маўчаў, ён быў зусім новы, ён пахаваў пад сабой усе жывыя гукі, а новых пакуль не нарасло. Мы пабачылі галерэі і паглядзелі па чарзе ў байніцы, мы наступалі адно аднаму на ногі і адхіналіся ад чужых ног на вузкіх пакручастых лесьвіцах. Мы пачулі колькасныя лічэбнікі, якія не застануцца ў памяці, і гады жыцьця, якія нічога нам не сказалі. Мы паслухалі гісторыю пра тутэйшы прывід – маладую сялянку, якую некалі спаліў, прывязаўшы да дрэва, мясцовы фэадал, і цяпер кожная ноч, якая апускаецца на замак – гэта яе тая самая ноч, якая паўтараецца ўжо трыста гадоў. Расказваючы пра гэта, Люба старалася ўкласьці ў свой голас як мага больш рамантыкі, а я думаў пра тое, што кожны мужчына, які чуе гэта, уяўляе сябе на месцы фэадала, а кожная жанчына – на месцы той сялянкі, і інакш ніколі не было і ня будзе. Мы гвалцім і аддаемся гвалту нават тады, калі ня маем да гэтага ні волі, ні ахвоты. Сялянку звалі Ганна, здань таксама – «Однофамилицы», гучна сказаў бляндынчык, і ўсе засьмяяліся, і я разам з усімі.