Новыя Шабаны былі ўзьведзеныя паміж Малым і Вялікім Трасьцянцамі, на правым баку Магілёўскай шашы. Да вайны прыкладна ў гэтым месцы знаходзіліся вёска Галінава, хутар Анелева і тарфянікі. За тарфянікамі, на другім баку ракі, месьціліся зусім маленькае Зарэчча і пасёлак Сьвіслач. Правым бокам Шабаны ўпёрліся ў трасьцянецкія могілкі, што захаваліся да нашых дзён, хаця там ужо даўно нікога не хаваюць – могілкі добра відаць з вокнаў тых шабаноўскіх дамоў, якія ўтвараюць доўгі мур на паўночным усходзе раёну. За могілкамі кульгае паўмёртвая рэчка Трасьцянка, якая, прамінуўшы лес і заводы, з палёгкай упадае ў возера Стайкі – зацьвілы, бутэлечна-зялёнага колеру вадаём, у якім вучылася плаваць і ў які спраўляла малую патрэбу не адно пакаленьне шабаноўскіх дзяцей.
Ёсьць тры кароткія таямнічыя словы, па якіх шабанолягі ўсяго сьвету, дзе б яны ні былі, беспамылкова пазнаюць роднасную душу. Гэта па іхным падручніку мы адольвалі нашую нікому не патрэбную навуку.
Душка. Самацей. Крукаў.
Шабаноўскі санктуарый. Іменьнік. Каляндар. Сонмік. Гэта вывучаюць на першым курсе, каб не забыць ужо ніколі. Гэта адскоквае ад зубоў нават у тым узросьце, калі саміх зубоў ужо даўно няма ў наяўнасьці. Гэта чытаецца з прыдыханьнем, як верш:
Составіл: Душка
Редактіровал: Самотей
Проверіл: нач. отд. военінж. 3-го ранга Крюков
Менавіта іхныя імёны стаяць на той мапе, якую я атрымаў з Прагі восеньскім днём … году. Гэта яны завізіравалі канчатковы варыянт Шабаноў перад тым, як прыйшоў майстар Сьмерць і пусьціў кісларод. Плён іхнай працы бясцэнны. Вось у гонар каго трэба было назваць тут вуліцы. Па вялікім, шабаноўскім рахунку. Kto ty jesteś? Я з Шабаноў. Мяне складаў Душка, рэдагаваў Самацей, правяраў Крукаў. Я ня зь вёскі і ня з гораду, я ня неба і не зямля, я не беларус і не расеец, ня рыба і ня мяса, я ад бабушкі ўцёк, ад дзедушкі ўцёк – і ад самога сябе неяк ужо ўцяку.
4
На другі дзень Сафія стаяла, апранутая ва ўсё чорнае, перад дзьвярыма суседкі зьнізу. Тое, што яна выбрала менавіта гэтыя дзьверы, было невыпадкова – учэпістая памяць Сафіі даўно зафіксавала, што суседка зьнізу большую частку дня бавіць ля акна, уважліва сочачы за тым, што адбываецца ў двары. Да такіх людзей Сафія ставілася бяз злосьці, як да стыхійнага бедзтва, як да вар’ятаў, якіх колькі ні лячы, яны ўсё адно возьмуцца за сваё. За іх трэба быць вышэйшымі, ва ўсіх сэнсах, ім трэба помсьціць начамі, імітуючы бурлівыя оргіі, і па выходных, абстрэльваючы іх цяжкай артылерыяй нізкіх частотаў і выключаючы музыку роўна а палове на адзінаццатую, бо такія суседзі сьвята вераць, што «па законе шумець можна да дзесяці» і а палове на адзінаццатую выходзяць на пляцоўку, падымаюцца, задыхаючыся, цягнуць руку да званка – і тут бэн! – і музыка сьціхае, нібы й не было. Хто пасьля гэтага будзе скардзіцца. Пабурчаць – і ўніз. Яшчэ трошкі артабстрэлу, і зноў – бэн! А тады ўжо ўсё, цішыня, бо старых трэба шанаваць. Бэн. Чаму бэн? Можа, бэнц? Бамс? Сафія сама ня ведала, чаму ёй падумалася менавіта гэта: «бэн». Бэнам, калі яна вучылася ў школе, яе аднаклясьнікі чамусьці называлі чэлес. Пра што ўжо пра што, а пра Сіманенкаў чэлес Сафія зусім у гэты час ня думала. Не да таго. Можа, Вера і ўспамінае сваіх мужчын па іхных «бэнах», але ў Сафіі іншая праца. На дадзены момант – вынюхваць і аналізаваць. Сал! Які яшчэ сал? Нейкая ўнутраная дысьлексія ў яе ад усіх гэтых перажываньняў, вырашыла Сафія і націснула на званок.
«Ты ж Сафія, праўда? – спытала суседка, блізарука разглядваючы яе ў сутоньні пляцоўкі і тузаючы халат. – Я цябе й не пазнала, у чорным уся. Здарылася што?»
«У мяне муж прапаў», – сказала Сафія і зірнула суседцы проста ў вочы.
Зараз яна скажа: як прапаў? І рукамі плясьне.
«Як прапаў? – сказала суседка і пляснула рукамі. – Ты заходзь, праходзь на кухню, мы ж суседкі, вось і пасядзім па-суседзку… Даўно ўжо трэба было завітаць, пазнаёміцца… Зараз каньячку кульнём… Ты ідзі, ідзі, рыхтуйся», – яна падштурхнула падлетка ў майтках, які, ухмыляючыся, акурат выйшаў з прыбіральні, і выгнала яго зь цёмнага перадпакою. Сафія прайшла ў кухню, села.
Суседка адвярнулася да пліты, над якой навісала рудая кухонная шафа. – «Дык як прапаў? Расказвай, Зося».
«Пайшоў у нядзелю ў двор сьмецьце выкідваць і не вярнуўся, – сказала Сафія, кусаючы вусны. – Мо вы яго бачылі?»
«Ды што ж я, цэлымі днямі толькі і сяджу ды мужыкоў пільную? – сказала сьпіна, нэрвова засьмяяўшыся. – Што мне, Зосенька, заняцца няма чым?»
Сафія ласкава ўсьміхнулася сьпіне і закінула нагу на нагу. Падлетак, усё яшчэ ў майтках, прасьлізнуў у кухню, наліў сабе вады і стаў не сьпяшаючыся піць, зь цікавасьцю паглядваючы на Сафію. Суседка стукнула яго ў каршэнь, і ён, узвыўшы, схаваўся ў нетрах кватэры.
«Не, ну, бачыла я, як ён па двары ідзе, у адных тапках, у руках пакет, – сказала сьпіна, нахіліўшыся над плітой. – Выпадкова бачыла. А потым мой прыйшоў з гаражоў, дык трэба было есьці разаграваць, так. А больш я твайго Сіманенку дык і ня бачыла. Думала, дамоў пайшоў. Куды ж яму яшчэ ісьці, Сафія?»
«Сапраўды, куды?» – прамовіла Сафія абыякава.
«Хаця вось што я табе скажу, – уздыхнула суседка, не паварочваючыся. – Калі такое здараецца, то тут дзьве прычыны. Я табе са свайго жыцьця кажу, ня з кніжкі. Прычына першая – баба. Прычына другая – другая баба. Знойдзецца твой Сіманенка, нікуды ня дзенецца. Мой дык вунь колькі разоў прападаў. Аднойчы ажно ў Шабанах знайшлі, зь міліцыяй, з сабакамі, у блядзіны ў нейкай. Чула, дарэчы, хутка мэтро да самых Шабаноў хадзіць будзе? А што ў тапках, ты не зьдзіўляйся. Пойдзе такі ў тапках сьмецьце выносіць, выкіне пакет, спыніцца каля бака, паглядзіць на тапкі, на пакет выкінуты, і апануе яго сумнеў. А як сумнеў апануе, то стане яму д’ябал шаптаць: вось стаіш ты тут, каля сьмецьцевага баку, такі сабе ў тапках, і ніхто цябе ня любіць, і дома адны папрокі і сьпінагрызьзе. Падумае мужык і пагодзіцца: а праўда ж, папрокі і сьпінагрызьзе. А д’ябал – ён жа разумны, як баба, нячысьцік гэты, ён ведае, што ім сказаць, каб як найхутчэй дайшло – дык д’ябал далей песьню заводзіць: ты ім і тое, і тое, і сёе, і растакое – а яны табе толькі: грошы давай! Падумае мужык і скажа сабе: а праўда, я ж ім і тое, і растакое, а яны мне… А д’ябал далей: ты, у тапках, мудзіла! А мужык падумае: а і праўда, мудзіла я, бо ніхто мяне ня любіць, нават жонка, нават дзеці. А д’ябал яму: вось што ты толькі што на сьметнік выкінуў? А мужык адказвае: пакет са сьмецьцем. Вось я і кажу – мудзіла, зашэпча д’ябал, – ты падумай. Падумае мужык і падасца яму, што ён дапяў да сутнасьці. Гэта ж я маладосьць сваю і сілу толькі што выкінуў, скажа мужык і заплача. Мужчыны, яны, Сафія, дужа сэнтымэнтальныя. Яны больш за жанчын плачуць, гэта навукай даказана. Заплача такі ў тапках і скажа сабе: гэта ж я шчасьце сваё мужыкова выкінуў толькі што на сьметнік, як казёл апошні. І паедзе, як быў, у тапках, да блядзіны якой, бо падумае, што тая шчасьце ягонае падабраць можа, памыць, пачысьціць і на стол паставіць. А блядзіна дык і радая, уся нафуфырыцца, паголіцца, падмыецца – і чакае ўжо. За таксі заплаціць. Пральна, яна ж за ім не глядзела, калі ён з пахмельля падыхаў, калі яго ў гаражах манціроўкай па галаве стукнулі, калі яго ў паліцыі ўсю ноч мучылі, як нечалавека нейкага, за тое, што ён у мэтро заснуў, яна ж яго з арміі не чакала два гады, яна ж не пахала як конь, калі яго па два-тры тыдні дома не бывае. Твой Сіманенка, вядома, па гаражах уначы ня ходзіць, нічога не скажу, але наконт блядзіны я б на тваім месцы падумала, вылічыла б хто, хочаш, разам пасядзім, сьпіс складзем, кандыдатак прамацаем, чуеш, Сафія?»
Але не было ўжо ў кухні ніякай Сафіі. Суседка выпіла адзін кілішак, другі, журботна зьела лыжку ікры, зьняла з ручкі дзьвярэй рэмень і пайшла ў нетры кватэры займацца выхаваньнем.
Раніцай Сафія патэлефанавала сьвякрусе і, палохаючыся свайго голасу, распавяла ўсё як ёсьць. Яна яшчэ ніколі ў жыцьці не прамаўляла такія рэчы і таму адчувала сябе так, нібы вымушаная хлусіць. Як яна і чакала, на супакаеньне не было чаго разьлічваць – ёй самой давялося супакойваць сьвякруху, чаго Сафія дужа не любіла. Сьвякруха, аднак, з удзячнасьцю прымала суцяшэньні і патрабавала новых. Сафія наогул не выносіла патасу, ні ў якім выглядзе, і лічыла, што ўсе гэтыя словы, якія гаворацца выключна з мэтай іх сказаць, без увагі на канкрэтнае значэньне, словы абстрактныя і туманныя, словы, якія паразытуюць на традыцыі, словы, якія камусьці важна пачуць, што б яны ні значылі – гэта словы лішнія, нявартыя таго, каб быць у лексыконе прыстойнага чалавека. Кожны раз, калі яна была вымушаная іх вымаўляць, ёй здавалася, што ёй зараз зарагочуць у твар, а то і поўху ўлепяць, крыкнуць: «Што за лухту ты вярзеш!» – але ніхто так чамусьці не рабіў і з удзячнасьцю прымаў вымучаныя, бляклыя, мёртванароджаныя словы Сафіі. Больш за ўсё, здаецца, Марыю Генадзеўну ўразіла тое, што сын зьнік у адных тапках. Нібыта калі б ён зьнік у туфлях або красоўках, усё было б ня так драматычна. Сьвякруха наплакалася і пайшла піць лекі, а насамрэч званіць мужу. І тут ужо амаль адразу патэлефанаваў і сьвёкар, Лявон Уладзіміравіч. Той ужо стаў суцяшаць Сафію. І зноў – словы, словы, словы, словы, якія Сафія магла прадугадаць да лягічнага націску, да парадкавага нумару ў фразе, словы, якія самі па сабе ня значылі анічога – але трэба было цярпець, казаць дзякуй і нават трошкі паплакаць. Лявон Уладзіміравіч узяў з Сафіі абяцаньне сёньня ж аднесьці заяву ў паліцыю, і яна паабяцала, намагаючыся як найхутчэй скончыць размову. Сьвёкар палез адбымацца – па тэлефоне гэта было нялёгка, але затое і ня так гідка. Не пасьпелі яны разьвітацца, як ператэлефанавала Марыя Генадзеўна, ужо пасьля лекаў – гэтай Марыі Генадзеўне трэба было пачуць, як Сафія плача. Закочваючы вочы, Сафія сымітавала кароткі аргазм, і гэта прайшло. Дзейнічаць трэба, а не раўці – хацелася крыкнуць ёй у слухаўку. І гэта ж быў толькі пачатак – пакуль Сафія размаўляла з Марыяй Генадзеўнай, на лінію марна прарывалася маці Сафіі, зь якой ужо пасьпеў зьвязацца Лявон Уладзіміравіч, так што давялося яшчэ гаварыць і з маці, вечна падазроны голас якой гэтым разам быў афарбаваны ў колеры трыюмфу: маўляў, я ж казала, я ж цябе папярэджвала!.. Потым Сафія ўрэшце вылезла з ванны і паехала ў паліцыю, напісала заяву, пераконваючы сябе, што ніхто ў райаддзеле зь яе не сьмяецца.
Цяжкі выдаўся дзень, што й казаць – а ўвечары трэба было прыгатаваць нешта для сьвёкра, сьвякрухі і маці, якія зьбіраліся да яе, едучы з розных канцоў гораду, нібыта на сьвята, нібыта 24 жніўня даўно прайшло і Сіманенка… Не, хопіць на сёньня Сіманенак, сказала сама сабе Сафія, зачыняючы за сватамі і маці дзьверы. «Можа, нам застацца?» – пяты раз спытала Марыя Генадзеўна, пакуль маці гладзіла Сафію па галаве, але Сафія красамоўна зыркнула вачыма ўніз: таксі чакае! Вярнулася да сьціплага стала, выпіла гарэлкі і, нічога не прыбіраючы, пайшла спаць.
5
Ідзі, ідзі, калі б ты жыў на Якуба Коласа, ты б ужо быў дома. Вядома, што назвы вуліц маюць на людзей, якія жывуць на іх, дзіўны, містычны ўплыў. Назву сваёй вуліцы не выбіраеш – зь ёй нараджаешся і паміраеш. Яе можна ненавідзець, можна абурацца, пратэставаць, зьбіраць подпісы за перайменаваньне – але калі ты жывеш на Леніна, то Ленін жыве ў табе. Часам мы цешым сябе думкай, што здольныя паўплываць на тапаніміку. Слабыя, убогія духам, сьмешныя, мы лічым, што калі назавем свае вуліцы імёнамі сапраўдных герояў ці вернем ім старадаўнія назвы, то зьменіцца навакольле і зьменімся мы самі. Час зразумець, што ні гераічнае мінулае, ні проста нейкае мінулае нам не пасуе, мы яго не заслугоўваем. Навесіць паўсюль новых шыльдаў – яшчэ ня значыць стаць вартым імёнаў, якія на іх напісаныя. Таму лепш прызвычаіцца да таго, што нам далі, ня рыпацца і прыгледзецца да аб’едкаў, якія кінула нам улада. Гэтыя назвы даўно ўжо ня маюць сэнсу, ніхто ня памятае, чаму вуліцы называюцца так, а не інакш, засталіся толькі гукі, дыфузныя працоўныя выкрыкі, зь якіх можа атрымацца ўсё што заўгодна.
Гэтаксама як мову, паводле акадэміка Мара, можна зьвесьці да чатырох першасных элемэнтаў – так і Шабаны складаліся з чатырох галоўных вуліц: Ротмістрава (Рош), Сяліцкага (Сал), Бачылы (Бэн) і вуліцы, якая так і называлася: Шабаны. Ротмістрава і Сяліцкага, пачынаючыся ад Партызанскага праспэкту, агіналі раён з захаду і ўсходу, на поўдні іх злучала паміж сабой вуліца Шабаны. Вуліца Бачылы дзяліла ўсё гэтае ўтварэньне на дзьве часткі і была своеасаблівай мяжой паміж старымі і новымі Шабанамі.
Вуліца Ротмістрава – назва даволі мілагучная і не стварае праблем пры ўспрыманьні яе замежнікамі. Rotmistrowstraße або Rote-Мistrow-street магла б існаваць ня толькі ў Шабанах. Самое слова «Ротмістрава», здаецца, мусіла б настройваць на вайсковы лад, бо «ротмістар» – гэта нешта трошкі польскае, але перадусім белагвардзейскае, з раньняга, кранальнага дзяцінства зь яго героямі грамадзянскай вайны і суворай каляровай герархіяй. У тых каляровых баталіях я заўжды быў на баку белых, а пазьней – фрыцаў. Можа, таму, што тагачасная прапаганда, сама таго не ўсьведамляючы, рабіла сваіх анёламі, супэрмэнамі, паўбагамі, а ўсё чалавечае заставалася на долю ворагаў? Супэрмэны хутка надакучваюць, пагуляў і выкінуў, а чалавечае, злое ляжыць у табе тонамі, ты – бяздонная бочка чалавечасьці, і цябе да яе цягне інстынктыўна.
Ротмістар стаіць прыкладна тамсама, дзе і паручнік, на пару з тым легендарным есавулам, які кінуў каня, бо прыстрэліць не паднялась рука. Такім чынам, вуліца Ротмістрава мелася стаць наглядным дапаможнікам да ўрокаў ПВП у старэйшай школе. Глядзі ў акно, натхняйся, зараджай, страляй. Ябош, як казалі ў Шабанах. Ці – эстэцкі варыянт: ейбож (ад ей-боже). Мелася, але ня стала. Чамусьці чуецца ў ёй нешта гастранамічнае, але не рэстараннае, а хутчэй сталоўскае: бо тут ёсьць рот і міса, а што яшчэ трэба – калі галодны, можна браць зь місы нават рукамі, так нават смачней. Магчыма, гэта салдацкая сталоўка. Ці турэмная. Рот. Міса. Страва? Трава. Мясам у такіх сталовых ня кормяць.
Як і належыць есавулу, паручніку, фэльдфэбэлю ці дзеншчыку, господін Ротмістровъ меў густыя вусы: сьціплая даніна адначасова Будзённаму і мужчынскай будзённасьці. Потым да вусоў дадаліся акуляры, у выглядзе зьявілася нешта адміральскае, Ротмістраў на сваіх позьніх фота глядзіць у іх, нібы ў пэрыскоп субмарыны ў пошуках чарговага «Вільгельма Густлафа». Хаця сам ён быў танкіст – але якая розьніца, у чым плаваць. Былы волскі плытнік Ротмістраў паўсюль пачуваўся, як рыба ў вадзе.
Невядома, што было водападзелам у жыцьці Ротмістрава для яго самога. Магчыма, той момант, калі ён быў у канцы трыццатых выключаны з партыі і над ім навісла пагроза арышту – ды ўсё абышлося. Але для нас самая важная дата ў ягоным жыцьці – 3 ліпеня 1944 году. Менавіта з гэтага дня пачынаецца шабаноўскі пэрыяд яго жыцьця. Пятая гвардзейская танкавая армія пад кіраўніцтвам атамана Ротмістрава бярэ Менск. Напярэдадні генэрал атрымаў прачуханца ад Стаўкі: «Стаўка незадаволеная маруднымі і нерашучымі дзеяньнямі 5-й танкавай арміі і зьвязвае гэта з дрэнным кіраўніцтвам з боку тав. Ротмістрава… патрабуе імклівых і рашучых дзеяньняў…» І Ротмістраў, які цудоўна ведаў, чым пагражае такая незадаволенасьць, вырашыў кінуць да ног Стаўкі сталіцу советской Белоруссіі. Хутчэй за ўсё ні сам Ротмістраў, ні ягоныя танкісты вёску Шабаны так і не наведалі, Менск яны бралі з поўначы і паўночнага ўсходу. Узялі і пакацілі далей, на Вільню. Там у Ротмістрава не атрымалася рашучых дзеяньняў, і камандуючы фронтам Чарняхоўскі зьняў яго з пасады. Але было ўжо позна… Менск быў асуджаны, хай сабе і праз сорак гадоў, прыняць дзіўнае мяно на свае абноўленыя мапы.