Вярнуўшыся, Сафія трохі паразважала і патэлефанавала ў паліцыю. «Муж зьнік», – сказала яна, цалкам разумеючы ўсю пачварную недарэчнасьць і ўсё глупства гэтых словаў. «Муж прапаў» – як «бялізну скралі». А вы ня вешайце, грамадзянка, бялізну на двары, як калгасьніца. Лепш слухаўку павесьце. На месцы паліцыянта яна б так і сказала. Але Сафія нічога не змагла з сабой зрабіць і, таропка распавядаючы ўсе нешматлікія падрабязнасьці, пачала міжволі дурнавата хіхікаць, што скончылася сапраўдным ровам. Яе, тым ня менш, выслухалі без асаблівага інтарэсу і сказалі абзваніць шпіталі, бо ўсе так робяць. Яна абзваніла, на гэта нечакана спатрэбілася так шмат часу, што, паклаўшы нарэшце слухаўку, Сафія адчувала сябе замардаваным вязьнем каменаломняў. Паабедаўшы, яна зноў набрала паліцыю. Слухаўку ўзяў ужо іншы паліцыянт, больш цярплівы і ветлівы, давялося яму наноў усё тлумачыць, гэты сказаў пачакаць дні тры, бо звычайна акурат тры дні – інкубацыйны пэрыяд бацылы зьнікненьня чалавека, пасьля якога чалавек гэты або сам знаходзіцца, жывы або мёртвы, але найчасьцей усё ж жывы, брудны, п’яны і з пахам якойнебудзь блядзі. Або не знаходзіцца, і тады ўжо яго можна пачынаць шукаць: задзейнічаць усе каналы, рассылаць сьпісы прыкметаў, апытваць грамадзян, шукаць у базах, вынюхваць, езьдзіць на апазнаньні і пісаць у «Чакай мяне». А чаму тры дні? Чаму не чатыры, чаму ня два, ня шэсьць з паловай – хацелася спытаць Сафіі? Што за магічны рэалізм, што за паліцэйская кабала? А як я буду акно зачыняць на кухні? Тады дашліце мне кагосьці, хто ведае «асаблівы падыход», хацелася сказаць ёй, але яна зрабіла выгляд, што супакоілася, паабяцала патэлефанаваць праз тры дні, калі «бялізна» ня знойдзецца, разьвіталася і паклала слухаўку, пачуўшы перад гэтым на тым канцы проваду шчыры, з прысмакам дэзадаранту мужчынскі сьмех.
Яна адшукала сярод мужавых рэчаў ягоную банкаўскую картку, сінюю з залатым надпісам «Symanienka», бо ейная, на якой усё яшчэ стаяла «Ziablik», была ўжо даўно проста кавалкам плястмасы. Аскепкам той дзіўнай пары, калі яна яшчэ працавала – «як конь», дадавала яна чамусьці кожны раз, калі прыгадвала тую эпоху, хаця праца была зусім няцяжкая. «О» ў гэтым кароткім слове ў яе зь невядомай прычыны заўжды станавілася дыфтонгам; напэўна, недзе ў падсьвядомасьці Сафіі гэта мусіла падкрэсьліваць адмысловую конскасьць працы. Схадзіла да банкамата і зьняла амаль усё, што было на рахунку, на ўсялякі выпадак. Калі вярнулася і села ў кухні ля акна, адкрыўшы куплены ёгурт і прагна паглынаючы яго сталовай лыжкай, то першым, што кінулася ёй у вочы, стала адсутнасьць сьмецьця ў кантэйнэры, да якога ўвечары яна выправіла свайго мужа. Нібы нехта замёў сьляды. Мусіць, пакуль яе не было, прыяжджала машына і забрала ўсё сьмецьце. Гэта ж відавочны факт, папярхнулася яна – і ўсё ж ёй стала яшчэ больш не па сабе. Відаць, яна яго ўсё ж кахала. Як дзіўна, сказала сабе Сафія, пры чым тут гэта.
Яе вялікі, недалёкі і сьветлы, як раённая паліклініка, муж Сіманенка быў чалавек добры… Шчыры… Што яшчэ? Вялікі, недалёкі, сьветлы (у сэньсе бляндын), добры, шчыры… Вялікі – у сэньсе такі мядзьведзь. Недалёкі, так – мог вось, напрыклад, узяць сканворд і не адгадаць за вечар ніводнага слова. Патэлефанаваў ёй неяк і дурным, радасным голасам паведаміў, што іхнага начальніка пасадзілі за хабар. Нібыта новы браць ня будзе. Купляў лятарэйкі. Шчыра верыў, што сяброўка Сафіі Вера, якая працавала ў бардэлі ў турэцкім Карсе, спэцыялізуецца выключна на танцах. Хаця тая як ужо толькі ні зьдзеквалася зь беднага Сіманенкі, апісваючы свой нудны job. Забываў рэшту ў краме. І гэтая гісторыя зь мясам… Як гэта ён яшчэ каніны не прыцягнуў. Куонь. Куонская каўбаса. Вось гэта што – гэта недалёкасьць ці няўважлівасьць? Ці проста тупасьць? Сафія адчыніла акно і ўтаропілася на пусты кантэйнэр для сьмецьця. Яна раптам раззлавалася на мужа так, што вырашыла чагосьці выпіць. Наліла сабе віна, хаця й ведала, што будзе балець галава. Пасьля віна зьнікненьне Сіманенкі стала падавацца ёй добра сплянаванай акцыяй, накіраванай супраць яе, Сафіі. Спробай пазьбегнуць адказнасьці – тыпова мужчынскім дзеяньнем, якое, на думку мужчын, ураўнаважваецца прынесеным імі мясам. Мясам невядомага паходжаньня. Кім была сплянаваная акцыя? Ды ім, зьніклым Сіманенкам. Сафія хрыпата рохкнула. Думка пра тое, што Сіманенка мог нешта сплянаваць, ды яшчэ ажыцьцявіць сплянаванае, падалася ёй бязглуздай. Але, нібы ў пацьверджаньне гэтай вэрсіі, пайшоў дождж, паліў на пусты, як сцэна, двор, у спарожнены кантэйнэр для сьмецьця, у выстаўлены на падваконьне келіх, у душу Сафіі. Ад дажджу лысеюць. Яна прыбрала келіх і паспрабавала зачыніць акно, але асаблівага падыходу Сафіі акно не прызнавала, таму яна паклала на падваконьне ангельскі слоўнік, прыціснуўшы ім раму. Праз шчыліну былі чуваць нейкія сырэны. Сырэны, сырыя старонкі, саркастычныя позіркі. Сафія ссунула фіранкі і села на стол. Пазванілі зь Сіманенкавай працы, спыталі, дзе ён. «Захварэў», – адрывіста сказала Сафія і кінула слухаўку. Дзе ён падзеўся. Дзе. Вядома ж, гэта магла быць і баба. Якая можа адрозьніць карову ад сьвіньні. Нават у такім выглядзе. Характарыстыка. Чаму ў гэтым слове так і чуецца нейкае харканьне? На грамадзяніна Сіманенку. Вялікі, недалёкі, сьветлы (у сэньсе бляндын). Добры, шчыры. Няўважлівы. Няздарны. Тупы. Зьніклы. Гад. Скрадзены (закрэсьлена). Каханы. Мядзьведзь. Конь. Куонь. Муж. Прафэсія. Што яшчэ? Майстар на ўсе рукі. Ну, можна сказаць, усьміхнулася Сафія. Яе, здаецца, трохі адпусьціла.
На ўсе рукі. А рук у Сіманенкі было шмат. Адна рука абдымала Сафію перад фотакамэрай, а другая рука лезла Сафіі ў станік (ён казаў, гэта яго супакойвае, а Сафія чытала, што дотык да жаночых грудзей падаўжае мужчынам жыцьцё – вось і падоўжыла), а трэцяя рука ведала асаблівы падыход да акна на кухні, а чацьвертая рука ведала асаблівы падыход да Сафіінай дзірачкі. Пазаймаемся сафістыкай – так ён гэта называў. А пятая рука кіравала машынай, а шостая рука прадавала тавары, якія ніхто не хацеў купляць, а ўсё ж куплялі, і нават пераплачвалі, а сёмая рука прыносіла мяса, а восьмая прыбівала, гудзела, сьвідравала і клеіла, а дзявятая рука трымала кніжку і пульт ад тэлевізара, а дзясятая рука падымалася, галасуючы, а адзінаццатая і дванаццатая часам апускаліся, і Сафіі трэба было пакутліва шукаць нейкія словы, каб іх падбадзёрыць. Ненавісныя моманты. Падбадзёрваць не ўваходзіла ў сьпіс яе талентаў. А трынаццатая рука несла пакет са сьмецьцем. І Сафіі, самотнай Сафіі на кухні з мокрым падваконьнем, Сафіі зь сякерай на каленях трэба было добра падумаць, якую руку адсекчы першай, калі Сіманенка ў рэшце рэшт вернецца.
Якое ён меў права зьнікнуць? – бясьсільна думала Сафія, і перад ёй выразна паўставаў вобраз пачка цыгарэт, схаванага за кнігамі. Яшчэ ўвосень, напісаўшы на аркушы чырвоным флямастэрам «24 жніўня», яна кінула паліць, пачаўшы такім чынам падрыхтоўку да гэтай важнай даты. Часам усё ж, прыкінуўшы меркаваную працягласьць Сіманенкавай адсутнасьці й аб’ём ягонай сёньняшняй занятасьці, яна дазваляла сабе цыгарэту-другую на бальконе, але не злоўжывала. Усе яе недапалкі дагэтуль ляжалі ў траве пад бальконам, яна бачыла іх кожны дзень, паліваючы кветкі, магла паказаць кожны на сьледчым экспэрымэнце, але Сіманенка ні пра што не здагадваўся. А тут наогул незразумела, ці мае яшчэ дзень 24 жніўня нейкі сэнс і з кім яна яго сустрэне. І ў якім выглядзе. Можа, у жалобнай сукенцы. Зрэшты, нават такое разьвіцьцё падзей не вызваляла б Сіманенку ад адказнасьці. Зьнікаюць яны, панімаеш, на сьмерць намякаюць. Муж адной знаёмай галадоўку абвясьціў, невядома зь якой прычыны. Знаёмая казала, нібы з-за палітыкі. Сафія зь цяжкасьцю магла ўявіць сабе чалавека, здольнага адмовіцца ад ежы дзеля палітыкі. А калі і магла, вобраз гэты не выклікаў у ёй нічога, апрача пагарды. Два тыдні муж знаёмай сядзеў на кухні, піў ваду, курыў, здымаў сябе вэб-камэрай і матам лаяўся на ўладу. Потым месяц ляжаў у шпіталі з атручаньнем. Бо ў першы дзень наліў ваду ў слоік, зь яго й піў, а слоік быў брудны, у ім нават знайшлі нейкую кішэчную палачку. Ад кішак не ўцячэш, нават калі захочаш, думала Сафія, з асалодаю закурваючы. Зноў жа – яна прыцягнула на балькон крэсла – рэч у адказнасьці. Калі маеш жонку і дзяцей, мусіш сам жэрці і іх карміць. А не галадаць і не зьнікаць ля сьмецьцевых кантэйнэраў. Можа, і добра, што краіна ў моцных руках. Каб на адказнасьць не забываліся.
На шчасьце, Сіманенка быў ня схільны да галаданьня. Бязь мяса ён бы на другі дзень падох. Колькі яна ні старалася паўплываць на яго – Сіманенка жэр, абрастаў тлушчам, сьвяціўся. Яна ажно пачула, як ён рохкае ў спальні. Нечакана ёй стала шкада беднага Сіманенку, які блукаў цяпер недзе па сьвеце, ня маючы ні кавалка мяса, у адных тапках, яна ўявіла, як ён баязьліва стаіць каля нейкай перасоўнай крамкі, робячы выгляд, што прыцэньваецца, як яго, такога вялікага, схуднелага, недалёкага, адцірае злая чарга, а ён выцягвае над ёй сьветлую віхрастую галаву, маркотна любуючыся недаступнай канінай.
Яна набрала Верку. Капсама аланы, як заўсёды. А Вярок, відаць, працуе. Ёсьць плюс у яе працы – у яе кожны дзень мужыкі зьнікаюць, і ніхто не бядуе, падумала Сафія. Яна дакурыла, села перад тэлефонам, пачала глядзець на яго так засяроджана, што нават калі б ён быў фэнам або пыласосам, усё адно абавязкова зазваніў бы. Але было ціха, так ціха, як ніколі не было яшчэ ў жыцьці Сафіі. Трэба было дзейнічаць. Яна набрала Сіманенкавага сябра і распавяла яму, запінаючыся, што здарылася.
«Не, ня ведаю, – сказаў сябра Сіманенкі. – Ты ў паліцыю тэлефанавала?»
«Сказалі, калі праз тры дні ня вернецца, будуць шукаць, – адказала Сафія спакойна. – …І галоўнае – у адных тапках. Ты падумай, можа, ён табе гаварыў што надоечы? Ну там, пра мяне, і наогул… Там, маўляў, дастала ўсё, не магу больш?»
«Не, Сафія, – сказаў сябра Сіманенкі. – Нічога такога. Ні пра цябе, ні пра дастала».
«Вось падонак, – сказала Сафія і чыхнула. – Нават пра мяне – і ні слова. А ты ня хлусіш мне, Вова?»
«Што ты, – сябра Сіманенкі засьмяяўся, і сьмех гэты выразна засьведчыў, што хлусіць ён часта, шматслоўна, брудна і ня толькі начальніку. – Сафія, табе можа дапамога трэба? Дык я прыеду ўвечары».
«А асаблівы падыход ты ведаеш?» – спытала Сафія тужліва.
«Што? Які падыход? Да чаго? – голас сябра зрабіўся адразу вышэйшы на актаву. – Я да ўсяго падыходы ведаю, – засьмяяўся ён з палёгкай праз імгненьне. – Не сумнявайся. Зьбіла з толку… Дык як?»
«Не, дзякуй, усё ў норме», – сказала Сафія і паклала слухаўку.
3
Зорнай травеньскай ноччу 1995 года я выйшаў з пад’езду аднаго з дамоў у Зялёным Лузе. У гэтым пад’езьдзе, на трэцім паверсе, жыла мая дзяўчына. Я думаў застацца ў яе пераначаваць, бо яе бацькі былі на лецішчы – але яны нечакана прыперліся аб адзінаццатай гадзіне вечара на апошняй электрычцы. Дзяўчына, як мне здалося, зусім не засмуцілася, і гэта злавала мяне нават больш за раптоўнае бацькоўскае ўварваньне. Яна пра нешта пыталася, я нічога не адказваў. Мы трохі паляжалі ў яе пакоі, прычыніўшы дзьверы і слухаючы, як бацькі раскладваюць рэчы; здаецца, мы нават задрамалі, абняўшыся, я пахнуў ёй, а яна мной – у нас быў шчасьлівы дзень. Мяне пабудзіла яе маці, трасянуўшы асьцярожна за плячо. «Камусьці час ехаць дамоў», – прасьпявала яна паўшэптам. Я доўга ня мог уцяміць, што яна ад мяне хоча, глядзеў на яе паўсклеенымі вачыма, потым падняўся, разьвітаўся і бразнуў дзьвярыма.
Вуліца адразу вярнула мне прытомнасьць. Паветра было такое чыстае, сьвежае і халоднае, што я ўжо не шкадаваў пра сваё выгнаньне. Ліхтары гарэлі так запрашальна, нібы за кожным у ценю хавалася кавярня. З боку хлебазаводу ліўся водар толькі што сьпечанага хлеба. Я закурыў сваю астру зь фільтрам, зірнуў на знаёмыя вокны, ужо зусім цёмныя, і рушыў да трамвайнага прыпынку. На кожны мой крок двор адгукаўся звонкім рэхам, дарогу перабягалі каты, нейкія бліскуча-залацістыя ў сьвятле ліхтароў, на самай сярэдзіне яны на імгненьне спыняліся, глядзелі на мяне недаверліва і потым зьнікалі ў цёмным кустоўі. З другога боку дома прагрымеў трамвай – зусім пусты, мяркуючы па ягоным вясёлым ляскаце. Я пасьпеў яшчэ ўбачыць ягоныя агні, што дагаралі, калі выйшаў на прыпынак – гэта быў апошні трамвай. Хутчэй за ўсё, кіроўца нават не спыніўся б тут, пабачыўшы маю постаць на пустым прыпынку. Была роўна палова на другую. Грошай у кішэні я ня меў ні капейкі. Ад сну, як і ад злосьці, не засталося нават сьледу. Наперадзе была ноч і падарожжа праз увесь горад – і мне стала лёгка і радасна ад гэтай простай думкі.
Мой шлях ляжаў дадому – у Шабаны, раён дастаткова далёкі, каб дайсьці да яго на самым сьвітанку. Тады я яшчэ ня надта добра ведаў менскую геаграфію, ня надта давяраў свайму адчуваньню прасторы і вырашыў ісьці правераным шляхам: уздоўж трамвайных рэек. Яны мусілі вывесьці мяне ажно да ўнівэрмагу «Беларусь», туды, дзе цяпер станцыя мэтро «Партызанская». Там трэба было павярнуць на Партызанскі праспэкт і ісьці па ім наперад, на паўднёвы ўсход, падымаючыся з узгорку на ўзгорак, да ўпору. Пагатоў гэта быў шлях досыць добра асьветлены, і начны горад, які я так любіў, можна было разгледзець як сьлед. Я аблягчыўся, схаваўшыся за густым дрэвам – бо неяк не падумаў зрабіць гэтага, калі сыходзіў ад дзяўчыны; пачакаў, пакуль пройдзе зграя паўп’яных падлеткаў, што марудна рухалася з таго боку, дзе зьнік трамвай, і, напяваючы пад нос улюбёную песьню, пакрочыў туды, куды вялі рэйкі.
Ноч была незвычайная – а хіба можа быць звычайнай ноч, калі ты, дваццацігадовы бедны паэт, ідзеш па вялікім горадзе, вяртаючыся дадому ад сваёй дзяўчыны, зь якой дзьве гадзіны таму вы вытваралі на яе канапе немаведама што? Усё, што сустракалі на шляху мае прагныя вочы, падавалася напоўненым таемным сэнсам. Вадасьцёкавая труба, падобная да старога патэфона. Срэбная лужына. Зоркі, якія нехта, нібы задумаўшыся, перабіраў над тваёй галавой. Грузавік з надпісам «Людзі», які прагрукатаў міма. Каты, глухі сьмех у арках, куст, які пералазіў праз агароджу вайсковай часьці. Бялізна, якая пагойдвалася на бальконах, зачыненыя крамы. Ноч была такая, пасьля якой нішто ўжо ня можа застацца так, як раней. Ноч мэтамарфозаў і адкрыцьцяў, ноч успамінаў, ноч напярэдадні Шабаноў. Толькі дайшоўшы да скрыжаваньня Сурганава і Хмяльніцкага, дзе тады тырчэла знакамітая піўнуха, я ўсьвядоміў, колькі мне яшчэ трэба прайсьці. Шабаны падаліся недасяжнымі, нерэальнымі, няроднымі. Гэтае месца ня можа быць домам, паўтараў я, ідучы наперад, гэтае месца ня можа быць. Гэтае месца ня можа быць домам – словы цудоўна клаліся на рытм маіх крокаў. Гэтае месца ня можа быць. Яно занадта далёка – я хачу жыць тут, у Зялёным Лузе. Тут мне добра – а там цесна і трывожна. Чаму на мне, на нас ляжыць гэтае закляцьце – закляцьце Шабанамі? Адкуль яны наогул узяліся?
Гэткім самым пытаньнем я задаўся праз шмат гадоў, у зусім іншай краіне. І тады прыгадаў гэтую ноч, і гэтую дарогу, і гэты горад, які раптам зьявіўся перада мной ва ўсёй сваёй красе і жудасьці, зь яснасьцю апошняга сну, зь няўхільнасьцю пакараньня. І паспрабаваў адказаць прынамсі на першае сваё пытаньне. Дык адкуль яны ўзяліся?
Вёска, якая, перад тым, як сысьці ў нябыт, дала сваё імя новаму мікрараёну, насамрэч знаходзілася ад цяперашніх Шабаноў кілямэтры за тры на паўднёвы захад. Згодна з вайсковай мапай трыццатых гадоў, вёсачка гэтая ляжала сабе ціхамірна на правым беразе пакручастай, але вузкай і неглыбокай Сьвіслачы, на лугах, што суседнічалі з рэдкім, зусім не партызанскім узьлескам – па сваіх памерах і па значэньні яна саступала Вялікаму і Малому Трасьцянцам, што месьціліся непадалёку, разрэзаныя шырокай шашой. Тут яшчэ рыпелі калодзежы і рыкалі каровы, тут яшчэ гналі брагу і зьбіралі бульбу, зьдзіўляючыся летнім надвячоркам, куды падзеліся ўсе цені і чаму ў вёсцы не засталося ніводнай мышы і ніводнай птушкі, а ў Менску ўжо быў падпісаны плян барбароса. Шабаны былі асуджаныя, ад іх мусіла застацца толькі імя – убогі помнік некалі жывому паселішчу.
На месцы вёскі цяпер станцыя аэрацыі. Аэрацыя замест аеру – гісторыю стварае мова, а не наадварот. Прыгожае слова ня мае дачыненьня ні да неба, ні да палкаводца Аэцыя і азначае ня што іншае, як ачыстку сьцёкаў. З паветрам яе лучыць толькі датычнасьць да кіслароду – ім насычаюць ваду, якая праходзіць тут праз адмысловыя фільтры. Вада насычае тых, хто жыве на зямлі, так што шабаны – гэта абноўленая, перазапраўленая парода чалавека. Штучна абагачаная кіслародам. Аэраваныя людзі лягчэй пераносяць жыцьцё ў прамысловай зоне.