Шляхта загула, як гняздо шэршняў, калі ў яго знянацку кій засунуць.
– Ды як толькі ў вашаці язык павярнуўся сказаць такое! Мы ганаровая шляхта! У нас яшчэ мячы старажытныя дома ёсць! Ды мы першыя ў любым бунце!
– Так-так, панове, – пад’юджваў Стах. – Калі нас да вясны, а самае позняе да другой восені не аддзеляць, бунт будзе! Досыць, насядзеліся ўжо мы пад маскалямі! Дастаткова шапак паздымалі перад кудлатымі кацапамі! Дастаткова нацярпеліся ўсякага!
– Так, досыць ужо, досыць! – туравала яму грамада. – Усе ў Бабруйск пойдзем! А як Польшчу не аддзеляць, першыя бунт падымем!
Іх запал і імпэт быў ледзь не большы, чым у смалярскай арцелі.
Амаль суткі Стах гасцяваў у жардзянцаў, апісваючы ім будучую Польшчу так, як яе ўяўляў, усхваляючы легіёны, якіх сам яшчэ не бачыў, расказваючы, як лепей да іх трапіць, што казаць, калі па дарозе затрымаюць, і куды ісці запісвацца.
На змярканні чацвёра хлопцаў рушылі ў Бабруйск, а Стах выправіўся да арцелі з вёскі Вежгайлова – паводле аповедаў шляхты, самай вялікай і самай патрыятычнай польскай грамады з усіх, што стаялі цягам наступных шасці вёрст уверх па Бярэзіне. Стараста пагадзіўся быць яго правадніком аж палову шляху.
Надвор’е, з учора халоднае і хмарнае, сапсавалася яшчэ больш. З поўначы дзьмуў рэзкі ледзяны вецер, час ад часу сек дробны дождж і падаў снег. Рачныя хвалі былі вышынёй з добры пракос. Лясы поўніліся жаласнымі стогнамі і страхам. Калі па небе праплывалі дажджавыя хмары, цемра на дарозе рабілася проста пякельнай.
Пейзаж доўгі час быў такі ж, як перад Лошай: дубровы і паляны. Але потым пайшоў суцэльны лес. Сцяжына ў ім бегла зігзагам – і да ракі, і ўздоўж яе. Калі лес урэшце скончыўся, праваднік спыніўся і ўзяўся тлумачыць дарогу:
– Гэты луг цягнецца дзве з гакам вярсты. Калі ён скончыцца, вашаць убачыць рэчку, што ўпадае ў Бярозу, шырынёй з хату, а то і болей. Вось гэтая дарога вядзе ўброд, а каб перайсці пехам, трэба знайсці часаную кладку за некалькі дзясяткаў крокаў уверх па рацэ. Масток таксама ёсць, але далёка ўгары, амаль па той бок акопаў і загародаў. Пасля пераправы луг рэзка скончыцца, і пачнецца дубовая просека. На адным яе баку будзе будан старавераў, а на другім, самае большае за паўвярсты ад іх, – вежгайлоўцаў. Я б вашаць да месца давёў, але хачу вярнуцца да таго як нашы хлопцы пойдуць.
– А да ракі буданоў не будзе? – спытаў Стах.
– Не, тут работнікі жывуць за акопамі, далёка ад гэтай дарогі. Не заблукаеце, нават калі захочаце.
Яны развіталіся і разышліся кожны ў свой бок.
«Я і не ведаў зусім, што такі спрытны, – думаў дарогаю Стах, – і што так лёгка ўсё атрымаецца. Паверылі, хоць я ні войска таго не бачыў, нічога. Аказваецца, я калі захачу, то і мудраца ў лапці абую. А калі б я ім прызнаўся, што са Смалярні, не напрыдумляў, не пахваліўся, невядома, ці пайшлі б яны адразу. А Казік сумняваўся… Цікава, што б ён сказаў, калі б пачуў мой са шляхтаю дыспут? Можа, морду набіў бы за ману. Ой, добра ідзецца. Праз гадзіну ўжо вежгайлоўцаў гэтых на ногі падыму. А заўтра пайду далей. Павандрую, аж за Барысаў сягну, падыму ўвесь польскі надбярэзінскі народ, тысячы ахвотнікаў у Бабруйск адпраўлю. Хай здзіўляюцца».
На шырокім полі непагода дакучала хлопцу яшчэ больш. Дажджавыя струмені білі так моцна, што раз-пораз даводзілася паварочвацца да ветру бокам. Працінала да касцей.
Абшар быў роўны, як стэп, і цвёрдая зямля пад нагамі.
Дзве абяцаныя вярсты давялося цягнуцца па брыдкай слаце, але ўрэшце пачаўся спуск, і пад нагамі памякчэла. Па баках з’явіліся лазовыя кусты. Стах сышоў на траву, бо ногі пачалі гразнуць. А трава была амаль да кален.
Праз хвіліну хлопец апынуўся ля рэчкі. Не затрымліваючыся, павярнуў направа, каб адшукаць кладку, але яе штосьці не было відаць. Нізінная мясцовасць у шуме рэк, выцці вятроў і цемры здавалася вельмі небяспечнай. Больш за ўсё палохалі лазовыя кусты, што чарнелі па ўсім лузе.
Ён ішоў далей уверх па рацэ і баязліва страляў вачыма па баках. Аднойчы заўважыў, што нейкі з кустоў варухнуўся. Стах спыніўся і прыгледзеўся: сапраўды варушыцца. «Што гэта за ліха? – здзівіўся хлопец. – Можа, конь?»
Пераадолеўшы страх, ён збочыў да куста, каб паглядзець, што ж там такое. І гэта сапраўды конь пасвіўся, а далей – другі і трэці. Стах быў уздыхнуў з палёгкай, але, абярнуўшыся на рэчку, заўважыў, як нехта нізкі перабягае ад аднаго куста да другога: ці то авечка, ці то сабака, ці то воўк. Ад згадкі пра ваўка па ўсім целе пайшлі дрыжыкі.
«Я хоць і спрытны, а смелы не вельмі», – прызнаўся ён сабе і прыспешыўся, не азіраючыся і прагнучы як найхутчэй пераправіцца праз раку. А кладкі ўсё не было. Дайшоў аж да загародаў – нічога.
«Ды што ж такое, – занепакоіўся Стах. – Няўжо прапусціў? Можа, кладка злева, а той шляхціц пераблытаў? Ці гэта я зноў недачуў…»
Ён хацеў было пайсці далей, аж на мост, але калы з загароды сыходзілі глыбока пад ваду, а на лузе дзіркі ў іх не было.
«Нічога не зробіш, трэба яшчэ раз перайсці», – вырашыў ён, хоць вяртацца не хацелася страшна.
Ідучы назад, хлопец уважліва прыглядаўся да рэчкі, а думкі круціліся вакол загадкавага ценю. Што ж гэта магло быць? Калі б воўк, коні б так спакойна не пасвіліся – яны здалёк небяспеку чуюць. Тады што?
«Авечка? І адкуль ёй тут узяцца? Жарабя? Так, хутчэй за ўсё яно. Дакладна, малое жарабя, – радасна пастанавіў ён. – І як я адразу не здагадаўся?»
Ён ужо дайшоў да самай Бярэзіны, а кладкі як не было, так і няма.
«Ды што ж за халера! – раззлаваўся Стах. – Вадой яе знесла ці як? Ну і што цяпер рабіць? – думаў ён, мераючы рэчку вачыма. – Калі б не такі холад, перайшоў бы ўброд, а так што? Нічога не застаецца, як шукаць дзірку ў загародзе і ісці на мост… А што, калі каняку злавіць і пераехаць? – мільганула думка. – Бог сведка, добры спосаб! Пераеду і паганю назад, хай сабе зноў пасецца».
Доўга не думаючы, ён рушыў нацянькі туды, дзе бачыў коней, заўважыў адразу трох і скіраваўся да найбліжэйшага. Калі наблізіўся на адлегласць дзесяці крокаў, конь падняў галаву і ціха заіржаў, нібы на авёс. Жарабец быў – толькі трымайся.
– Косю, косю, – ласкава паклікаў Стах, патрапаў жывёліну па шыі, пагладзіў па пысе і прысеў, развязваючы вераўчанае пута. – Вось дык конь! – дзівіўся ён. – І як такога яшчэ ў кавалерыю не забралі. Такі конь нават уланам быў бы добры. Улану ў каравул, ага, як у песні: «Там улан у каравуле, а дзяўчына як маліна…» Хто ведае, можа, давядзецца яму як-небудзь у польскім каравуле стаяць… А можа, і пада мною, у добры час будзь сказана», – дадаў хлопец.
Ззаду зашаргаталі хуткія крокі. Стах павярнуў галаву, каб паглядзець, і ў тое ж імгненне яму нібыта перуном па галаве ляснула. У вушах зашумела, зазвінела і затрашчала, у вачах бліснулі іскры з маланкамі, а потым яго захапіў вір густой цемры, закруціў усё хутчэй, разросся, запаланіў усё і панёс у бяздонную прорву.
* * *
Апрытомнеўшы, Стах убачыў, што ляжыць ніцма, а над ім, схіліўшыся, колам стаяць чужыя людзі. Валасы ва ўсіх былі па-старасвецку доўгія, нібы конскія грывы, ва ўсіх, апроч юнакоў, – густыя рудаватыя бароды. Ля ног Стаха хлопец гадоў пятнаццаці свяціў ахапкам запаленай саломы.
Стах не мог зразумець, што здарылася і як ён трапіў да гэтых старавераў. Цела праціналі агідныя дрыжыкі, увушшу млынавы спуск шумеў. Паглядзеў у адзін бок – за спінамі людзей гарыць агонь, у другі – там сценка будана.
– Жыў ерацік, жыў, паганый! – загаманілі стараверы, заўважыўшы, што Стах паварушыў галавой.
– Грышка! – скрыпучым голасам крыкнуў адзін са старых барадачоў з узараным оспай тварам. – А ну дай яму яшчэ вядзерка!
Ззаду высунуўся юнак з вядром вады і лінуў яго цалкам Стаху на грудзі і галаву. Ад жахлівага холаду хлопец закрыў рукамі твар і, змахнуўшы ваду, што займала дых, штосілы шалёна завыў.
– Ха-ха, воеш, дзіавал! – рыкнуў васпаваты. – Рычыш, бес касманогай! Сечас мы цебя научым, вор канячый, мы цебя…
Словы пра каня адразу нагадалі Стаху клопат з пераправай і няшчасны выпадак з тымі коньмі.
«Божа, ды мяне ж як канакрада схапілі! – прастагнаў ён у думках, зразумеўшы прычыну свайго знаходжання ў гэтым будане і ўсю небяспеку свайго становішча. – Сын Балашэвіча – канакрад! Каб жа пад зямлю праваліцца…»
– Гавары, ерацік, хто ты такой, – запатрабаваў той самы барадач.
– Людзі мілыя, не хацеў я вашага каня красці, – жаласна пачаў тлумачыць Стах. – Я хацеў толькі рэчку на ім пераехаць і назад адпусціць. Кладкі знайсці не мог.
– Рэчку толькі пераехаць? А чаму ж ты тады, бес касманогай, не ўзяў Яфімавага старага каняжку, а выбраў майго лучшага жарабца? Гавары, хто такой і хто твае падзельнікі, не верым, што ты адзін такую работу робіш!
– Дзядзечка, я Хрыстовымі ранамі клянуся, што толькі пераехаць хацеў на вашым кані! Ні бацька мой, ні дзед ніколі такім не займаліся.
– Як усыпем цебе дваццаць пяць – не такое запаёш.
Хлопцы сцягнулі са Стаха світку, перавярнулі яго на жывот і выканалі загад за некалькі імгненняў. Вось ужо чатыры пары моцных рук трымалі ўкрыжаванага Стаха за рукі і ногі.
– Вот, Яфімушка, бей, – сказаў васпаваты іншаму барадачу, даючы яму гнуткі лазовы кій таўшчынёю з вялікі палец, – а я шчытаць буду. Ну, ерацік, – яшчэ раз звярнуўся ён да хлопца, – апошні раз па-добраму прашу: гавары, адкуда ты і як цебя зваць.
– Кажу ж, я вашым канём толькі рэчку хацеў пераехаць, а хто я такі і куды ішоў – не скажу, хоць забіце мяне і закапайце.
А ціха сам сабе дадаў:
– Дай мне, Божа, вытрымаць і зрабі так, каб я гэтым ерэтыкам потым усё назад вярнуў.
– Расступіцеся, – загадаў васпаваты. – Жар, Яфімушка.
Барадач, якога называлі Яфімам, зайшоў Стаху ў ногі, папляваў у далоні і пачаў біць. А першы лічыў: раз… два… тры… чатыры…
Стаху да цела нібы прыкладалі распаленае жалеза – такі жахлівы быў боль. Паліла аж да касцей, аж да касцявога мозгу, калола ў галаву, хапала за сэрца. Ён схапіўся зубамі за траву, каб боль не вырваў у яго прызнанне.
Дванаццаць… трынаццаць… чатырнаццаць…
Ён ніколі не думаў, што дваццаць пяць – гэта так многа. Аднак урэшце ўсё скончылася.
– Ну, паганый, скажаш, адкуда ты і як зваць? – паўтарыў пытанне васпаваты.
– Я вашым канём толькі рэчку хацеў пераехаць, а хто я такі і куды ішоў – не скажу, хоць забіце мяне і закапайце.
– Харашо, тагда яшчо дваццаць пяць.
Яму вылілі на плечы вады і адмералі яшчэ столькі ж удараў. А калі потым зноў запыталі, ён ужо не азваўся.
XXVII. Надзея
Набліжалася поўнач. На дварэ ціха шаргацеў снег – быццам рачная плынь ці яловыя галіны. За садамі ля пушчы перакрыкваліся совы і зайцы. У гушчары паўночных лясоў часам завывалі ваўкі. Смялейшыя звяругі, відавочна, бадзяліся і па выгане, бо сабакі брахалі і вылі. Нехта выйшаў за хлявы і стрэліў для постраху, каб да быдла не падкапаліся.
Святло гарэла толькі ў Вінярскага на вячорках і ў Яна Балашэвіча пры хворым, але і вячоркі ўжо разыходзіліся. Па вуліцы разнесліся воклічы і смех. Хлопцы снежкамі атакавалі дзяўчат. А тыя ўцякалі ва ўсе бакі, аж валасы кудлаціліся. Самыя асцярожныя краліся загародамі ўпоперак дарог, упэўніваючы падступных смаркачоў у сваім стаўленні і трываючы іх пасмялелыя абдымкі.
Адась Сцяпура і Карапузя ўвечары зазірнулі да Балашэвіча і на ганку сустрэлі Марціна, што ўжо сыходзіў.
– Ну як там, дзядзька, ён яшчэ дыхае? – спытаў Карапузя.
– З учора не варушыцца. Хочаце з ім пасядзець?
– Так, пабудзем трохі.
– Малайцы. Толькі пасядзіце хаця б да другіх пеўняў, хай баба трохі паспіць. Яна за гэты час зусім змардавалася.
Стах ляжаў у вялікім пакоі на ложку, які паставілі за паўтара аршына[13] ад грубкі. Па баках – крэслы, ля ўзгалоўя – зэдлік. Нам ім распяцце, свечка, графін з пітвом, лекі і іншае патрэбнае хвораму. Лямпа, пастаўленая на грубку, высвечвала навокал сябе васьмёрку. Маці чувала пры ложку, пахістваючыся з боку ў бок ад стомы. Астатняя сям’я спала ў бакоўцы за драўлянай перагародкай альбо ў заднім пакоі за сценкай.
Хлопцаў гаспадыня сустрэла з удзячнасцю.
– Ідзіце, цётка, спаць, мы папільнуем, – сказаў Карапузя, на пальчыках падышоўшы да яе.
– Праўда? Ох, дзякуй вам. Толькі глядзіце, дзеткі, не засніце, а то не дай Божа што…
Маці пайшла ў бакоўку, а хлопцы селі ля хворага.
Стах высах як шчэпка. Скура – як палатно бледная. Вочы запалі. Шчокі ўцягнуліся, нібы ён цукерку смактаў. Нос згорбіўся і завастрыўся. Твар выцягнуўся і непазнавальна змяніўся. Хлопец ляжаў нерухома, як труп, толькі коўдра ледзь заўважна прыпадымалася, сведчачы, што ён яшчэ ліпіць.
– Не, ён ужо не ўстане, – прыгледзеўшыся да хворага, ціха заўважыў Карапузя.
– Ды што ты, братка, кажаш! – занепакоеным шэптам запярэчыў Адась. – Хоць бы пры нас паміраць не пачаў.
– Баішся?
– Баяцца не баюся, але невядома, што тады рабіць.
– Як невядома? Свечкі запалім і пабудзім усіх.
– Трэба паглядзець, ці добра ў коміне юшку закрылі.
– А гэта навошта?
– Як навошта? Каб чорт праз тую дзірку не ўлез.
– Дурань. Вось Бог сведка, не ведаў я, што ты такі дурань. Ды чорт праз вушка іголкі пралезе, а ці мала большых дзірак у хаце. Эх, братка, калі душа на пекла зарабіла, дык ужо не выкруціцца.
Праз чвэрць гадзіны пасля першых пеўняў хворы пацягнуўся, падняў павекі і пачаў вадзіць вачыма па столі. Позірк быў прытомны.
– Што, памірае? – шапнуў Адась Карапузю?
– Ды не бойся ты, не памірае, – адгукнуўся той.
Стах пачуў шэпт і павярнуў галаву да іх.
– Сташку, братка, ты нас пазнаеш? – спытаў Карапузя, нахіляючыся над ім.
– Пазнаю, – надламаным голасам адказаў хлопец. – Ты – Петрык, а гэта Адась. А я што, захварэў?
– Захварэў? Братка, ды ты ж больш за месяц тут ляжыш, вось як цябе са шпіталя ў Бірках забралі.
– З Бірак?!
– Так. Вежгайлоўскія акопнікі знайшлі цябе непрытомнага ў Бярэзіне, але не змаглі даведацца, з чыіх ты, таму паведамілі сапёрам і завезлі ў шпіталь.
Стах уражана вырачыў вочы, але змоўк і не адазваўся. Пятнаццаць хвілін ён то драмаў, то думаў, а потым уважліва паглядзеў на Карапузю і спытаў:
– А хто мяне ў раку кінуў?
– Ніхто не ведае. Вежгайлоўцы ў суседніх буданах пыталі, і ад нас потым хадзілі ў той бок – хацелі дазнацца, але марна. А ты нічога не памятаеш?
– Не-а. Штосьці… нібыта… ну… дайце папіць чаго, хлопцы.
Карапузя даў яму шклянку з яблычным сокам.
– А чаго мне пасцель нібыта да плячэй прыстала? – спытаў Стах, спрабуючы падняцца на локці.
– А як ёй не прыстаць, братка, калі ў цябе ўся скура адтуль злезла. Не падымайся, лежачы пі.
Хворы напіўся і зноў заплюшчыў вочы, задумаўшыся. Сябры падумалі, што ён заснуў, але неўзабаве пачулі:
– А ведаеце, нешта я ўсё ж прыгадваю.
Петрык з Адасем нахіліліся над ложкам і затрымалі дыханне.
– Напалі на мяне ці то бандыты, ці то шпегі нямецкія, – пачаў Стах, адпачываючы пасля кожных некалькіх словаў, – хутчэй нават шпегі. Ішоў я ноччу ад жардзянцаў да вежгайлоўцаў. Частку дарогі мяне жардзянскі стараста вёў, а потым я сам. Іду, значыць, лугам, іду, падыходжу да рэчкі – і тут ад вады да мяне трое кудлатых бамбізаў з нажамі ў руках кідаюцца.
«Стой!»
Я стаю.
«Куды ідзеш?»
«Каня згубіў, во шукаю», – брашу я.
«Маніш, – кажуць, – ты ўжо другую ноч уздоўж Бярэзіны цягаешся, аддавай грошы!»
Я ім аддаў партманэтку з дробяззю.
«Буйныя таксама аддавай!» – крычаць, нібы ведаюць, што ў мяне ў шапцы тры паперкі па дзесяць. Аддаю і гэтыя. «А цяпер хутка вядзі нас да вышкі».
«Да якой вышкі?» – пытаю.
«Да вайсковай!» – галосяць.
– Калі да вышкі хацелі, значыць, шпегі, – уставіў Петрык.
– Ды хто іх ведае, шпегі ці не, – зазначыў Адась. – Як яны былі апранутыя?
– З ног да галавы нібыта ў аўчыну поўсцю вонкі.
– Тады гэта былі чэрці.
– Чэрці? Ну, магчыма. Мне і самому нешта здавалася, што не зусім людзі, бо калі я іх вазіў і да ног дакранаўся, там поўсць такая цвёрдая была, нібы хвост конскі ці шчэць свінячая, а ступы больш да капытоў падобныя.
– Ты сказаў «вазіў»?
– Ну так, на сабе вазіў. Яны ж прычапіліся: вядзі да вышкі, а то душу дастанем. А мне адкуль ведаць, дзе тая вышка! Дык яны мяне спачатку палкамі білі, на зямлі расклаўшы, а потым на спіну верхам селі і ездзілі па лузе. Калі ўдосталь наездзіліся, я іх яшчэ і праз рачулку перавёз, а больш нічога не памятаю, што сталася. Нешта нібыта засвістала, завыла, нібыта віхор наляцеў, і ўсё.