Мастак. Да 200-годдзя з дня нараджэння Тараса Шаўчэнкі (зборнік) - Стралко Валерый

Тарас Шаўчэнка

Мастак

Да 200-годдзя з дня нараджэння Тараса Шаўчэнкі

На вечным шляху да Шаўчэнкі

Для многіх пакаленняў украінцаў – і не толькі ўкраінцаў – Шаўчэнка азначае так шмат, што сама па сабе ствараецца ілюзія, быццам мы ўсё пра яго ведаем, усё ў ім разумеем і ён заўсёды з намі, у нас. Але гэта толькі ілюзія. Шаўчэнка як з’ява вялікая і вечная – невычэрпны і бясконцы. Воляй гісторыі ён атаясамлены з Украінай і разам з быццём роднай дзяржавы працягваецца ёю, убіраючы ў сябе новыя дні і новы вопыт народа, адгукаючыся на новыя болі і думы, далучаючыся да новых скрыжаляў лёсу. Ён расце і развіваецца ў часе, у гісторыі, і нам яшчэ ісці і ісці да яго спасціжэння. Мы на вечным шляху да Шаўчэнкі…

Для многіх пакаленняў украінцаў – і не толькі ўкраінцаў – Шаўчэнка азначае так шмат, што сама па сабе ствараецца ілюзія, быццам мы ўсё пра яго ведаем, усё ў ім разумеем і ён заўсёды з намі, у нас. Але гэта толькі ілюзія. Шаўчэнка як з’ява вялікая і вечная – невычэрпны і бясконцы. Воляй гісторыі ён атаясамлены з Украінай і разам з быццём роднай дзяржавы працягваецца ёю, убіраючы ў сябе новыя дні і новы вопыт народа, адгукаючыся на новыя болі і думы, далучаючыся да новых скрыжаляў лёсу. Ён расце і развіваецца ў часе, у гісторыі, і нам яшчэ ісці і ісці да яго спасціжэння. Мы на вечным шляху да Шаўчэнкі…

Тараса Шаўчэнку разумеем настолькі, наколькі разумеем сябе – свой час і Украіну ў ім. Але каб лепш зразумець яго як нашага сучасніка, трэба цалкам зразумець яго як сучасніка людзей, праблем, грамадства XІX стагоддзя. Ён сам прыходзіць у наш дзень. Але і мы павінны ісці ў яго час. Толькі так паміж намі і ім будзе глыбейшае паразуменне.

Мы шчыра захапляемся высокім вобразам Кабзара, яго грамадзянскай прынцыповасцю і маральнай чысцінёй, пачуццём сацыяльнай і нацыянальнай справядлівасці, адданасцю праўдзе і свабодзе. Але ці можам цалкам уявіць сабе, што за гэтым стаяла, колькі гэта патрабавала душэўных сіл і барацьбы, колькі гэта каштавала пакут і болю, колькі для гэтага трэба было прасвятлення думкі і вышыні духу?

Каб гэта ўявіць, трэба добра ведаць не толькі самога Шаўчэнку, але й яго эпоху, атмасферу жыцця грамадства, увесь шырокі спектр поглядаў, інтарэсаў і настрояў таго часу, што ў сваёй сукупнасці і стваралі тую гістарычную рэальнасць, у якой геніяльны паэт быў самім сабой.

Тарас Шаўчэнка нарадзіўся 9 сакавіка (па новым стылі) 1814 года ў сяле Морынцы Кіеўскай (цяпер Чаркаскай вобл.) у сям’і прыгоннага. Праз два гады сям’я перабралася ў сяло Кірылаўка, дзе спачатку памерла маці, а затым і бацька. Тарас, рана застаўшыся сіратою, спазнаў і гора, і знявагі, і пакуты, аднак яны не прытушылі прагі да ведаў і вялікага імкнення да волі.

Праходзячы навучанне ў дзякоў Паўла Рубана і Пятра Багорскага, хлопец авалодаў букваром, Псалтырам і Часасловам, пазнаёміўся з некаторымі творамі ўкраінскай літаратуры. З маленства адчуваючы непераадольную цягу да малявання, шукаў навукі ў мясцовых «мастакоў», збіраў лубачныя малюнкі, якія тады распаўсюджваліся сярод народа. Бываючы ў навакольных вёсках, слухаў вандроўных кабзароў і лірнікаў – жывых носьбітаў украінскай гістарычнай памяці. Уражлівая душа хлопца прагна ўбірала прыгажосць маляўнічай прыроды. Так складваўся той унутраны дзіцячы свет, у якім ужо была іскра Божага дару.

У 1828 годзе чатырнаццацігадовага юнака бярэ да сваёй абслугі – «казачком» – ягоны гаспадар Павел Энгельгарт. Роля хлопчыка на пабягушках цяжка прыгнятала Тараса, у якога ўжо фарміравалася пачуццё ўласнай годнасці і прызначэння, і, можа, менавіта тады выспявала тое непрыманне любых формаў падпарадкаванасці і рабства, якім будзе прасякнутая Шаўчэнкава паэзія.

У пачатку 1829 года Павел Энгельгарт з вялікім абозам адпраўляецца на службу ў Вільню. Тут Тарас мае магчымасць убачыць помнікі культуры, пазнаёміцца з творчасцю выдатнага літоўскага жывапісца Ёнаса Рустэмаса. Тут жа становіцца сведкам падзей паўстання 1830 года, што напэўна не засталіся без водгуку ў яго бунтарскай натуры.

Ад лютага 1831 года пачынаецца пецярбургскі перыяд у жыцці Тараса Шаўчэнкі. Энгельгарт, які хацеў мець свайго прыдворнага жывапісца, аддае яго ў навучанне да майстра Васіля Шыраева. Тарас упарта вучыцца, але марыць аб свабодзе. Нарэшце атрымлівае яе – дзякуючы ўкраінскім і расійскім сябрам, якія ацанілі яго талент і знайшлі высокіх апекуноў. Пісаць вершы Тарас пачаў яшчэ да выкупу з прыгону, які адбыўся 25 красавіка 1838 года, калі ў пецярбургскай майстэрні К. Брулова В. Жукоўскі ўручыў Шаўчэнку адпускную. Наступілі шчаслівыя дні творчасці і навучання ў Акадэміі мастацтваў, у коле выдатных майстроў, у атмасферы высокіх духоўных імкненняў.

Малады Шаўчэнка трапіў у культурнае асяроддзе Санкт-Пецярбурга, поўны вялікіх надзеяў на творчую самарэалізацыю як у выяўленчым мастацтве, так і ў мастацтве слова. Вядома, рэалізавацца ў славесным мастацтве можна было пры ўмове засваення літаратурнай рускай мовы, што і пасведчыў трыумф прэм’еры драмы Н. Кукальніка «Рука Всевышнего отечество спасла».

Можна было выбіраць свой шлях да славы. Можна было тварыць на рускай мове рамансы – іх, можа, паклаў бы на музыку М. Глінка, як гэта ён рабіў для свайго сябра – нежынца Н. Кукальніка. Можна было пісаць рускамоўныя гістарычныя драмы і атрымліваць, як той жа Н. Кукальнік, з манаршай міласці славу і каштоўныя пярсцёнкі.

Спакушэнне вялікае. Пасля ж – з іншых меркаванняў – Шаўчэнка паспрабуе раскрыць свой паэтычны дар на рускай мове – напіша паэму «Слепая», і ў лісце да Я. Кухарэнкі 30 верасня 1842 года прызнаецца з горыччу: «Перапісаў «Слепую» і плачу над ёй. Які мяне чорт напаткаў і за які грэх я вось спавядаюся кацапам чэрствым кацапскім словам! Бяда, браце атамане! Далібог, бяда! Такі праўда, што акрамя Бога і чорта ў душы нашай ёсць нешта такое страшнае, што нават холад ідзе па сэрцы, як хоць трохі яго раскрыеш…»

Гэтае «страшнае» – адступніцтва ад роднай мовы, ад радзімы, ад нацыянальнага абавязку ў ілюзорным чаканні творча «адбыцца», рэалізавацца ў мове, у культуры іншага народа. Шаўчэнка адважыўся на своеасаблівы творчы эксперымент і ў лісце да Рыгора Тарноўскага так патлумачыў напісанне паэмы «Тризна» на рускай мове: «Каб не казалі маскалі, што я іхняга языка не ведаю».

Што ж, пішы на мове чужой у чужым краі, дагаджай – і будзеш прыласканы, сагрэты славай…

з іроніяй пісаў Шаўчэнка ў паэме «Гайдамакі». Але такой славы ён не жадаў. Хоць і бачыў, што не адзін украінец зрабіў літаратурную кар’еру ў Пецярбургу дзякуючы рускай мове, служэнню рускай славеснасці. Украінская літаратурна-мастацкая эліта Санкт-Пецярбурга і Масквы без асаблівых ваганняў прыняла ідэалагічныя «правілы гульні», заснаваныя на вялікадзяржаўніцкай канцэпцыі «афіцыйнай народнасці», а да любых спробаў «сваіх», то-бок выхадцаў з Украіны, пісаць на ўкраінскай мове ставілася перадузята. Пісьменнікі ўкраінскага паходжання В. Капніст, А. Сомаў (псеўданім Парфірый Байскі), А. Пяроўскі (псеўданім Антоній Пагарэльскі), І. Кульжынскі апрацоўвалі ўкраінскія тэмы, але лічылі, што пісаць пра Украіну варта толькі на рускай мове. У імперскіх сталіцах – Санкт-Пецярбургу і Маскве – дамінавала адна думка: украінская мова – гэта дыялект, які мае ўзбагачваць рускую мову. М. Надзеждзін у часопісе «Телескоп» выказаў афіцыйную пазіцыю і расійскай літаратурнай эліты: «Нядаўна з’явіліся ў нас удалыя спробы літаратурнай апрацоўкі маларасійскага дыялекту. Некаторым гэтыя спробы здаюцца пустой, непатрэбнай цацкай. Але я думаю наадварот. Маларасійскі дыялект можа таксама паслужыць і ўзбагачэнню нашай мовы. Хай украінцы знаёмяць нас з ім у сваіх паэтычных думках, у сваіх лагодных «казках». Мы павінны быць ім удзячныя».[1]

Што ўжо казаць пра рускіх, калі знакаміты М. Максімовіч хоць і адстойваў незалежны статус украінскай мовы, аднак таксама падзяляў меркаванне аб яе функцыі нарошчвання лексічнага патэнцыялу рускай мовы і лічыў прыдатнай толькі для народнай паэзіі, а ўраджэнец Харкава М. Качаноўскі, рэдактар уплывовага часопіса «Вестник Европы», на старонках якога публікаваліся ўкраінскія творы П. Гулака-Артэмоўскага, Л. Баравікоўскага, А. Шпігоцкага, артыкулы таго ж М. Максімовіча, глядзеў на ўкраінскую мову як на своеасаблівы лінгвістычны феномен і пераконваў, што яна «ў цяперашнім сваім стане здольная толькі на «жартоўныя творы», як тая ж пераніцаваная «Энеіда», і ўзняцце яе да ўзроўню літаратурнай павязаны з непераадольнымі цяжкасцямі».[2]

Няма падставаў не верыць Г. Данілеўскаму, які ўспамінае размову В. Бадзянскага з М. Гогалем восенню 1851 года. На пытанне В. Бадзянскага, як Гогаль ацэньвае талент, паэзію Шаўчэнкі, той адказаў: «Нам, Восіп Максімавіч, трэба пісаць па-руску, трэба імкнуцца да падтрымкі і ўмацавання адной, пануючай мовы для ўсіх родных нам плямёнаў. Дамінантай для рускіх, чэхаў, украінцаў і сербаў павінна быць адзіная святыня – мова Пушкіна…».[3]

Выкупаны ў імперскай славе Н. Кукальнік заадно з вядомымі літаратарамі і дзяржаўнымі чыноўнікамі напаў у 1840 годзе на П. Мартаса за выданне «Кобзаря» Шаўчэнкі, таму што яго кірунак, маўляў, шкодны і небяспечны, і прапаноўваў забараніць «польскую, маларасійскую і ў остзейскіх губернях нямецкую»[4] мовы.

Галасоў у абарону ўкраінскай мовы як літаратурнай, прыдатнай для фарміравання нацыянальнай літаратуры, было амаль не чуваць. Ва ўніверсітэцкім Харкаве, дзе адрадзілася ўкраінская перыёдыка, часопісы «Украинский вестник» і «Харьковский Демокрит» публікавалі толькі асобныя творы на ўкраінскай мове, а «Украинский журнал» наогул не надрукаваў ні аднаго. Усё гэта сведчыла аб поўным непрыманні літаратурнага статусу ўкраінскай мовы і прымушала ўкраінскіх аўтараў шукаць сваю нішу ў рускай літаратуры, а значыць, губляць творчыя магчымасці для ўласнага нацыянальнага самавызначэння. Ігнараванне ўкраінцамі роднай мовы перашкаджала разгортванню найважнейшага працэсу стварэння ўкраінскага грамадства. Пасля, знаходзячыся ў 1847 годзе ў Седневе, Шаўчэнка піша прадмову да другога, на жаль, не ажыццёўленага выдання «Кобзаря», у якім выкладае свае думкі адносна сучаснага стану ўкраінскай літаратуры і перспектыў яе развіцця. Ён настойвае на ўзняцці ўзроўню нацыянальнай літаратуры шляхам глыбокага пазнання жыцця народа, валодання роднай мовай і дзякуючы незалежнай, нацыянальна свядомай пазіцыі літаратараў, абавязак якіх – забяспечыць самастойны шлях развіцця ўкраінскай літаратуры: «А на маскалёў не зважайце, хай яны сабе пішуць па-свойму, а мы па-свойму. У іх народ і слова, і ў нас народ і слова. А чыё лепш, хай судзяць людзі».[5]

Тых пісьменнікаў-украінцаў, якія адракліся ад роднай мовы, служылі чужой культуры, Шаўчэнка асуджае і супрацьпастаўляе ім сапраўдных патрыётаў Караджыча і Шафарыка: «Чаму У. С. Карадж[ыч], Шафар[ык] і іныя не пастрыгліся ў немцы (ім бы зручней было), а засталіся славянамі, шчырымі сынамі маці сваіх, і славу добрую здабылі?».[6]

Шаўчэнка адчуваў і духоўную, і матэрыяльную падтрымку ў сваіх памкненнях выказаць на роднай мове тое, што нябачна пульсавала ў сасудах нацыянальнага арганізма, з боку Я. Грэбінкі, які пісаў на ўкраінскай мове, украінскага землеўладальніка П. Мартаса, цэнзара П. Корсакава, які ўхваліў да друку «Кобзаря» і надрукаваў станоўчую рэцэнзію ў часопісе «Маяк», мастака І. Сашэнкі, канферэнц-сакратара Акадэміі мастацтваў, украінца па паходжанні, В. Грыгаровіча, кампазітара М. Віельгорскага, мастакоў К. Брулова і А. Венецыянава, паэтаў В. Жукоўскага, П. Вяземскага… І ўсё ж пецярбургская атмасфера нацыянальнага абязлічвання прыгнятала Шаўчэнку. Ён усведамляе, што адзінае выратаванне ад растварэння ў асяроддзі рускай культуры і літаратуры, у прыватнасці, заключаецца не проста ў звароце да мовы, але і ў стварэнні на ёй нацыянальнай літаратуры, якая б спрыяла фарміраванню ўкраінскай нацыі, вызначэнню гістарычнага сэнсу і перспектыў яго быцця, этнакультурнай унікальнасці ўкраінства. «Яго перапоўненасць Украінай была ўнікальнай з’явай у інтэлектуальнай гісторыі таго часу, – заўважае Ю. Луцкі, – і ў сваёй адзіноце і палкасці ён быў фігурай, якая амаль не ведала паўтонаў».[7]

Шаўчэнка ўсведамляе і сваю адзіноту, і сваю прароцкую місію ўваскрашэння Слова, месіянскую – прызначэнне Паэта як выразніка волі Госпада. Слова павінна набыць асаблівую духоўную сілу, інакш яно не адкрые рабскія вусны, не сагрэе астылых душ, не запаліць святым агнём творчасці, не стане духоўным пастырам роднага народа. Паэт адчувае ў сабе гэтае слова, яно нараджаецца ў ім, выспявае і просіцца ісці «паміж людзей». Ён ведае, што Слова, як духоўная эстэтычная сіла, здольнае выратаваць чалавека ад ганебнага абязлічвання. Слова для Шаўчэнка – духоўная і маральная аснова, крыніца энергіі дзеля самасцвярджэння.

А пакуль, на працягу першага года сваёй волі, ён суцяшаецца свабодай і сваю радасць выказвае ў лісце да брата Мікіты ад 15 лістапада 1839 года: «Дык вось, бачыш, жыву, вучуся, нікому не кланяюся і нікога не баюся, акрамя Бога, – вялікае шчасце быць вольным чалавекам, робіш, што хочаш, ніхто цябе не спыніць».[8]

Можна было ўліцца ў стыхію рускай літаратуры, апрацоўваць украінскую гісторыю, міфы, паданні, легенды, казкі і хоць бы такім чынам абуджаць цікавасць да Украіны. Але Шаўчэнка не прымае такога кампрамісу, не сумняваецца, якая ў яго душа, тады як Гогаль у лісце да А. Смірновай з сумневам прызнаў: «Сам не знаю, какая у меня душа, хохлацкая или русская…»[9]

Руская моўна-культурная атмасфера пагражальная яго творчаму «я». Шаўчэнка гэта ўсведамляе, абдумваючы перспектывы акадэмічнай кар’еры (ліст да Г. Квіткі-Аснаўяненкі ад 19 лютага 1841 года) і адначасова клапоцячыся адчуваннем неабходнага і непазбежнага адчужэння ад імперскай культуры. Заняткі толькі жывапісам, прадчуваў Шаўчэнка, утрымлівалі ў сабе пэўную небяспеку растварэння ў імперскай культуры, у той час як славесная творчасць на роднай мове пакідала яго са сваім народам у жывых дыялагічных зносінах. Турбавала Шаўчэнку і тое, што творчае самаздзяйсненне ўкраінца ва ўмовах дамінуючай рускай культуры прадугледжвала авалоданне пэўных рытуалаў сацыяльна-палітычнага прыстасавання, у прыватнасці дэманстрацыі падзякі цару за выкуп з прыгону, а гэта непазбежна прывядзе, усведамляў ён, да страты максімальна поўнага самавыяўлення, адмовы ад праўдзівага адраджэння нацыянальнай гісторыі і быцця роднага народа.

Шаўчэнка смела глядзеў у тую панадліва таямнічую бездань нацыянальнага абязлічвання, якой была імперская моўна-культурная атмасфера, выпрабоўваючы яе прыцягальную сілу і сваімі жывапіснымі творамі, і расійскамоўнымі аповесцямі, «Дневником», але адчуваў-усведамляў, што гэтая прорва яго не праглыне, што яму не пагражае распяцце на імперскім крыжы творчага і светапогляднага «дуалізму», раздваенне на «імперскую» і «маларасійскую» формы самавыяўлення. Зразумела, што трывога напаўняла яго душу, сумневы прыгняталі свядомасць, але гэта не былі сумневы адносна таго, на якой мове і для якога народа паэт павінен тварыць. Ён – нібы біблейскі Прарок – пасланы на зямлю Богам

Трывожыць Шаўчэнку іншае – сам шлях яго Слова да народа Украіны. Шлях перш за ўсё духоўны, бо прызначэнне Слова – трансцэндэнтнае і інтэгральнае, накіраванае ў будучыню, такім чынам, надзеленае місіяй нацыетварэння цераз разгортванне духоўнай гісторыі Украіны. Толькі ў нацыянальным слове, толькі ў духоўных рамках нацыянальнага свету Шаўчэнка імкнуўся самаздзейсніцца, рэалізаваць сваё высокае прызначэнне: духоўна кансалідаваць украінства.