– Паедзеш адна – а раптам што здарыцца? Так лепей. Бяспечней.
Вось і зараз ён хваляваўся і казаў пра бяспеку. А Ільзе, як і раней, падавалася, быццам справа зусім не ў бяспецы, быццам яе проста хочуць у рэшце рэшт замкнуць у замку, як каштоўную рэч, на якую нехта можа паквапіцца. Яе свет за два гады страшэнна звузіўся, здрабнеў: зараз пра паляванне ці самотныя конныя шпацыры нельга было і заікнуцца, а выбрацца без невялікага эскорту на кірмаш было амаль недаравальнай безразважлівасцю. Ніякіх табе даспехаў, ніякіх табе мечных практыкаванняў з дружынай. Дзень вяселля няўмольна набліжаўся, і ад гэтага, як і ад непрыхаванай радасці Алізара, як і ад новых і новых забарон і правіл, парушаць якія было нельга, Ільга ўсё болей і болей адчайвалася.
І дакарала самой сабе: як можна! З ёю абыходзяцца так добра, яе прынялі ў сям’ю, пра яе клапоцяцца і хвалююцца, яе апранаюць і даглядаюць, а яна адказвае такой лютай, страшэннай няўдзячнасцю. Дакараючы, вінаватая Ільга рабілася амаль ласкавай да княжыча. Той расцвітаў на вачах, так і праменіў шчасцем, прымаючы гэта за ўзаемнасць, а ад гэтага Ільга яшчэ больш адчувала сваю няшчырасць і няўдзячнасць, сваю правіну перад ім – і перад усёй Вугеркай, калі на тое.
Але раней, пры ўсёй жудасці становішча, усё гэта не падавалася Ільзе настолькі ўжо няправільным. Раней яна, па вялікім рахунку, дзень па дні ўсё болей і болей схілялася да думкі, што мусіць, наўпрост абавязана прынесці сябе ў ахвяру шчасцю княжыча. Чалядніцы шапталі ёй, абвіваючы Ільзін стан павуціннем белага шоўку, што кожная дзяўчына ў княстве ўсім сэрцам жадала б апынуцца на яе месцы, што такое каханне, як у княжыча да яе, сёння рэдкасць і цуд. І Ільга, крывячы душой і суцяшаючы сумленне, думала: сцерпіцца – злюбіцца. Гожы малады княжыч, які за апошні час выраўняўся ў ладнага юнака, з цёплымі карымі вачыма, з шаўковымі цёмнымі кудзерамі, здаецца, сапраўды кахаў яе. Пакахаў, толькі пабачыўшы, і ўвесь гэты час абяцаў абараняць. Так што яна была ўпэўнена, што павінна калі не пакахаць, дык па меры сіл зрабіць шчаслівым добрага княжыча, што вяселле і абавязковае шчасце пасля, доўгае–доўгае жыццё разам – гэта якраз тое, чаго і ёй самой хацелася б.
Толькі вось у смаку таго яблыка было штосьці такое, што ўсхвалявала яе памяць, што адшукала ў яе памяці і ў сэрцы – страшную, балючую пустку, рану, якая хай і запяклася, але ўсё яшчэ смылела. І, асэнсаваўшы ўсё, быццам ачомаўшыся, быццам абудзіўшыся ад доўгага сну, Ільга раптам з жахам зразумела, што змаладушнічала, збаялася аднойчы і сама сябе загнала ў кут, у тупік без выйсця. І ад гэтага асэнсавання зямля сыходзіла з–пад ног і не ставала паветра.
І зноў падалося, быццам яна вось–вось павінна ўспомніць усё, трэба толькі напружыць памяць у апошнім высілку.
– Хаця б весела было? – спытаў Алізар мякка, не выпускаючы яе руку са сваіх далоней. Ільга здрыганулася ўсім целам, зірнула на яго спужанымі вачыма. Нітачка зноў перарвалася, унутраная бездань дыхала самым сапраўдным ледзяным холадам – так, што Ільгу ўзяла дрыготка.
Княжыч заўважыў, варухнуў бровамі, скінуў падбіты футрам плашч, захутаў Ільгу. Усміхнуўся, сустрэўшыся з ёй поглядам, і ад гэтай шчырай і цёплай усмешкі ў Ільгі сціснулася сэрца.
– Хадзем, хадзем, – сказаў Алізар, асцярожна адвёўшы ад Ільзінага твару неслухмяную пасму. – Вечарэе, з верасовых пустак цягне сырасцю.
І Ільга, блытаючыся ў аксамітным падоле, дазволіла сябе звесці, дазволіла сабе расслабіцца, кінуць спробы адолець прагал ва ўспамінах. Адчувала моцную цёплую руку вакол сваіх плеч, думала мляўка, павольна і ленавата: і няхай так застаецца, і няхай так і будзе. У казак ёсць свае законы, казкі ўсе расказваюцца на адзін лад, і нічога з гэтым не зробіш, і супраціўляцца марна.
– Там быў стары гусляр, – задуменна прагаварыла Ільга. – Уяві, спяваў пра князёўну і цмока. Пра мяне.
Прамовіўшы гэта, раптам сумелася, і зноў адрынула мляўкасць, паспрабавала засяродзіцца на аднойчы заўважанай няправільнасці.
Княжыч яе задуменнасці, здаецца, не заўважыў, але гусляром зацікавіўся.
– У нас у замку амаль няма музыкаў, – заўважыў ён мімаходзь. – Варта было б запрасіць каго, калі папрыязджалі на кірмаш. Праўда ж?
Ільга адказала кіўком. Музыкаў у замку сапраўды было нямнога, а тыя, што былі, не маглі асабліва пахваліцца ані выбітным уменнем, ані пекнымі песнямі. Князь хацеў склікаць лепшых майстроў з бліжніх зямель на кірмаш і на сынава вяселле, але з тых запрошаных пакуль яшчэ ніхто не з’явіўся.
Зрэшты, падумала Ільга, гэта трохі нават дзіўна. Усе гэтыя два гады ў княжым замку яна не чула сапраўднай музыкі. Вядома, жанчыны часам спявалі за працай, а дружыннікі – за кубкамі з віном, але тая музыка была дамашняя, для сваіх патрэб, без палёту, без віхуры і чароўнай сілы. Дзеля танцаў на баляваннях запрашалі і музыкаў, часцей вандроўных майстроў кшталту таго старога гуляра, але ўсё было не тое, не так, не сапраўднае. Бо сапраўдная музыка – Ільга гэта знекуль цвёрда ведала – мусіла быць менавіта чароўнай, палётнай, крылатай. Не таму, што яе наўмысна спавівалі чарамі, а проста таму, што іначай стварыць сапраўднае не атрымаецца. Проста таму, што іначай не ўмееш. Проста таму, што музыка – такая.
Яна задумалася над гэтымі апошнімі думкамі, перабіраючы ў памяці, адкуль магла б пра гэта даведацца, ад каго пачуць. Таму і не заўважыла, што яны з княжычам прыпыніліся і сталі ў адным з вузкім замкавых калідораў ля габелена са сцэнаю палявання. А калі заўважыла ўсё гэта і падняла на Алізара твар, княжыч ужо гаварыў, злёгку чырванеючы і хаваючы вочы. Гаварыў ён ціха, але цвёрда, што намеры ў яго ніколькі не змяніліся, што Ільга не павінна думаць, быццам ён з ёю выключна таму, што так вырашыў бацька, што раней ён, Алізар, і не ўсведамляў, наколькі можна…
На гэтым княжыч пачырванеў асабліва густа і замоўк. Ільга глядзела на яго вялікімі вачыма, збіраючыся з думкамі, наважваючы сказаць тое, што даўным–даўно павінна была сказаць. Праўда, Алізар яе маўчанне і позірк патлумачыў для сябе на зусім іншы лад – і, усё яшчэ чырванеючы, пяшчотным, але настойлівым дотыкам прыцягнуў Ільгу за падбароддзе і пацалаваў у паўадкрытыя для пярэчанняў вусны. Ільга імгненна ўспыхнула, задыхнуўшыся ад нахабства, з сілай уперлася княжычу ў грудзі рукамі, адштурхнула і вызвалілася.
– Ты што гэта тут яшчэ надумаў, ёлупень? – сказала Ільга сярдзіта. – Ты ідзі лепш загародку ў хляве памацай. Выдумшчык!
Да пацалункаў у іх яшчэ неяк не даходзіла, ды і самой Ільзе неяк дзіўнавата і смешна было думаць, што пасля вяселля княжыч і на яе пацалункі, і на многае іншае, пра што шэпчуцца чалядніцы, будзе мець нейкае там сваё права. А зараз, калі на вуснах яна яшчэ адчувала салодкі яблычны прысмак, калі ўсёй сваёй істотай была там, ля прорвы бяспамяцтва, гэта і ўвогуле падавалася лішнім, недарэчным, нават блюзнерскім.
– Проста… мы ж нібыта… ну… – прагаварыў Алізар і ледзь не згарэў з сораму пад ледзяным Ільзіным позіркам.
– Нішто сабе, – глуха выгукнулі аднекуль збоку. Алізар, здрыгануўшыся ад нечаканасці, і сам адступіў, чырванеючы яшчэ гусцей, а побач з габеленам вырас мажны Тамаш Дубыніч, пашчыпваў чорную кучаравую бараду, скаліў з вышыні белыя зубы.
– Хто каго любіць, той таго і чубіць, – весела казаў Дубыніч, звузіўшы шэрыя вочкі. – Вы іншага месца й часу не знайшлі, каб на людзях тут мілавацца?
Алізар, у аднолькавай ступені злосны і прысаромлены, нагадаў дзядзьку – і, мабыць, Ільзе адначасна таксама, – што ў іх зусім хутка вяселле. Дубыніч толькі пахітаў галавой і паўзверх макаўкі сярдзітага пляменніка звярнуўся да Ільгі:
– Пагамонім, дзеўка? Трэба. Дужа.
– Пагамонім, дзядзька, – з кепска прыхаванай радасцю пагадзілася Ільга. І, скінуўшы Алізараў плашч княжычу на рукі, таропка сышла, быццам уцякла, разам з Дубынічам, ці, дакладней сказаць, следам за Дубынічам, бо побач з ім нават Ільга не змагла б прайсці па нешырокім калідоры.
– Ільга, я… – загаварыў быў Алізар. Ды яна не азірнулася – усё яшчэ злавалася.
– Пацерпіш, хлопча, – коратка кінуў Тамаш пляменніку.
З Дубынічам разам Ільга паднялася ў адну з найбольш старых вежаў замка. Ісці давялося па вузкіх вітых усходах, і прыемна было, падымаючыся, весці адной далонню па шурпатай каменнай сцяне. Думалася так: калісьці даўным–даўно сюды прыйшлі людзі, адваявалі зямлю ў верасовых пустак, пабудавалі вежы замкаў і гарадскія сцены, пасеялі жыта. Людзей тых ужо няма, косткі іх змяшаліся з зямлёй, а вежы стаяць, па–ранейшаму гледзячы на верасы на ўзгорках. Ад гэтых думак чамусь было сумна: можа, з той прычыны, што і Ільга павінна, у рэшце рэшт, сысці, і занадта, можа, хутка па мерках вежаў ці адвечных пагоркаў. І будзе гэтаксама шумець жыта, і сівыя ад часу камяні будуць несці сваю варту пад небам, і нехта таксама дакранецца да іх рукою, адчуе бездань часу і здзівіцца, і жахнецца.
На самым версе вежы быў невялікі пакойчык, дзе звычайна ўладкоўваўся сам Дубыніч, калі гасцяваў у брата. Сюды быў уціснуты стол з мапаю бліжніх зямель, а са сцяны глядзеў герб княжай сям’і на цяжкім шчыце, акаваным металам. Побач з камінам, дзе служкі ўжо развялі агонь, на калматай мядзведжай шкуры, што выскалялася на ўваход, стаялі два нізкія фатэлі, а далей, леваруч ад уваходу, багатая шаўковая шырма. Перамяжоўваючыся з паляўнічымі трафеямі, тут і там вісела зброя – збольшага клінкі рознага кшталту, – і языкі агню адбіваліся ў люстраной сталі, слізгалі і плылі. А вокны, нешырокія, больш падобныя да байніц, былі дзівосныя, з каляровым шклом у свінцовай аплётцы, так што барвовы захад афарбоўваўся і блакітным, і зялёным, і жоўтым, успыхваў, як найлепшыя самацветы, а на каменных плітах падлогі адмысловым дываном ляжала расквечанае святло.
Ільга наблізілася да бліжняга вакна, кранулася каляровага шкла кончыкамі пальцаў. З вежы адкрываўся від на зарослыя верасам пагоркі на пустках: адтуль ужо патроху наступаў, гусцеючы з кожным момантам, туман – блакітны, жоўты, барвовы і цёмна–зялёны ў каляровых ромбах шкла – выбірай, як болей падабаецца. У звычайным, празрыстым шкле без каляровых дамешкаў, падумала Ільга, туман быў бы малочна–белы, зусім як снег. Гэтая думка – ці гэты колер – з нейкай прычыны надзвычай усхвалявала, растрывожыла сэрца. Ільга, звузіўшы вочы, уважліва ўглядзелася ў туман, які цёк з пустак густой ракою, сама не ведаючы, што чакала там пабачыць. І, вядома, у зманлівых каляровых ромбах не пабачыла анічога.
Дубыніч, крэкнуўшы, прысеў у адзін фатэль, прытрымаўшы рукою ножны на поясе, – і пад ягонай вагою крэкнула ўжо мэбля. Барвовы плашч мяккімі хвалямі сцяліўся па падлозе, а самы край плашча раптам расквеціўся рознымі колерамі. Гаспадар плашча тупаў нагою ў акаваным жалезам боце, падкручваў вусы, косячы вокам на Ільгу, гучна соп і змрочна маўчаў.
– Ты мне вось што скажы, малая, – нарэшце загаварыў Дубыніч, адкашляўшыся ў кулак. – Гэта самае. Як, усё–ткі зладзілася што ў цябе з нашым Алізарам?
Вымавіў – і уважліва паглядзеў спадылба маленькімі шэрымі вочкамі. Выпрабоўваў. Ільга, сустрэўшыся з Дубынічам вачыма, тут жа адвяла погляд, утаропілася ва ўласны падол, вышыты залатымі лілеямі, закалупала падлогу наском расшытага зыркімі пацеркамі боціка.
– Не надта, дзядзька, – прагаварыла ціха. – І, думаю, не зладзіцца.
А Дубыніч, крывячы рот, бязлітасна працягваў, што, і сапраўды, па кутах ціскацца – гэта адно, і дзеля аднаго гэтага, можа быць, і не варта вяселле ладзіць, калі на тое. Ільга чырванела і моўчкі сердавала – збольшага на саму сябе.
– Алізар у нас хлопец упарты, каб яго трасца, – дадаў Дубыніч, з імпэтам пачасаўшы бараду. – Праўду кажучы, гэта я яму параіў, каб з табою смялейшы быў, ці што. Як лепей хацеў, каб у вас… ну… Ты таго… даруй мне. Дабро?
– Дабро, – адазвалася Ільга. Падцягнулася на руках і села на шырокае каменнае падаконне, спінаю да туманных пагоркаў і крывавага захаду за каляровым шклом. Боўтала нагамі, паглядаючы на ўласны цень, выразна акрэслены на самацветным дыване святла на падлозе.
– Не кахаеш ты яго, дзеўка, – мовіў Дубыніч. – Алізара–та. А?
Ільга паглядзела на Дубыніча і пацвердзіла вельмі спакойна, быццам размова ішла пра надвор’е:
– Не кахаю, дзядзька.
Дубыніч паківаў і цяжка ўздыхнуў. А Ільга раптам жахнулася свайго спакою, сваёй абыякавасці і нейкім дзіўным чынам зразумела, ці, дакладней, адчула, што прычына ўсяго гэтага – там, у інеістай пустцы паміж яе ўспамінаў. І зноў задрыжэла, быццам ад холаду, і падалося нават, што лускавінкі інею караскаюцца па сценах вежы, па камянях і метале, заімгляюць сталь старой зброі, павольна, але няспынна паглынаюць і колеры, і святло, і барвовы захад, і белы туман.
– Дзядзька! – гучна паклікала Ільга. Злавесны іней, нібы спудзіўшыся чалавечага голасу, апаў.
– Чаго, малая?
– Ці можна… – Ільга асеклася спачатку, але змусіла–такі сябе закончыць: – Ці можна памятаць, што ты нешта забыў?
– Чаго–о? – працягнуў Дубыніч. – Гэта як жа так, дзеўка? Калі забыў, дык забыў. Калі помніш, дык помніш. Не?
Дзень таму і сама Ільга разважала б такім самым чынам. Але не сёння.
– Я нешта забыла, – таропка загаварыла яна, недаверліва паглядаючы на Дубынічаў круглы твар. – Разумееш, дзядзька? Нешта вельмі важнае. Разумееш?
– Ага, вядома, ясна, – выгукнуў Дубыніч, падкручваючы чорны вус, і відно было, што зусім яму не ясна, ані на дробачку. Ільга схавала разгарачаны твар у далонях, кусала вусны ад злосці на сваю коснаязыкасць. Нават распавесці пра ўсё гэта, страшнае, непапраўнае, не атрымлівалася. І нешта глыбока ўнутры настойліва нашэптвала: а раптам усе гэтыя нітачкі, усе гэтыя сляды, цені ўспамінаў – лухта і прыдумка? Ніколі не было нічога, апроч таго, што і зараз вядома. А яна дарэмна ламае сабе галаву і мучыць тых, хто мае няшчасце быць побач. Толькі і ўсяго.
– Толькі і ўсяго, – з горыччу сказала Ільга ўслых. І адначасна з ёю Дубыніч, які соп і чухаў у патыліцы, мовіў:
– А дзіўна…
Заміргаў шэрымі вочкамі, наморшчыў шырокі лоб і, гледзячы кудысь уверх, у пацямнелыя ад часу бэлькі, прызнаўся, быццам і сам зараз успомніў, што нечага не помніць.
– Я тады бачыў усё з адлегласці, вядома, – Дубыніч задуменна пашчыпваў кучаравую бараду. – Але вось дзівата ж, дзеўка: у адзін момант ты была на мосце, а пасля раптам – трэсь! – і мост абрынуўся пад цмокавым цяжарам. Цябе дакладна не было – а тады з’явілася ўжо на гэтым баку. Я яшчэ падумаў: як так ускараскалася?
Ільга падняла бровы. Яна помніла і цмока, і стары каменны мост, на які пачвару прыдумалі завабіць. Усё неяк паасобку, як аскепкі ад разбітага люстра. А вось саму бойку не магла ўзгадаць: у галаве ўсплывалі толькі расповеды ды песні, якія чула пасля. Помніла ўсё, атрымліваецца, з чужых слоў, не сваёй, а чужой памяццю.
– Значыць, быў нехта яшчэ? – працягваў Дубыніч, звяртаючыся збольшага да самога сябе, чым да сваёй суразмоўцы. – Але хто? З маіх хлопцаў аніхто не паспеў бы, мы ў засадзе сядзелі з лукамі.
Ён пачасаў тоўсты нос і паглядзеў на Ільгу.
– Нехта яшчэ?.. – перапытала тая. І з надзеяй прыслухалася да вусцішнай бездані ва ўспамінах, але там нічога не азвалася. Зрэшты, гэта была ўсяго толькі чарговая нітачка, як смак яблыка, як карункі слоў, як сапраўдная музыка, якой тут няма. Можа быць, калі сабраць разам як мага болей такіх вось нітачак, яны прывядуць да чагосьці важнага, прыхаванага за інеістым дыханнем бездані?
А пасля Ільга стала ўспамінаць, звяраць уласныя ўспаміны з тымі, што навязалі ёй чужыя показкі. І зразумела: амаль у кожным успаміне, так або іначай звязаным з цмокам, чагосьці не хапае. Напрыклад, ясна помнілася, што па дарозе са спаленых Лыцавічаў яна гналася за пачварай і згубілася ў лесе. А вось дарога з лесу зусім выпала з памяці: у наступным успаміне Ільга была ўжо за многа вёрст ад светлага ляснога возера, ля якога ўпершыню зразумела, што кружляе па лесе не першую гадзіну. Пасля Ільга апыналася ля берлагу цмока, бачыла кажановыя крылы, магутны шыпасты хвост і доўгую шыю, увенчаную маленькай сухой галавой з каронаю з рагоў. І – зноў прагал, пустка. А за пусткаю – ужо мост, які стогне пад крокамі цмока, які рассядаецца і падае ўніз, і вострыя скалы, што глядзяць з вады, падобныя да цмокавага ашчэру. Ільга боўтаецца над вадою, цмок набірае полымя, каб спаліць яе – гэтаксама, як спаліў бацьку, як спаліў яе дом. Ільга зажмурваецца, чуе, як б’ецца ў вушах кроў, і… – прагал. І Ільга ўжо глядзіць на разбураны мост з высокага берага, і нацягвае лук, і страляе ў застылага цмока. І зноў пустка, і толькі пазней – здзіўлены Дубыніч, прыціхлая дружына і ў цішыні пушчанае чыімсьці ўпэўненым голасам: