А пра нас будуць казаць некалі: «людзі пачатку стагодзьдзяІ. Што мы пачуем у гэтых галасах?
Неяк мы з жонкай былі на сустрэчы зь пісьменьнікам Віктарам Казько. Той чытаў нейкія свае тэксты, задуманыя ў 80-я, напісаныя ў 90-я, а выдадзеныя ў наш час. Тэксты пра «сучасных» дзяўчат – паводле Казька, яны ўсе як адна мараць зрабіцца валютнымі прастытуткамі… Пра хлопцаў, чый ідэал працаўладкаваньня – рэкетырамі на рынку. Яшчэ там было нешта пра «дзяцей у гаўне»… Карацей, нешта такое натхнёнае савецкай перабудовачнай тэлевізіяй і фільмам «Маленькая Вера», нудная сацыяльная крытыка позьнесавецкага ладу, у якім аўтар дагэтуль жыве, бо сьвята верыць у тое, што напісанае ім – вечнае. Замест літаратуры – цёмнае, няўцямнае мармытаньне чалавека з васьмідзясятых, няздарная спроба выказаць дух часу з дапамогай мастацтва, як ён яго разумее.
Ня дай бог сядзець вось так праз трыццаць гадоў і чытаць людзям свае старыя, безнадзейна састарэлыя тэксты, падумаў я.
Чалавек зь дзевяностых адчувае, што старэе, і думае, што гэта мудрасьць. Чалавек зь дзевяностых ва ўсім бачыць руку Масквы. Чалавек зь дзевяностых мусіць супраць нечага за нешта змагацца, і калі аб’ект недасяжны, ён кусае тых, хто побач. Чалавек зь дзевяностых вымяшчае сваю крыўду за тое, што прайграў, на іншых прайграўшых. Чалавек зь дзевяностых дагэтуль лічыць, што ва ўсім вінаватая дыктатура. Чалавек зь дзевяностых любіць «Пагоню» і сьцяг, але любіць сябе так і не навучыўся. Чалавек зь дзевяностых упэўнены, што яшчэ трошкі – і ідэальная Беларусь прыйдзе на месца гэтай, няўдалай, змаскаленай і замаскаванай пад незалежную дзяржаву. Чалавек зь дзевяностых чытае толькі тое, што было ці магло быць напісана ў дзевяностых. Чалавек зь дзевяностых ненавідзіць усялякіх «няправільных», на ягоны погляд, беларусаў, усю гэтую «навалач»: занадта крытычных і іранічных недаверкаў, інтэлектуалаў, постмадэрністаў, фэміністак, «підараў», анархістаў, часам – жыдоў. Чалавеку зь дзевяностых вельмі замінае гісторыя. Хутчэй бы яна ўжо скончылася, хай бы надышоў час ідэалаў. А яго чамусь усё не відаць. Хто вінаваты? Ня я, кажа чалавек зь дзевяностых. Я ж усё рабіў правільна. Дык чаму ж?..
Чалавек зь дзевяностых жыве так, нібы ў яго ёсьць пад рукой нейкі іншы народ. Ня гэты.
Чалавек зь дзевяностых.
Не, я сябе ім не лічу. Я занадта малады, каб мяне называлі чалавекам зь дзевяностых. Я супраціўляюся. Я скідваю іх сяброўскую руку з пляча. Я не пазнаю іх на вуліцы. Я з усяе моцы хачу застацца маладым, бо перада мной ёсьць вусьцішны прыклад: чалавек зь дзевяностых.
І тады 90-я пішуць мне ў фэйсбук, 90-я дасылаюць мне friend requests, 90-я ўпарта хочуць уцягнуць мяне ў сваё Сьвята Пралітай Сьлязы па мінулым.
Дык ці адказваць на іхныя запыты?
Не
У гэтай кнізе ня будзе настальгіі. 90-я будуць, а настальгія – не. Я ня буду казаць: «а помніш?» Я напішу пра тое, што памятаю.
«Водка “Зверь”: похмелья не будет!» Утыркнуты ў зямлю ножык. «Наше чудо…» І гульня ў манэткі: чу! Правакацыя, палітыка, паэзія, партвэйн. Паліклінікі. Кніжкі і каханьні. Сьцягі! Булькатаньне паскуднага брэндзі і бумбамліт. Менск і мана. Гаражы і горыч. Мова і мары. Выкладчыкі і «Крыжачок». Нязгода і кампрамісы. Траўмы, шнары, зубы. Школа і…
Так, сапраўды. Вядома ж, спачатку была школа.
ШКОЛА
Стратэгічны аб’ект асобага прызначэньня
Прыяжджаючы да бацькоў у госьці, я выходжу на балькон пакурыць і бачу яе там, унізе. Сваю 142-ю «сярэднюю агульнаадукацыйную школу г. Мінска».
Зь дзявятага паверху бацькоўскага дому маю школу відаць вельмі добра: карычневы будынак зь вялікім ганкам, на якім мы гулялі ў старажытную гульню ўсіх эўрапейскіх шкаляроў – квача. Ганак напраўду досыць арыгінальны: прыступкі падымаюцца да ўваходу паміж дзьвюх вялікіх каменных сьценак-парэнчаў. Гэтыя сьценкі і цяпер нагадваюць выстаўленыя наперад лапы нейкай агромністай істоты. Больш за ўсё мая школа падобная да сфінкса. Позірк яе вокнаў-вачэй скіраваны некуды далёка, у Гатава, Лошыцу, Чыжоўку, у Маскву, Амэрыку, Афрыку, Атлянтыду, на Марс і на Вэнэру. Я заўсёды пачуваўся малым і нікчэмным, калі апынаўся перад гэтым ганкам, у яшчэ не самкнутых, але ўжо адчувальных абдымках каменных лапаў. Цяпер яна, вядома ж, выглядае не такой масіўнай і велічнай, мая школа. Проста двухпавярховы будынак. Першая турма. Другі дом. Дом, у якім ты жыў і выжыў.
Дом, у якім дарослыя асобіны твайго біялягічнага віду, ня зьвязаныя з табой крэўнымі сувязямі, спрабавалі зрабіць зь цябе чалавека. То бок навучыць жыць у зграі. Перадаць табе назапашаныя зграяй веды, абараніць ад свабоды, даць навык паслухмянасьці, пазнаёміць з важакамі, прымусіць цябе прайсьці ініцыяцыю. Упэўніцца, што ты не нясеш пагрозы іхнай супольнасьці. Што ты такі самы, як яны. Прынамсі, на першы погляд, самы важны для таго, каб тут ацалець.
Была, ёсьць, будзе
Мне сорак тры. Я куру і гляджу на сваю школу, адчуваючы дзіўны неспакой. Яна паказвае ўсім сваім выглядам, што ня мае да мяне аніякага дачыненьня. Дый я пазіраю на яе абыякава, нібы паміж намі ніколі нічога не было. Але мы абое ведаем, што гэта няпраўда.
Некалькі гадоў таму я як аўтар раману пра Шабаны зладзіў некалькі экскурсіяў па тутэйшых мясьцінах – пра гэта прасілі журналісты і проста знаёмыя, якія ніколі тут не бывалі. Апошнюю экскурсію я праводзіў для гасьцей зь Нямеччыны, якім расказалі пра маю кнігу і якія дужа зацікавіліся вось такім, не пазначаным у турыстычных даведніках Менскам.
Быў сонечны і халодны веснавы дзень. Мы пачалі з помніка загінулым у Другую сусьветную – маленькае сьціплае пахаваньне ў лясочку каля сьмецьцевага заводу, схадзілі да мэмарыялу ў Трасьцянцы, потым выправіліся да чыгункі, паблукалі між шабаноўскіх шматпавярховікаў, зайшлі ў краму майго дзяцінства, першы шабаноўскі магазін, у які мы, школьнікі, некалі бегалі падчас перапынкаў па піражкі… І дзе б мы ні хадзілі, я заўжды адчуваў, што яна побач, яна сачыла за мной са свайго ўкрыцьця, мая школа, яна ведала, што я тут, – яе флюіды насьцігалі мяне, яе голас нашэптваў: ты мой. Памятаеш мяне? Не рабі выгляду, што мяне не было. Нічога не зьмянілася. Ты такі – бо ў тваім жыцьці была я.
У кафэтэрыі я прапанаваў маім немцам пачаставацца каваю, пірожным «Карзіначка» і, на выбар, беляшом або сасіскай у цесьце, бо лічу, што інакш адчуць і зразумець наш край немагчыма. Як прафэсійны і зычлівы гід я прапанаваў узяць да ўсёй гэтай раскошы бутэльку таннага каньяку «Люідор» і спажыць нашыя ласункі недзе на сонейку, проста на лавачцы. Мае нямецкія госьці з сумневам паглядзелі праз халоднае каламутнае шкло на зьмярцьвелыя, нібы плястыкавыя прысмакі, з уздыхам зірнулі на мяне – і адмовіліся. Яны ўжо даўно марылі пра тое, як мы паабедаем у цэнтры, у «Васільках» – нармальнай чалавечай ежаю. Я пачуваўся расчараваным.
І тады я прапанаваў гасьцям пайсьці да маёй школы.
Звонку школа выглядала ціхай, яна мружылася ўсімі вокнамі і пазяхала, па пустым двары вецер ганяў плястыкавыя пакеты. Напэўна, былі вакацыі. Мы спыніліся перад уваходам, я пачаў нешта расказваць, немцы дасталі фотаапараты – і тады на ганак выйшаў вартаўнік.
«Что это вы тут снимаете? Уберите фотоаппараты!»
«Школу. Я тут вучыўся».
Ён крыху памякчэў. Магчыма, ён вучыўся разам са мной. Але ў твар мы адзін аднаго ня ведалі. Мы ведалі толькі гэты будынак: абодва, да апошняга закутка.
«Из какой вы газеты?»
«Я проста паказваю нямецкім гасьцям сваю школу. Гэта забаронена?»
«Иностранцы? Ну вообще-то да, запрещено. Нужно взять разрешение».
Я пераклаў. Немцы схавалі камэры. Мая школа не прызнавала мяне. Пазнавала, я бачыў – але не прызнавала. Як пакрыўджаная радзіма, яна была зусім блізка – і не пускала на свой бераг. Ёй было напляваць, кім я стаў пасьля таго, як апошні раз сышоў уніз па яе сходах. Кім-кім? Абы-кім. Пасьпяховыя людзі стараюцца пражыць жыцьцё так, каб школа заўжды была паблізу, каб не выходзіць з зоны яе прыцягненьня.
Школу трэба бачыць, трэба памятаць, а не апісваць і фоткаць. Вадзіць да яе чужых – ужо здрада. Школа – стратэгічны аб’ект асобага прызначэньня. Была. Ёсьць. Будзе.
Шабаны
Так, дзевяностыя я сустрэў школьнікам. І жыхаром Шабаноў – раёну, які яшчэ доўга будзе наводзіць жах на ўвесь горад: і сам па сабе, і як вобраз змрочнага індустрыйнага гета, у якім пануюць гвалт, савок, кіч, алькагалізм і беспрасьветнасьць.
Як выглядалі Шабаны на пачатку дзевяностых? Гэта было нагрувашчаньне шэрых дзевяціпавярховых бэтонных скрыняў, у ценю якіх нясьмела расьлі, хаваючы голыя галовы ў плечы, чэзлыя маладыя дрэўцы, і поўзалі па вузкіх разьбітых дарожках «жыгулі» і «масквічы». Зямля, пакрытая тоўстым слоем утаптаных недапалкаў і бітага шкла. Смурод са станцыі аэрацыі. Гразь, якая не высыхала нават летам, вялізныя пусткі і катлаваны, засьмечаныя лясы і ўзьлескі, разьбіты асфальт вуліц, якіх тады было афіцыйна толькі дзьве і якія губляліся ў лябірынце аднолькавых будынін. Выбухі з палігону, ад якіх трэсьліся шыбы ў вокнах нашай кухні. Паўсюль сноўдалі «абарыгены», нецьвярозы рабочы люд з МАЗу і трактарнага, зь зямлі тырчала нейкае жалезьзе, на даляглядзе праступалі з туману коміны заводаў. Бойкі: шабаноўскія супраць вясковых, новыя Шабаны на старыя, прыхадні супраць сваіх. Вырваныя з лавак на двары дошкі, салдацкія рамяні, жалезныя пруты – каб махацца. Дзьве-тры дзяржаўныя крамы, у якіх мала што можна было купіць, некалькі школаў і садкоў…
У канцы 80-х тут зьявіліся перасяленцы з чарнобыльскай зоны, насельніцтва імкліва расло, пракарміць сям’ю рабілася ўсё цяжэй, потым увялі талёны, але мы, школьнікі, у той час мала задумваліся пра бацькоўскія клопаты. Мы гулялі ў ножыкі за хмызамі на школьным стадыёне – увесь час азіраючыся, бо маглі прыйсьці старэйшыя і адняць зброю: тлумач потым бацькам, куды падзеліся нажы з кухні. Расьсеўшыся на бэтонных плітах, мы рэзаліся ў «чу», савецкімі манэткамі, здабываючы сабе сродкі на марозіва, газіроўку і піражкі. «Чу!» – па-змоўніцку зьвярталіся да цябе, заціснуўшы ў кулаку двушку, «чу» – адказваў ты – і гульня пачыналася: калі манэтка выпадала правільным бокам, ты выйграваў чужую. У васьмідзясятыя мы, наглядзеўшыся «Д’Артаньяна», ладзілі дуэлі на шпагах з алюміневага дроту – пакуль старэйшыя ішлі сьценка на сьценку. Усе гэтыя забавы ў 1991-м пакрысе сьціхлі. Надыходзіў час чагосьці іншага, новага, страшнага і прыцягальнага, і ўсе, нават малышня, адчувалі: нешта будзе.
Wind of Changes
Мы ведалі, што сьвет не канчаецца ў Шабанах, але езьдзілі «ў горад» нячаста. Гета ёсьць гета. Я ведаў, што «дзявятка» ідзе ў Sierra Branca, Серабранку, 21-ы – на Трактарны завод, дзе пачыналася мэтро, 98-ы – на плошчу Леніна і далей, на амаль мітычны ў маім уяўленьні Захад, 55-ы – ва Ўручча, 93-ы – у аэрапорт.
Яшчэ нядаўна адсюль наогул хадзілі толькі «дзявятка» і дзевяноста трэці. Але 90-я няўхільна ўцягвалі колішні пасёлак Шабаны ў менскую мэтраполію. У сярэдзіне 90-х тут зьявіўся Цэнтар дзяцей і моладзі, фізкультурна-аздараўленчы комплекс з лазьняй і більярдам… Але калі я вучыўся ў школе, у Шабанах не было нічога. У кіно шабаноўскія езьдзілі або на Енісейскую, у «Родзіну», або на Шарыкі, у «Камсамолец». У паліклініку, пакуль паблізу ад майго дому не ўзьвялі жоўтую 36-ю, нас цягалі на варожую Ангарскую. У канцы 80-х у Шабанах адчыніўся першы відэасалён, дзе паказвалі заходнія баевікі, эротыку і хорар. Я туды так і не патрапіў – па-першае, быў яшчэ малы, па-другое, там сядзелі мясцовыя аўтарытэты са сваімі дзеўкамі, па-трэцяе, дорага. Але зь відэа праблемы не было – бацька, усё жыцьцё захоплены тэхнікай, адным зь першых у Шабанах купіў патрыманы відэамагнітафон. А мне ў 90-м годзе – мой першы касэтны магнітафон, чырвоны, невялікі, зусім просты – я запісваў на яго з тэлевізара песьні з «Праграмы А» і беларускага «Кроку» (часам там паказвалі «Мрою»). Музыкі выглядалі на экране жахліва: быў відаць увесь грым, сіня-шэрыя твары ільсьніліся, БТ ужо тады валодала дарам ператварыць любога чалавека ў зомбі, прынамсі, вонкава…
У якой жа клясе я тады вучыўся? І зь якога году весьці адлік 90-х? З 91-га? Ну, недзе так; значыць, гэта дзявятая і адзінаццатая кляса, бо тады якраз была рэформа і трэба было пераскочыць праз адну ступень. Час для Беларусі быў легендарны: усё навокал віравала, ад тэлевізара было не адарвацца, Савецкі Саюз падыхаў на вачах, кожны дзень прыносіў нейкія навіны, і на школьным быцьці гэта не магло не адбівацца. Цяпер я разумею, што сымбалем і жывым увасабленьнем гэтых пераменаў для нашай школы, для Шабаноў і для нашых перапалоханых імклівасьцю часу бацькоў была менавіта нашая дзіўная кумпанія. Кожны з нас увабраў у сябе дух свабоды, як ніхто іншы ў гэтых сумных мясьцінах.
Макс. Слава. Лаўрэнцій. Лёха. Я
Так, нас было пяцёра сяброў – амаль усе мы вучыліся ў адной клясе, толькі Лёха потым перавёўся ў іншую школу, у Новых Шабанах. Зь Лёхам мы сябравалі найдаўжэй – зь пятае клясы ажно да пачатку цяперашняй вайны ва Ўкраіне. Прызнаньня, на чыім ён баку ў гэтым супрацьстаяньні, нашае сяброўства ня вытрымала. Шкада. Лёха любіў песьні Віктара Цоя і баявыя мастацтвы, добра вучыўся, качаўся, меў строгіх бацькоў і заўжды быў дужа, нават празьмерна галянтным кавалерам. І пры гэтым ён увесь час рабіў дзіўныя ўчынкі: напрыклад, часта хадзіў па Шабанах, аглушальна б’ючы ў далоні, і рэха стаяла па ўсіх дварах. Была ў яго нейкая жарсьць да гучнасьці: увесь сьвет мусіў ведаць, што ён існуе… Што ж, пачатку 90-х зь іхнымі лавінамі інфармацыі гэта пасавала. Гэта ён напалохаў неяк маю маму: пазваніў у дзьверы, думаючы, што адчыню я, – выключыў сьвятло на пляцоўцы, накінуў капюшон, закаціў вочы і запаліў сьвечку, трымаючы перад самым тварам… У той час, калі мы ўсе асвойвалі першыя гітарныя акорды, ён казаў, што хоча навучыцца граць на барабанах, – і нашыя першыя «альбомы», запісаныя на магнітафон, поўныя ягонага грукату: па скрынках, ночвах і місках. Што праўда, граць ён так і ня вывучыўся. У ягоным пад’езьдзе мы часта зьбіраліся цягам усіх дзевяностых: там і дагэтуль на сьцяне сьляды ад цыгарэтаў, якімі мы выпальвалі розныя надпісы, нібы пячорныя людзі, – хто ведае, навошта.
Пад’ездны рок
У кожнага з нас быў свой пад’езд, а ў ім сваё месца, дзе ўсе зьбіраліся ажно пакуль не пакінулі назаўжды бацькоўскі дом. У Лёхі – лесьвіца паміж паверхамі, у мяне – пляцоўка каля сьмецьцеправоду, зь вялікімі, нязьменна бруднымі вокнамі, празь якія я глядзеў у той час на сьвет. У Макса і Лаўрэнція, якія жылі ў адным доме, такім месцам быў куфар, з тых, якімі і цяпер застаўленыя ўсе лесьвічныя пляцоўкі шматпавярховікаў: там перахоўваюць бульбу і моркву, розны гаспадарчы інвэнтар, старыя рэчы, санкі, закаткі, усялякі рыштунак… У Славы мы зьбіраліся радзей – магчыма, таму, што ў яго былі занадта неталерантныя суседзі.
Макс быў першым, хто пачаў сур’ёзна займацца музыкай і вывучыўся граць на гітары. А яшчэ ён хадзіў у школу ў швэдры – а мы ў школьнай форме. Здаецца, у той час Макс быў у захапленьні ад БГ – значная частка дзевяностых прайшла пад песьні «Акварыюму». А яшчэ «Заапарку», а яшчэ «The Doors», і «T. Rex», і Джэніс Джоплін… І процьмы іншых, пра якіх цяпер мала хто ўжо й памятае. Усе Шабаны слухалі найбрыдчэйшую папсу або мэталістаў: ад «Мэталікі», «Мanowar» і ACDC да «Арыі» і «Черного кофе» і гулялі ў «ты валніст ці мэталіст?». А мы ўжо ў школе слухалі «Pink Floyd», Джыма Морысана, Боўі, Ігі Попа, «Led Zeppelinn», «The Cure», любілі бітлоў, перапісвалі на касэты розны new wave і чыталі пра беларускі, расейскі і ўкраінскі рок у «Крыніцы», «Піянэры», «Бярозцы» і першых самвыдатаўскіх часопісах. І адчайна хацелі быць падобнымі да рок-зорак.
Ясна, як да нас ставіліся. Як да фрыкаў: «хіпаны», «бітлы», «валасатыя» – гэта былі самыя бяскрыўдныя мянушкі. Часта даходзіла да агрэсіі – такім, як мы, у Шабанах было нялёгка, тут усе мусілі гуляць па правілах. Гэтыя турэмныя правілы – тое, што мы ненавідзелі ўсёй душой… Правілы – і гопнікаў. Бо мы, безумоўна, жылі ў самым гопніцкім раёне сталіцы. Усе васьмідзясятыя я і іншыя «хлопчыкі з кніжкамі» былі для іх ідэальнай мішэньню – але як толькі мы ўсе зрабіліся старшаклясьнікамі, уся тая гапата села ў турмы, пайшла працаваць і абзавялася сем’ямі.