Новую гапату мы мала цікавілі, ёй патрэбная была маладая здабыча. Гопнік ёсьць гопнік, ён заўжды лузер, нават калі яго выбіраюць у прэзыдэнты: тая гапата лічыла, што мы засвоілі ўрок, хоць усё было наадварот – досьвед паказвае, што з кожным нападам на яе свабода робіцца ўсё мацнейшай. Так ці інакш, у 1990—91-м да нас чапляліся ўжо значна радзей. Хоць чалавеку зь іншага раёну ў Шабанах лепш было не зьяўляцца. А нам – на Ангары ці ў Чыжоўцы. Але тут, на раёне, мы былі сваімі – сваімі «чудзікамі».
Слава, сувязь зь якім я даўно страціў (здаецца, ён зьехаў у Лёндан), быў у нас знаўцам заходняе музыкі – самай сучаснай і самай моднай. Сачыў за тэндэнцыямі і павевамі, выпісваў, перапісваўся, запісваў, усё як паложана. І сам сьпяваў, як Эліс Купэр. Макс і Слава мелі сапраўдны хаер – больш ці менш доўгі, я то адпускаў валасы, то стрыгся, Лёха і Лаўрэнцій хадзілі з чалавечымі фрызурамі – але ўсіх нас аб’ядноўвала прага нечым вылучацца з натоўпу. Быць такім, як усе, лічылася пошлым. Памятаю, як я выглядаў на сваёй першай у жыцьці дыскатэцы: рваныя джынсы, цяльняшка, дэрматынавая куртка, булаўкі, піянэрскія кеды. Мне здавалася, што круцей апрануцца немагчыма. Ведаў бы я, наколькі сьмела пачну апранацца праз пару гадоў… А першай маёй аплявухай грамадзтву быў надпіс «Так нельзя»: я вышыў яго зялёнымі ніткамі на пінжаку і хадзіў так, пакуль мама яго не спарола. Мне падабалася быць блазнам.
Засталося расказаць крыху пра Лаўрэнція, чалавека зь бясспрэчнымі акторскімі здольнасьцямі і выключным пачуцьцём гумару. Збоку магло б падацца, што ён і ёсьць душа нашай кумпаніі, але душаў у яе было ўсё ж пяць – герархіяў мы не любілі. Ён заўжды насіў маску іранічнага дэндзі, так што калі мы пасталелі, гэта пачало нам усім надакучваць. Чаму яго звалі Лаўрэнцій, я ўжо ня памятаю. Мабыць таму, што ўдала пераймаў грузінскі акцэнт; тады паўсюль іранізавалі: Сталін, Бэрыя, ГУЛАГ, усе гаварылі пра рэпрэсіі 30-х, але збольшага ў кантэксьце ўсяго СССР, пра Курапаты я тады ня чуў… Сталінская тэма пранікла нават у «Ералаш». Аднойчы ў школе на перапынку мае сябрукі разьмеркавалі ролі: хто з нас Сталін, хто Молатаў, хто Бэрыя, хто Малянкоў… Пасьмяяліся і забылі. А да Лаўрэнція, «в міру» Сяргея – мянушка прыліпла. Мы сябравалі да 2001-га. Дзе ён цяпер – хто ведае.
«Чудо»
Што да мяне – думаю, я быў сярод нас менш за ўсё зьвязаны з грамадзтвам, з тым, чым жыла большасьць. Усё ж мае сябры не зьбіраліся канчаткова супрацьпастаўляць сябе свайму атачэньню, у іх былі нейкія агульныя з аднагодкамі інтарэсы, звычкі, іх лічылі больш-менш нармальнымі, прытомнымі, сур’ёзнымі пацанамі. А я… Я наўмысна імкнуўся ізаляваць сябе ад усяго, што аб’ядноўвала шабаноўскую моладзь таго часу, я культываваў у сабе ізгойства, непадабенства, асобнасьць, я не хаваў, што не хачу быць такім, як яны. Лепш за ўсё мне было з маімі кнігамі і з гітарай. У сьвеце, які я для сябе прыдумаў. Дзяўчаты пагардліва-замілавана казалі пра мяне: «Наше чудо». Я нічога ня меў супраць. Я мог прыдумаць такое, што ім і ня сьнілася. І тое, што пра гэта мала хто ведаў, напаўняла мяне гордасьцю. «Наше чудо». Добра, ня буду занадта прыніжаць сябе: былі дзяўчаты, якія прамаўлялі гэтыя словы ня толькі з пагардай або іроніяй, але і зь пяшчотаю.
Тым ня менш мы з Максам, Лаўрэнціем, Славам і Лёхам трымаліся разам, і ў гэтым, як ні круці, была нейкая сіла. Усе мы нешта пісалі: вершы, песьні… Напісаўшы, беглі паказваць іншым, на лесьвіцы нашых панылых бэтонных скрыняў, да сьмецьцеправодаў і брудных вокнаў загрувашчаных куфрамі пляцовак – чакалі крытыкі і падтрымкі. Гэта была нейкая апантанасьць творчасьцю – не пісаць сваё было сорамна. Пазьней, ужо пасьля заканчэньня школы, тая нястрымная графаманія і тое трэньканьне на нашых першых гітарках прывялі да стварэньня розных музычных праектаў: у мяне будзе расьпі…йская і панкаўская «Правакацыя», дзе Макс грацьме на гітары, у самога Макса блюзава-постпанкавае «Начало конца», дзе я вазьму ў рукі бас, у Славы – цяжкая, гатычная і безнадзейна сур’ёзная «Divina Enema», Лёха рабіў нам маральную падтрымку, а «брат Лаўрэнцій» пэрыядычна граў на сола-гітары то ў Макса, то ў мяне… Блытаніна, якой ніхто ўжо ня дасьць рады. Бляск і ўбоства, блюз і панк. Бля, як гэта было даўно.
Але «сур’ёзнае» музыцыраваньне пачалося пазьней, у студэнцкія часы. А пакуль што мы, школьнікі, зьбіраліся то ў кагосьці дома, то на вечна паўцёмных пляцоўках і пад гудзеньне сьмярдзючых ліфтоў (сцаць у ліфтах сярод дарослага насельніцтва Шабаноў было модна) дралі струны і сьпявалі тэксты ўласнага сачыненьня. Што мы рабілі яшчэ? Ні алькаголю, ні цыгарэт у нас у тыя школьныя гады я асабліва не прыпомню – а вакол нюхалі клей і пілі сьпірт і ласьёны. Усё ж мы належалі да культурных, хоць і вельмі непаслухмяных хлопчыкаў. Былі песьні, якімі мы задзяўблі ўсіх суседзяў, было абмеркаваньне прачытаных кніжак (мала чытаць было прыкметаю гопніцтва), было гарманальнае буйства, ад якога мы ўцякалі то ў эпатаж, то ў глыбокую мэлянхолію – кожны ў меру свайго тэмпэрамэнту; было штохвіліннае пацьвельваньне зь сябе і астатніх, цяпер бы сказалі: тролінг. Было жаданьне кожны дзень пражыць так, каб назаўтра мець добрую тэму для дыскусіі.
Настаўнікі
Збольшага настаўнікі нас любілі. Нягледзячы на ўсе нашыя дзівацтвы, выклік у паводзінах і штодзённую настроенасьць на бурлівы пратэст. Не любіць нас было немагчыма: мы не дазвалялі сабе хамства, больш-менш добра вучыліся, шмат чыталі, увесь час імкнуліся абагнаць праграму – і спрабавалі да ўсяго паставіцца крытычна, а дзеля гэтага шчыра стараліся зразумець тое, што нам удзёўбвалі на ўроках. Як дыплямаваны пэдагог кажу: вучняў, якім мала школьнай праграмы, трэба песьціць. У пераносным, вядома, сэньсе.
Асабліва нас любіла настаўніца расейскай мовы і літаратуры – Ніна Сяргееўна Філіпенка, якая захоплена расказвала нам пра Булгакава, наноў адкрытага Зошчанку, Ахматаву, Хармса і «абэрыутаў», «Дзяцей Арбату», пра ўсіх тых, пра каго ў школе тады гаварыць было нельга, хоць ужо афіцыйна і не забаронена. Тая самая Ніна Сяргееўна, зь якой мы спрачаліся пра мараль у Дастаеўскага і містыку ў Гогаля і якая заляпіла мне «два» толькі аднойчы: калі я на ўсю клясу назваў пэрсанажа «Ціхага Дону» «бальшавіцкай сволаччу» і адмовіўся пісаць пра яго сачыненьне.
Які ж палітычны гэта быў час! Прыходзіш у школу: усе абмяркоўваюць паседжаньні Вярхоўнага Савету – школьнікі, настаўнікі, вахцёрка з кухаркай, завучы, дырэктар. Ідзеш у краму – і там тое самае. І паўсюль пырскае сьліна, лятуць маланкі з вачэй, грукаюць кулакі – народ чыхвосьціць усіх, камуністаў, дэмакратаў, нацыяналістаў, нікому рот не заткнеш, усе маюць права на «мненіе». Фразачкі з учорашніх тэлетрансьляцый на раніцу робяцца мэмамі: «Шаноўныя грамадзяне, асвабадзіце задні праход». Лаўрэнцій парадыруе кагосьці, здаецца, Дземянцея: «Шаноўныя дэпутаты, у нас дэмакратыя, кожнаму па тры мінуты!» Па Шабанах ходзяць анэкдоты пра Пазьняка – спачувальныя, К. з нашае клясы шэпча мне на ўроку: «Беларусь ад Атлянтыкі да Ўралу!», анэкдоты пра Леніна ўжо нікому не цікавыя.
«Пісацелем будзет»
Пачуўшы ад Ніны Сяргееўны пра футурыстаў, пачуўшы верш Бурлюка пра «беременного мужчину» («как он хорош у памятника ПушкИну»), я і сам пачаў пісаць усялякую «футурыстычную» графаманію пра розных «уклюжих медведей». А потым замест абавязковых сачыненьняў стаў здаваць настаўніцы сюррэалістычныя тэксты, за зьмест якіх яна ставіла нязьменнае «пяць» (дый з артаграфіяй і пунктуацыяй у мяне ўсё было ОК). Скажам, задае яна нам напісаць сачыненьне па карціне Шышкіна і атрымлівае ад мяне абсурдны опус пад назвай «Синие шарики на зеленом столе», поўны наркаманскіх вобразаў, якія ня маюць да жывапісу Шышкіна ніякага дачыненьня, тэкст, створаны з дапамогай аўтаматычнага пісьма, ды яшчэ з элемэнтамі «плыні сьвядомасьці». І ставіць мне 5. «Ён так адчувае», казала настаўніца. «Я стаўлю 5 за стыль. Мне здаецца, у яго літаратурны талент». Сачыненьні мае чыталі перад усёй клясай – і цяпер я разумею, што гэта быў першы мой досьвед публічнага прызнаньня. Кляса рэагавала па-рознаму: адны казалі, што з Бахарэвічам усё ясна – «писателем будет», іншыя шматзначна стукалі пальцамі па лбах і круцілі пальцам ля скроні; выдатніцы, якія добрасумленна перапісвалі ўсё з падручніка, крыўдавалі, мае сябры, якія і самі пісалі самастойна і цікава, сьмяяліся, а большасьці было да дупы, што я там панапісваў: літаратура падавалася ім абсалютна бессэнсоўным заняткам. І ў нечым яны мелі рацыю.
Пад дзікай валасьнёй
А вось беларускую літаратуру я адразу ўспрыняў як нешта абсалютна ідэалягічнае – усе гэтыя нудныя, падхалімскія, бяздарныя тэксты пра вайну і вёску падаваліся мне наўмысна створанымі дзеля таго, каб ператвараць нас у паслухмяных жывёлаў. Не было ніводнага пісьменьніка ці паэта, які б зацікавіў мяне ці маіх сяброў (калі якая-небудзь дробная дзяўчынка з нашай клясы пакорліва дэклямавала ля дошкі «Я мужык-беларус», мы ўгаралі так, што лезьлі пад парты). Ні пра якога Мрыя, Разанава або Стральцова мы ня чулі і чуць не маглі, Караткевіча чыталі па-расейску, ды яго і не вывучалі ў школе як сьлед. Маўра – таксама па-расейску, у сэрыі «Библиотека приключений і фантастики».
Лаўрэнцій неяк адкапаў выпадковы верш Панчанкі пра хіпі:
Усе палічылі, што гэта найлепшы ўзор беларускай паэзіі: словы «мазгі» і «валасьня» патыхалі нейкім панкам. Крыху лепш за астатніх успрымаўся Танк – адчуваўся ў ягоных вэрлібрах пэўны выклік. Але збольшага белліт асацыяваўся найперш з такім, дэбільна-жалезабэтонным, гнілым, пазаўчорашнім:
Жаба
Настаўніцу беларускай мовы і літаратуры ў школе называлі Жаба. Яна і праўда была крыху падобная да сумнай і замучанай нелюдзямі жабы – няшчасная жанчына, якая цягнула перад маладымі прыдуркамі воз нікому не патрэбнай літаратуры, а яны кідалі ў яе мокрымі анучкамі, стралялі насьліненымі шарыкамі з асадак… Не, мы зь сябрамі яе Жабаю не называлі – але і выступаць супраць клясы і абараняць настаўніцу нам не хацелася, бо сымпатыі яна не выклікала. Ёй я пісаў зусім іншыя сачыненьні – больш падобныя да артыкулаў у газэце «Навіны БНФ». Задавалі Купалу – я адгукаўся антыкамуністычнымі агіткамі, кляў паганых маскалёў і заклікаў да паўстаньня і незалежнасьці. І падпісваў усё гэта так: Вінцук Магілка.
Настаўнікі ня ведалі, што з гэтым рабіць, – бо тую самую рыторыку можна было пачуць і па тэлевізары, ад дэпутатаў БНФ. Беларускую мову я тады ўжо ўспрымаў сваёй, пачынаў публічна размаўляць, вывучыў тарашкевіцу – усе мае дыктоўкі, заданьні і практыкаваньні я выконваў клясычным правапісам, што вельмі злавала і так хворую і даведзеную да адчаю беларусіцу.
Калі мы скончылі школу, яна памерла.
Расейская і беларуская мовы і літаратуры, гісторыя, нямецкая мова, геаграфія – з гэтымі прадметамі ў мяне ніколі не было праблем, я заўжды быў сярод найлепшых. Зразумела, што, прагна чытаючы ўсё, што траплялася пад руку, я ведаў часам значна больш за настаўнікаў. А вось матэматыка, фізыка, хімія… Тут я вучыўся на тройку-чацьвёрку. Ніякай цікавасьці да дакладных навук або тэхнікі я не адчуваў. Праўда, настаўнікі ставіліся да гэтага з разуменьнем і надта ня ціснулі. Сапраўдныя праблемы былі зь іншымі прадметамі – тымі, дзе патрэбныя былі дысцыпліна, грубая сіла і абсалютная паслухмянасьць. Фізкультура, праца і – самае ненавіснае: пачатковая вайсковая падрыхтоўка.
Яволь, майн фюрэр!
Ваенрук у нас быў настолькі тыповы, што ўжо ў гэтай тыповасьці мы бачылі нешта злавеснае. Кажуць, літаратура выдумляе і абагульняе, кажуць, яна працуе з тыпамі, а не з жывымі людзьмі, і так, як часам пішуць пісьменьнікі, не бывае… Бывае. Яшчэ як бывае. Такіх тыпусаў, як наш ваенрук, я буду сустракаць усё жыцьцё. Памятаю, як ён ставіў нас, прышчавых, няскладных, ашчэраных у ідыёцкіх усьмешках хлопцаў, у шэраг і, ходзячы сюды-туды перад гэтым «узводам», бэсьціў за доўгія валасы, за неахайнасьць, за джынсы і швэдры, за брудны абутак. А мяне яшчэ і за бел-чырвона-белы значок, за беларускую мову, за тое, што не магу правільна адказваць на вайсковыя каманды. Мы, на ягоную думку, «залупаліся» – ён ажно пазелянеў ад шаленства, калі ці то я, ці то Слава неяк абвясьцілі яму, што школа – ня войска і што ён ня мае права так з намі абыходзіцца. Ён быў салдафон, савок і камуніст, расейскі шавініст і беларусафоб, цяпер сказалі б: ватнік. Ён адчуваў сябе «дедушкой» у межах нашай «вайсковай часьці» – і калі настаўнікі мякка прасілі яго быць трохі больш чалавечным хаця б зь ня самымі дурнымі вучнямі, ён шчыра не разумеў, чаго ад яго хочуць: усе аднолькавыя, усе мусяць быць стрыжаныя пад нуль і слухацца загадаў. Мае значкі ён спрабаваў зрываць – але я майстраваў іх зноў і зноў з каляровай паперы і клею, і ён урэшце кінуў дурное. Так што права хадзіць са значком я здабыў у баях… Як і права яго не насіць, калі ўсе навокал толькі гэта і робяць.
Аднойчы на нейкі вокрык ваенрука я ляніва і зьдзекліва адказаў: «Яволь, майн фюрэр!» – «Ты это… Не шути так!» – прашыпеў ён, падскочыўшы: было відаць, што фашыстам ён лічыў акурат мяне, бо гэта мае «сябры-спадары» спалілі Хатынь і павесілі ягоную сям’ю на бел-чырвона-белым сьцягу, танцуючы пад Лявона Вольскага і Сокалава-Завоюша. Зрэшты, і яму не было чужое нішто чалавечае: неяк мы з Максам і Славам, прагульваючыся ўзімку каля школы, знайшлі яго, у дупель п’янага, у сьнезе каля агароджы і адвялі дахаты. Пасьля гэтага ён пачаў ставіцца да нас больш спакойна.
Няўмольная гісторыя, заўжды схільная да тэатральных эфэктаў, адпомсьціла нашаму ваенруку самым раскошным чынам. Па-мойму, гэта адбылося 19 верасьня 1991 году: наш настаўнік пачатковай вайсковай падрыхтоўкі, як заўжды, разносіў нашу нягеглую вайсковую адзінку і чапляўся да валасоў, каўняроў, гальштукаў і майго значка. Здаецца, ён быў з пахмельля і яшчэ не ўключаў тэлевізар – пабачыўшы ненавісны значок на штрыфлі майго школьнага пінжачка, ён зноў завёў пра фашыстаў і пра разгул дэмакратыі, якой, як ён абяцаў, зусім хутка прыйдзе канец. «Ежовых рукавиц на вас нету! Ничего, скоро мы наведем порядок!» – абяцаў ён, нібы нешта ведаў. Ухапіўся за значок сваімі кароткімі жоўтымі пальцамі – і тут нехта ззаду спакойна, са сьмяшком прамовіў: «А этот флаг уже государственный, он на Доме правительства висит!» Ваенрук кінуўся ў настаўніцкую па газэту – і вярнуўся ў кабінэт, як пабіты сабака… Гэта было праўдай: сьцяжок на маім пінжаку і дзяржаўны сьцяг Рэспублікі Беларусь цяпер выглядалі аднолькава.
«Супраць камуністых, супраць маскалёў»
Забаўна ўспамінаць: тады я ня ведаў ніякіх патрыятычных песьняў, апрача «мроеўскіх», і ніякіх народных, апрача «Цячэ вада ў ярок». А мой унутраны нацыяналіст патрабаваў нечага радыкальнага, палітычна-беларускага, і каб абавязкова антырасейскага. І я пачаў «у час вольны» складаць «песенькі антысавецкіх партызанаў» – абсалютна бяздарныя спробы выказаць сваю прагу нацыянальнага паўстаньня:
Гырб і сын
Позьнім, цёмным восеньскім вечарам 1991 году я, Макс і Слава блукалі вакол школы, нешта абмяркоўваючы: ці то вобраз Чычыкава, ці то нейкую крыўду Лаўрэнція (усе мы былі дужа крыўдлівыя і з абвостраным пачуцьцём уласнае годнасьці), ці то апошні гіт «Звуков Му». І тут аднекуль з боку актавай залі пачуўся выразны гітарны запіл. Мы спыніліся і як заварожаныя пайшлі на гэты гаючы гук. Вакол школы гуртавалася нейкая шабаноўская гапата, таксама зацікаўленая незвычайным і ня ўхваленым ёй саўндам. Мы прайшлі міма соннага вартаўніка і падняліся туды, адкуль чуліся ўсё новыя і новыя рэзкія, хрыпатыя ноты. Да іх далучыўся басавы барабан, дзынькнула – на ўсю школу – талерка, забумкала басуха…
У нашай школе па вечарах пачала рэпэтаваць група аўтазаводзкіх панк-рокераў – каманда пад назваю «Гырб і сын». Мы пасядзелі ў іх на рэпэтыцыі, раззнаёміліся, была тут і парачка нашых мясцовых мэталістаў, якія пагардліва ставіліся да панку – «вот дэз-мэтал, это да, музыка, а вы – клоўны…»
«Гырб і сын» былі першай сапраўднай групай, якую я пабачыў жыўцом. Пасьля 1992-га я пра іх больш ніколі ня чуў. Але іхная прымітыўная, іранічная і грубая музыка так мяне ўразіла, што я вырашыў, што таксама хачу – і магу! – граць панк. Пра што я расказаў Максу і Славу адразу, як мы выйшлі са школы. Іх гэта ня надта каб задаволіла, яны любілі хард-рок, арт-рок і блюз, а Слава – яшчэ і розны прагрэсіўны, інтэлектуальны мэтал, але да стварэньня ўласнай банды заставалася нядоўга.