Танці і іншая «музика»
Я думаю, што ўкраінцы паўплывалі на мяне ня менш за «Мрою». І гаворка тут перш за ўсё пра дзьве незабыўныя каманды, запісы якіх гучалі ў мяне дома ледзьве не штодня:
«Воплі Відаплясава» і «Браты Гадзюкіны».
Ад другіх у памяці застаўся толькі адзін гіт, «Наркаманы на гародзе», а вось пра ВВ варта расказаць асобна.
Упершыню я пачуў іх на нейкім канцэрце па ЦТ (пэўне, у праграме «А»), і гэтыя чацьвёра фрыкаў скарылі мяне надоўга. Найперш песьняю «Танці» зь яе геніяльным панкавым гітарным пройгрышам, немудрагелістай партыяй басу, наўмысна тупаватым тэкстам і непаўторна-падступным голасам Алега Скрыпкі. А былі ж яшчэ расейскамоўная «Товарищ Майор» і адна з улюбёных, можна сказаць, гімн маіх дзевяностых: «Музика»:
Гэта была страшэнна цікавая эстэтыка, грымучая сумесь, якая не магла не выбухнуць і не зачапіць: зьедлівы і трапны зьдзек з саўка, атмасфэра вясковага клюбу, украінская мова плюс клаўнада. ВВ канчаткова ўпэўнілі мяне, што музыку, якую я любіў, цалкам можна рабіць па-беларуску – украінцы ж змаглі, чаму б і нам не паспрабаваць. І я вырашыў, што зьбяру свой гурт і грацьму беларускамоўны панк. Так яно і адбылося. Але пра гэта – у іншай частцы кнігі.
Партрэт муляра ў юнацтве
Мая асабістая моўная рэвалюцыя перамагла ў 1991-м. Я пачаў адказваць па-беларуску ля дошкі, найперш на ўроках гісторыі – дзелячыся з настаўнікам і клясаю ўсім тым, што вычытаў у «Кароткай гісторыі Беларусі» Ластоўскага. Школа, нагадаю, была абсалютна і безнадзейна расейскамоўная, як і ўсе без выключэньня менскія школы. Так што фармальна такога права – адказваць па-беларуску – я ня меў, гэта дазвалялася адно на белмове і белліце. Але ніхто мяне спыніць ужо ня мог – настаўнік толькі разводзіў рукамі: ён таксама глядзеў тэлевізар і разумеў, куды дзьме вецер.
І ўсё ж самы сьмелы і сьмешны рэвалюцыйны ўчынак я зьдзейсьніў на іспыце ў УПК у 1992-м.
УПК (Учебно-производственный, то бок, комбинат) – такая форма школьнага навучаньня ў старэйшых клясах, калі пасьля заняткаў або замест іх ты мусіў атрымліваць навыкі нейкай «нармальнай», «пралетарскай» прафэсіі. Высакалобых марнатраўцаў дзяржаве было зашмат, калі ўсе пойдуць у студэнты – хто працаваць будзе? Так што кожны школьнік мусіў авалодаць якой-небудзь карыснай спэцыяльнасьцю. Сыстэма працавала чыста па-савецку: хто меў блат або пяцёркі па ўсіх прадметах – атрымліваў найлепшыя месцы ў тым УПК. Такія школьнікі маглі, скажам, вучыцца на кіроўцу – і потым здаць на правы. Найгоршых пасылалі на самую чорную работу. Большасьці даставаліся абсалютна звычайныя спэцыяльнасьці. Мяне, Славу і Макса выправілі вучыцца на муляраў.
Некалькі разоў на тыдзень мы езьдзілі ў раён Аўтазаводу і займаліся там тэорыяй мулярскай справы ў маладога вясёлага майстра. Той быў пафігістам і хутка скеміў, што ні яму, ні нам гэтыя заняткі ня надта патрэбныя, – таму далей за тэорыю ў нас справы ня йшлі; часьцяком ён, адзначыўшы ў журнале, наогул адпускаў нас дамоў. Але прыйшоў момант іспыту – мы добрасумленна вывучылі пару старонак падручніка і жвавенька расказалі іх зьмест перад камісіяй. Свой адказ я загадзя пераклаў на беларускую – і мой выступ зрабіўся поўным трыюмфам: агаломшаная камісія, якая не зразумела ні слова, толькі раты разявіла і прысудзіла мне нейкі там разрад. Як і маім сябрам. Так што першай прафэсіяй у нашым жыцьці зрабілася мулярства – пра якое я дагэтуль ня маю аніякага ўяўленьня.
Тутэйшыя
Мне ня надта хочацца гэта прызнаваць – але мушу: на тое, як я пражыў свае дзевяностыя, неверагодна паўплывала адна культавая кніжка, якую я прачытаў яшчэ ў школе.
Зборнік пад назвай «Тутэйшыя. Творчасьць сяброў таварыства».
У ім я, апантаны чытач і паэт-пачатковец, знайшоў якраз тое, што шукаў: выразную і жывую альтэрнатыву ўсёй той нуднай і шэрай школьнай беларускай літаратуры.
Зборнік адкрываўся файным чатырохрадкоўем Сержука Сыса – я запомніў гэты верш адразу ж і паўтараў як нейкі заклён:
Шмат вершаў з гэтай кніжкі я вывучыў на памяць: Глобуса, Сьцяпана, Сапач, іншых… Неяк на ўроку беларускай літаратуры нам задалі знайсьці самім нешта сучаснае і прадэклямаваць наступным разам. Лаўрэнцій выпрасіў у мяне кніжку і прачытаў «Каляндар» Сьцяпана, а я – «Зімовы лес» Глобуса, які дагэтуль не забыўся і ўспамінаю часам, выбіраючыся сьнежным днём зь Юляй за горад або ў парк:
Зборнік «Тутэйшыя. Творчасьць сяброў таварыства» я купіў досыць выпадкова – зайшоў у кнігарню, пабачыў кніжку, якая нічым, здаецца, ня вабіла… пагартаў… і аддаў усе грошы, якія бацька даў мне ў той дзень на дробныя выдаткі. Гэтаксама здарыцца пазьней з «Шляхціцам Завальням», яшчэ адной кніжкай, якая вельмі на мяне паўплывала. І са зборнікам іранічных эсэ Ўладзімера Арлова «Мой радавод да пятага калена», якую я перачытаў разоў дзесяць…
Але спачатку былі «Тутэйшыя» – дзякуючы ім я пачаў пісаць сур’ёзна і мэтанакіравана і зразумеў, што ад беларускай літаратуры мне ўжо нікуды не падзецца.
Я даваў яе чытаць самым розным людзям – аднаклясьнікам, музыкам, сваякам, і нязьменна патрабаваў вярнуць. Але аднойчы забыўся – акурат тады, калі «Тутэйшыя» ўжо перасталі ўспрымацца мной як недасяжныя літаратурныя велічыні.
Тады, на пачатку 90-х, гэтая кніжка дапамагла мне зрабіць калясальны прарыў у вывучэньні мовы – мой лексыкон узбагаціўся на пару сотняў адметных і патрэбных словаў, а галоўнае: я адчуў, што гэта мая, гарадзкая беларуская мова, што гэта мова, створаная для чагосьці большага, чым вёска і партызаны, я пачаў адчуваць «гармонію і згоду». А яшчэ ацаніў… Як бы лепш гэта апісаць? Напэўна, вось так, рызыкоўна: ацаніў стылёвую эўрапейскасьць іх беларушчыны. Тое, што я заўжды лічыў важным у ёй падтрымліваць і разьвіваць.
Я бяру ў рукі кнігу і гляджу на сьпіс аўтараў. У тыя гады некаторыя зь іх былі для мяне вялікімі недасяжнымі аўтарытэтамі. Некаторыя, ня ўсе. Але я дзякую ім за той зборнік: навокал мяне не было ніводнага беларускамоўнага чалавека, і гэтыя паэты, пісьменьнікі, перакладчыкі былі адзінымі, з кім я мог гаварыць па-беларуску пра новую літаратуру, пра сябе, пра сьвет: у думках, нячутным шэптам; мае самыя змрочныя дні запаўняліся іхнымі галасамі, і рабілася лягчэй, і хацелася жыць, чытаць, пісаць. Шмат з кім я пазьней пазнаёміўся асабіста – беларуская літаратура малая, задушлівая, як цесны, пракураны рэдакцыйны пакой, і калі ты пішаш, дык рана ці позна з усімі сустрэнешся: з вартымі і ня вартымі, зь сярэднімі, пасрэднымі, вялікімі, маладымі, старымі…
Гэтыя мае знаёмствы з колішнімі «Тутэйшымі» атрымаюцца вельмі рознымі. З кімсьці і цяпер цікава сустрэцца, выпіць кавы ці віна і пагаварыць пра людзей і літаратуру, з кімсьці мы выступаем на адных сцэнах і нашыя прозьвішчы можна пабачыць разам на сайтах і ў сьпісах самых вядомых літаратараў, з кімсьці мы даўно не вітаемся, хтосьці страціў маю павагу, хтосьці даўно памёр. Хтосьці працягвае пісаць – а хтосьці кінуў, а хтосьці яшчэ піша, а лепш не пісаў бы. Хтосьці мог напісаць больш і лепш, але ўжо ніколі не напіша. Хтосьці жывы клясык – а хтосьці проста літаратурны чыноўнік, пагарджаная мной разнавіднасьць чалавека… Хтосьці абвесьціць сябе гуру, пакутуючы ад недастатковага прызнаньня, – а пра кагосьці і гаварыць ня хочацца. І непазьбежна думаеш пра сябе: а ты кім зробішся праз трыццаць гадоў? Хочацца – або мёртвым, або вольным. Але толькі не начальнікам, не чыноўнікам і ня гуру. Хочацца застацца зь літаратурай – а не каля яе.
Сыс
З Анатолем Сысом я бачыўся і гаварыў усяго тройчы, таму не магу сказаць, што насамрэч быў зь ім знаёмы. Наша першая размова была кароткая, але зьмястоўная. На літаб’яднаньні «Крыніцы» ў 1992-м ён папрасіў прыкурыць ад маёй цыгарэты. Я працягнуў яму запаленую «саюз-апалоніну», заціснутую паміж пальцаў. «Хлопец! – цярпліва прамовіў клясык. – Так мужыкі не прыкурваюць. У арміі сказалі б: што ты мне пізду даеш?» Памятаю хамскія выкрыкі Сыса з залі падчас імпрэзаў, ён абражаў усіх: мужчын, жанчын, знаных, пачаткоўцаў, вечна хадзіў бухі і быў, напэўна, сапраўдным панкам, у адрозьненьне ад мяне. Не скажу, што я любіў яго вершы, але дзесяць–пятнаццаць – сапраўды амаль шэдэўры, якія хочацца чытаць і перачытваць. Калі Сыса называюць паэтам-шаманам, я ківаю, такі ён і быў, а як чалавек ён ніколі не выклікаў у мяне сымпатыі; але хто сказаў, што добры паэт абавязаны быць сымпатычным чалавекам? Геніяльнасьць Сыса для мяне не відавочная, а яго змарнаваны талент неаспрэчны, поза сьвятога, у якую ён сябе ставіў, была сьмешная, а поза блазна – панылая, і ўспаміны мае пра яго зусім нецікавыя, на гэтым і скончу.
Яшчэ з таго зборніка мне вельмі запомнілася апавяданьне «Ўпрочкі» Пятра Васючэнкі – як і апавяданьне Вінцэся Мудрова «Палонны чорнага стэпу». А яшчэ пераклады Ігара Бабкова зь Лі Бо…
Шупа
І яшчэ адзін пераклад – апавяданьня «Кахай» эстонскага пісьменьніка Аво Юпруса. А зрабіў яго Сяргей Шупа – перакладчык, тонкі знаўца літаратуры і неверагодны паліглёт, чалавек, які зьявіцца ў маім жыцьці ў 2007-м і будзе рэдактарам самых вядомых маіх кніг, а яшчэ сябрам і суразмоўцам, тым, хто адкрые мне мой Менск, навучыць нарэшце правільнай беларускай мове, ня раз падтрымае ў цяжкі час і верне мне веру ў сябе.
НН
Пройдзе некалькі гадоў з таго дня, як я адкрыю для сябе «Тутэйшых», – і ў Менску зьявіцца віленская газэта, на кожны нумар якой я буду паляваць і якая паўплывае на мяне ня менш за «Тутэйшых». Сяргей Шупа будзе адным зь яе аўтараў, перакладчыкаў і рэдактараў – але я тады ня надта задумваўся, хто хаваецца за псэўданімамі SS і «Той самы», а на імёны не зьвяртаў увагі. Я буду проста чытаць – і перачытваць, і ўрэшце зьбяру падшыўку той газэты, бо яна напоўніцу задаволіць маю прагу ў інтэлектуальнай беларушчыне – тая, сапраўдная, адноўленая «Наша Ніва», НН Дубаўца, Шупы, Харэўскага, легендарная НН пачатку і сярэдзіны 90-х.
Гэта была альтэрнатыва – што б ні сьцьвярджалі сёньня яе стваральнікі.
Альтэрнатыва ўжо сасьпеламу, але яшчэ не надзеленаму ўладай, не гатоваму жэрці ўсё жывое лукашызму.
Альтэрнатыва афіцыёзу, мэйнстрыму, патасу і ўсім саплям і супавым наборам адраджэньня.
А з гледзішча дня сёньняшняга – і альтэрнатыва паўсталай пазьней жоўтай «Іхнай ніве».
Альтэрнатыва ўсёй сучаснай палітычнай нудоце.
Альтэрнатыва ўсім Робатам Беларушчыны.
Дзьве душы
Стыль. Інтэлектуальнасьць. Дакладнасьць. Рэфлексія. Такой была НН 90-х.
Я купляў яе ў шапіку ТБМ, які стаяў каля Нацыянальнага банку – насупраць ГУМу. Купляў разам з касэтамі беларускіх гуртоў, іншымі газэтамі, кніжкамі і кніжачкамі і, вядома, значкамі (даўно мінуў той час, калі школьнік Алежка мусіў сам майстраваць сабе значкі з кардону і шпілек, цяпер знайсьці іх можна было паўсюль). Купляў, калі ўжо быў студэнтам пэдагагічнага ўнівэрсытэту. І цягаў газэту на заняткі: новы нумар! Магу даць пачытаць! – але ні ў аднакурсьнікаў, ні ў выкладчыкаў яна такога захапленьня не выклікала.
У той час я ўпершыню задумаўся пра тое, што існуюць дзьве плыні беларускасьці. Адна – падобная да рэлігіі, заснаваная на сьляпой веры, са сваім сонмам прарокаў, апосталаў і сьвятых, яе запаветамі былі: быць бліжэй да народу, быць даступнай, быць зразумелай, не сумнявацца і верыць у блізкасьць усеагульнага шчасьця, суцэльную беларусізацыю і перамогу ідэалаў, а ідэалам была патрыярхальная вясковасьць. Такі сабе нацыяналістычна-сялянскі камунізм. Гэтая плынь ставілася да НН і ёй падобных насьцярожана: занадта складана, занадта шмат розуму, рэалізму або, наадварот, містыкі, занадта шмат Эўропы, Захаду, мадэрнізму і постмадэрнізму. Занадта шмат выбрыкаў і гульні. Занадта шмат гэтых модных інтэлектуальных штучак – народу такое ня трэба. Народ мудрэйшы за інтэлектуалаў, ён чысты, ахвярны і нявінны, і на яго трэба маліцца.
Маліцца на народ і пакланяцца прарокам і апосталам мне зусім не хацелася. Тая, другая плынь (і яе ўвасаблялі для мяне НН, «Тутэйшыя» і беларускі рок) была мне значна бліжэйшая: тонкасьць і элітарнасьць, інтэлект і сумнеў, крытыка і сучаснае мастацтва (рок, авангард, экспэрымэнт, эсэ як самы творчы і плённы жанр), арыентаванасьць на моладзь, адмова ад вечнай беларускай культурнай герантафіліі. Спроба асэнсаваць новую культурную сытуацыю – і жаданьне стварыць новыя герархіі, з уключэньнем туды забытых, выкрасьленых і зусім новых імёнаў.
Зрэшты, абедзьве плыні гаварылі, пісалі і сьпявалі па-беларуску. І гэты падзел не выключаў дыфузіі, узаемапранікненьня, уплываў, супольнай працы. Мова тады злучала ўсіх – маленькая беларуская культура была значна больш маналітнай, чым цяпер, беларускамоўнасьць была галоўным маркерам і паролем: размаўляючы па-беларуску, ты мог быць пэўны, што цябе прымуць паўсюль, дзе ёсьць «нашы». Сэкта? Так. Але яна імкліва пашыралася. І вырасла ў нацыю. Сэкта была адкрытай, нацыя пачала шукаць сабе ворагаў. У 2000-я і пазьней падзел ня зьнікне – а, наадварот, зробіцца яшчэ больш выразным. Лібэралы супраць кансэрватараў. Два вобразы Беларусі, два праекты адной краіны.
Але пакуль што я быў «сваім» для ўсіх беларускамоўных: мова яднала зь першага слова. І ня важна, якім тое слова было: «бог», «Купала» або «правакацыя». Клясычны прыклад прывяла неяк у адным са сваіх тэкстаў Марыя Мартысевіч, якой пашчасьціла пабываць у 90-х на канцэрце майго гурту ў Доме літаратара. Што б я толькі ні вырабляў на сцэне, што б ні крычаў у мікрафон, як бы ні выкручваўся, каб зрабіць нейкую брыду, бабулькі-нацыяналісткі ў залі ўсё роўна замілавана ўсьміхаліся: «Брыдкі хлопец, але ж наш, беларускамоўны». Па-сапраўднаму абразіць кагосьці зь іх можна было толькі абразіўшы іхных сьвятых. Што я і зрабіў – але ўжо ў другой палове дзевяностых.
Зрэшты, тая, другая, сымпатычная мне плынь беларускасьці мела свой адметны моўны знак, які я прыняў яшчэ ў школе і які з гонарам нашу дагэтуль.
І імя яму: тарашкевіца.
Тарашкевіца
Я ўжо шмат разоў тлумачыў, чаму некалі абраў яе: раз і назаўсёды. Калі коратка, мае аргумэнты такія.
Тарашкевіца лепш перадае асаблівасьці беларускай мовы. Наркамаўка (не сама па сабе, а як палітычна-гістарычнае наступства імпэрскай экспансіі) нішчыць беларускую фанэтыку, скрыўляе мову.
Тарашкевіца – добрая перашкода русыфікацыі. Проста таму, што аддаляе беларускую мову ад расейскай, якая (зноў жа, не сама па сабе, а як інструмэнт у руках палітыкаў) заўжды будзе небясьпечна блізка.
Тарашкевіца – правапіс, распрацаваны філёлягам і зь філялягічна-адукацыйнымі, дзяржава- і нацыятворчымі мэтамі. Наркамаўка створаная неабазнанымі ў лінгвістыцы асобамі з мэтай русыфікацыі, яна – інструмэнт рэпрэсій, яна была задуманая як першы этап у зьліцьці моваў. Няўжо пра гэта ніхто ня памятае? Няўжо не ганебна карыстацца правапісам улады, якая расстрэльвала беларускую культуру ў 30-х? Яны пачалі з правапісу – а скончылі людзьмі.
Тарашкевіца – гэта эўрапейскі выбар для беларускай мовы.
Тарашкевіца – гэта выклік саўку.
Тарашкевіца – гэта стылёва і прыгожа.
Тарашкевіца – лягічная. Наркамаўка – абсурдная, поўная дзіўных выключэньняў. Чаму «камусьці» пішацца зь мяккім знакам, а «сьвет» мусіць пісацца без? Людзі, якія сьмяюцца зь «філязофіі» і «клюбу», проста ўспрымаюць беларускую мову расейскімі вушамі. Калі «плян», «глёбус» і «клюмба» – гэта сьмешна, тады чаму нясьмешна: «лямпа» і «пляц»? Хтосьці можа гэта патлумачыць? У непрыняцьці тарашкевіцы ёсьць нешта ірацыянальнае – і, на жаль, рабскае, паслухмянае, баязьлівае: так прынята, так усе пішуць, усе звыклі, усе так вучыліся… Народ не зразумее… Народ шмат чаго не разумее. Народ галасуе за гітлераў, пуціных, лукашэнак, народ галасуе супраць беларускай мовы, народ заўжды дазваляе маніпуляваць сабой. Калі б не знаходзіліся тыя, хто адкінуў гэты аргумэнт – «народ», мовы ўжо не існавала б. Бо ў горадзе народ гаварыў і гаворыць па-расейску, а па-беларуску – тыя, хто пайшоў супраць большасьці. Хто не пабаяўся быць незразумелым. Хто думае пра цывілізацыйны выбар, а не пра тое, што галоўнае – жратва і работа, а астатняе – ды гары яно гарам… неяк жа будзе… абы мы жылі…
Я пішу тарашкевіцай з самага пачатку сваёй беларускай біяграфіі і заўважыў: тыя, у каго здараецца гістэрыка пры выглядзе тэкстаў тарашкевіцай, – гэта звычайна людзі з кепскім густам і вялікай пыхаю, дагматыкі зь недахопам ведаў, яны дрэнна абазнаныя ў літаратуры, гісторыі, лінгвістыцы, яны ня ведаюць замежных моваў, дый беларускую як сьлед ня ведаюць. Калі я чую, што «чытачы не прымаюць тарашкевіцы», я думаю пра ўсіх тых, хто пісаў і казаў мне, што менавіта тарашкевіца зацікавіла іх у свой час і прывяла да беларускай мовы і да маіх кніжак. А наркамаўка гадамі адбівала ахвоту чытаць па-беларуску – бо нішто так не адпавядае праславутаму і бязглуздаму вобразу «испорченный русский».