Тарашкевіца для мяне – выклік мэйнстрыму, саўку, расеі ў галовах, выклік канфармізму, які пануе апошнім часам у культуры. Я буду трымацца за яе, як трымаўся ўсе дзевяностыя, – гэта правапіс усіх маіх тэкстаў і кніг. Цяпер я адчуваю сябе, як Гюнтэр Грас – той самы пісьменьнік Грас, што не прызнаў апошнюю рэформу нямецкай мовы і працягваў да сьмерці пісаць так, як лічыў патрэбным і прыгожым. Забаўна ўяўляць сабе Граса, які, пыхкаючы люлькай, спрабуе знайсьці адэкватны адказ на жалезабэтонны аргумэнт: «Так цяпер пішуць усе…»
«Так робяць усе», «гэта любяць усе», «гэта чытаюць усе», «так пішуць усе», «так усе думаюць» – найлепшы матыў не рабіць, не любіць, не чытаць, не пісаць, думаць інакш. Большасьць заўжды памыляецца.
Няправільны беларус
У пэдагагічным я быў адным зь нешматлікіх цалкам беларускамоўных студэнтаў. Але мае выкладчыкі былі дастаткова праніклівымі людзьмі – яны адразу разгадалі ўва мне няправільнага беларуса. Тарашкевіца шмат каго зь іх даводзіла да шаленства – калі б на маім месцы быў не такі самаўпэўнены малады чалавек, іхныя прыдзіркі назаўжды адвярнулі б гэтага студэнта або студэнтку ад беларускай мовы, бо, урэшце, мова адна, усяго толькі правапісы розныя. Выкладчыкі чапляліся да маіх мяккіх знакаў і «клюбаў», я не здаваўся, даводзячы ім беларускасьць і арганічнасьць тарашкевіцы, гэта злавала іх яшчэ больш. Тое, што я казаў, пісаў, рабіў, было для іх замахам на сьвятасьць мовы і літаратуры – а сьвятасьць тая трымалася на Глебку, Броўку, Шамякіне, Панчанку, Куляшове, трымалася на «рацэ Арэсе» і «маладой калгасьніцы», што «жыве весела, ані дбае». Ім было напляваць, што шанаваныя імі Быкаў і Караткевіч не цураліся тарашкевіцы. Яны хацелі, каб я быў тыповым беларускім студэнтам і нёс народу сьвятло адукацыі на роднай мове. А родная мова не цярпіць «філязофіі», праўда?
Мова як аплявуха
Беларуская мова была для мяне найлепшай формай пратэсту: яна злавала, прыцягвала, раздражняла, узбуджала, яна была як завушніца або доўгія валасы, як іракез, яна была выклікам, яна не пакідала нікога абыякавым, за яе маглі зьбіць, плюнуць пад ногі або ў сьпіну, яна эпатавала і прымушала «іх» – думаць, а мяне – рабіла асаблівым, вылучала з натоўпу. Давала мне тую самую «асалоду супрацьстаяньня».
Цяпер у Менску беларускай мовай можна зьдзівіць хіба адсталага жыхара ўскраін або расейскага эмігранта, упэўненага, што ён прыехаў з Расеі ў Расею, толькі чыстую і ўпарадкаваную. Ну, або турыста з той самай краіны. Выклікаць беларускай мовай нейкія іншыя эмоцыі – можна, але зьдзівіць, шакаваць – не, наўрад ці.
Санітары лесу
У 90-я ў Сонечным горадзе ўсё выглядала ня так прамяніста. Калі ты быў беларускамоўны – ты быў безабаронны. Ніхто не прыняў бы скаргі на тое, што цябе дыскрымінуюць. Ты пытаўся па-беларуску ў краме – і табе маглі папросту не прадаць тавар. Паслаць на…й, апэлюючы да чаргі, кінуць у твар зьнявагу, напасьці на вуліцы, абмяркоўваць усім аўтобусам. Усё гэта са мной здаралася, і ня раз. Аднойчы да мяне прычапіліся на вуліцы, пачуўшы, што я гавару зь сябрамі па-беларуску, – і вырашылі «выбить из головы всю хуйню»: гэта былі звычайныя, нармальныя хлопцы, «санітары лесу», як яны сябе называлі. Мяне папярэдзілі, што калі я паабяцаю, што ніколі больш ня буду «портить воздух» гэтым сваім «у…бищным языком», мяне паб’юць не балюча, пакінуць цэлымі зубы (тады ў мяне якраз зьявіўся першы ўстаўны). Мы гаварылі доўга – і хоць я нічога ім так і не паабяцаў, хутчэй наадварот, зубы засталіся цэлыя, а вось твар распух. Зразумела, што, калі ты стаіш у перапоўненым аўтобусе, які абмяркоўвае, што трэба зрабіць з нацыяналістамі, калі яны вось так «наглеют» – гавораць «мовай» у грамадзкім транспарце, а ты зь дзяўчынай стаіш, прыціснуты імі да акна, дык гэта ня надта спрыяе думкам пра яднаньне з народам. У такія моманты я ўсьміхаўся – маўчаў і ўсьміхаўся, і задзіраў падбародзьдзе высока-высока, каб толькі яны не падумалі, што я іх баюся.
Кожны такі выпадак засмучаў і адначасна весяліў, выклікаў дэпрэсію і – найперш загартоўваў. Беларускамоўных, якія прайшлі школу агрэсіўных 90-х, так проста ўжо не праб’еш. У тыя гады я быў прынцыпова, да болю, да самага дна сумленьня беларускамоўны – і атрымліваў ад грамадзтва па поўнай. Гэта адтуль паганая фразачка, якой народ (той самы, які, бач ты, бедненькі, можа не зразумець тарашкевіцы) адказваў на тваю нявінную просьбу наліць табе кавы: