930
ataman koszowy – ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny; kosz – obóz kozacki. [przypis redakcyjny]
931
deputacja – przedstawicielstwo, poselstwo. [przypis redakcyjny]
932
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
933
kurzeń a. kureń – oddział kozacki. [przypis redakcyjny]
934
esauł – oficer kozacki. [przypis redakcyjny]
935
kantarzej – urzędnik wojskowy na Zaporożu, czuwający nad miarami i wagami w kramach na Kramnym Bazarze w Siczy. [przypis redakcyjny]
936
Trastia joho maty mordowała (ukr.) – przekleństwo: żeby cholera jego mać wzięła. [przypis redakcyjny]
937
Kołyb ja kotoroho w łob – gdybym tak którego w łeb [uderzył]. [przypis redakcyjny]
938
murza [wym. mur-za] a. mirza [wym. mir-za] – książę tatarski. [przypis redakcyjny]
939
Niżowcy – wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża. [przypis redakcyjny]
940
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
941
buława – broń charakterystyczna dla wojsk Wschodu o kulistej głowicy; W Polsce broń ta była jedynie symbolem władzy, nie używano jej w celach militarnych. [przypis edytorski]
942
Dzikie Pola – stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim. [przypis redakcyjny]
943
pohaniec (starop. z ukr.) – pogard.: innowierca, poganin a. muzułmanin. [przypis redakcyjny]
944
Chmielnicki począł mówić – sposób obradowania na Siczy opisany jest w diariuszu Eryka Lassoty, posła cesarskiego na Zaporoże w r. 1594. [przypis autorski]
945
dyszkrecji – popr.: dyskrecji. [przypis redakcyjny]
946
carza krymskiego – tj. chana, tatarskiego władcy Krymu. [przypis redakcyjny]
947
Władysław IV Waza (1595–1648) – król Polski w latach 1632–1648. [przypis redakcyjny]
948
wyleli – dziś popr. forma 3 os. lm cz.przesz.: wylali. [przypis redakcyjny]
949
niedrug (z ukr. nedruh) – wróg, nieprzyjaciel. [przypis redakcyjny]
950
ataman koszowy – ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny; kosz – obóz kozacki. [przypis redakcyjny]
951
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
952
Chorol – miasto na Połtawszczyźnie, na lewym brzegu środkowego Dniepru. [przypis redakcyjny]
953
Przyłuka (dziś ukr.: Pryłuki) – miasto w płn.-wsch. części Ukrainy, ok. 80 km na płn. od Łubniów. [przypis redakcyjny]
954
Hadziacz – miasto w płn.-wsch. części Ukrainy, ok. 80 km na płn. wschód od Łubniów. [przypis redakcyjny]
955
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
956
Czerkasy – miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa. [przypis redakcyjny]
957
deputacja – przedstawiciele społeczności kozackiej. [przypis redakcyjny]
958
samopał – prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w. [przypis redakcyjny]
959
piszczel a. kij – prymitywna ręczna broń palna, używana od XIV w. [przypis redakcyjny]
960
Na pohybel (ukr.) – na zgubę, na śmierć. [przypis redakcyjny]
961
Ne bude sobaka miasa isty (ukr.) – nie dla psa kiełbasa. [przypis redakcyjny]
962
pysara (ukr.) – pisarza. [przypis redakcyjny]
963
ni pisaty, ni czytaty ne umiju (ukr.) – ani pisać, ani czytać nie umiem. [przypis redakcyjny]
964
Wołosz a. Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
965
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak. [przypis redakcyjny]
966
synowiec (starop.) – bratanek. [przypis redakcyjny]
967
kantarzej – urzędnik wojskowy na Zaporożu, czuwający nad miarami i wagami w kramach na Kramnym Bazarze w Siczy. [przypis redakcyjny]
968
mirgorodzkiego – miasto Myrhorod leży na Połtawszczyźnie, we wsch. części Ukrainy, ok. 50 km na wschód od Łubniów. [przypis redakcyjny]
969
kurzeń a. kureń – oddział kozacki. [przypis redakcyjny]
970
osełedec (ukr. śledź) – warkocz, który w walce chronił kark Kozaka. [przypis redakcyjny]
971
Ja toho Lacha znaju – on buw u Krymu (ukr.) – znam tego Polaka, on był na Krymie. [przypis redakcyjny]
972
Chortyca – największa wyspa na Dnieprze, na wysokości dzisiejszego miasta Zaporoża, w XVII w. na Chortycy znajdował się ośrodek Kozaków rejestrowych. [przypis redakcyjny]
973
obserwowany (z łac.) – tu: zachowywany, szanowany. [przypis redakcyjny]
974
J. O. – skrót od: jaśnie oświecony. [przypis redakcyjny]
975
paroksyzm – nasilenie się negatywnych uczuć w stosunku do kogoś lub czegoś. [przypis edytorski]
976
z pogany – dziś popr. forma N. lm: z poganami. [przypis redakcyjny]
977
Pawluk, Paweł własc. Michnowicz, Pawło (zm. 1638) – przywódca antypolskiego i antyszlacheckiego powstania kozackiego (1637), pokonany przez polskie wojska pod wodzą hetmana Mikołaja Potockiego i ścięty; akt kapitulacji podpisał Bohdan Chmielnicki jako pisarz wojska zaporoskiego. [przypis redakcyjny]
978
Nalewajko, Semen (zm. w 1597) – ataman kozacki (znany również pod imieniem Seweryn), przywódca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 1595–1596, pokonany przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego i ścięty. [przypis redakcyjny]
979
patientia (łac.) – cierpliwość. [przypis redakcyjny]
980
lacki (daw. z ukr.) – polski. [przypis redakcyjny]
981
szczob z nym poihraty (ukr.) – żeby się z nim zabawić. [przypis redakcyjny]
982
ataman koszowy – ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny; kosz – obóz kozacki. [przypis redakcyjny]
983
Jarema (ukr.) – Jeremi. [przypis redakcyjny]
984
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak. [przypis redakcyjny]
985
Swynojady (z ukr.) – świniożercy; Tuhaj-Bej jako dobry muzułmanin nie jadł mięsa świń, które uważał za nieczyste, i gardził tymi, którzy je jedzą. [przypis redakcyjny]
986
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
987
Bazawłuk – wyspa na Dnieprze u ujścia rzek Bazawłyk i Czertomłyk (Czortomelik), siedziba Kozaków, w XX w. zatopiona podczas tworzenia Zalewu Kachowskiego. [przypis redakcyjny]
988
Tomakówka – wyspa na Dnieprze, ok. 60 km na południe od Chortycy, w XVII w. ośrodek kozacki, dziś w granicach miasta Marhanec. [przypis redakcyjny]
989
murza – tytuł przysługujący książetom tatarskim i perskim. [przypis edytorski]
990
każe, rozserdywsia (ukr.) – mówi, że się rozgniewał. [przypis redakcyjny]
991
Rozserdywsia duże (ukr.) – rozgniewał się bardzo. [przypis redakcyjny]
992
Ne serdysia, druże (ukr.) – nie gniewaj się, przyjacielu. [przypis redakcyjny]
993
lira – instrument strunowy; na Ukrainie szczególnie popularna była lira korbowa. [przypis redakcyjny]
994
teorban – lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury. [przypis redakcyjny]
995
pyśmo (ukr.) – list. [przypis redakcyjny]
996
czehryńcy – z Czehryna; Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
997
hetman wielki – Mikołaj Potocki, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny w latach 1646–1651). [przypis redakcyjny]
998
Potocki, Stefan (ok. 1624-1648) – starosta niżyński, zmarł w niewoli po bitwie pod Żółtymi Wodami. [przypis redakcyjny]
999
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
1000
ataman koszowy – ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny; kosz – obóz kozacki. [przypis redakcyjny]
1001
ataman koszowy – ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny; kosz – obóz kozacki. [przypis redakcyjny]
1002
Bazawłuk – wyspa na Dnieprze u ujścia rzek Bazawłuk i Czortomłyk (Czertomelik), siedziba Kozaków, w XX w. zatopiona podczas tworzenia Zalewu Kachowskiego. [przypis redakcyjny]
1003
Bismillach własc. bismillah (ar.) – w imię Boga. [przypis redakcyjny]
1004
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
1005
fructum (łac.) – owoc. [przypis redakcyjny]
1006
hetman wielki – Mikołaj Potocki, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny w latach 1646–1651). [przypis redakcyjny]
1007
obaj hetmani – hetman wielki koronny, Mikołaj Potocki, i hetman polny koronny, Marcin Kalinowski. [przypis redakcyjny]
1008
Zasławscy, Koniecpolscy – rody magnackie, utrzymujące własne armie. [przypis redakcyjny]
1009
któren – dziś popr.: który. [przypis redakcyjny]
1010
z pogany – dziś popr. forma N. lm: z poganami. [przypis redakcyjny]
1011
krew własną poganom w jasyr oddasz – członków własnego narodu oddasz w niewolę turecką. [przypis redakcyjny]
1012
futor a. chutor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek. [przypis redakcyjny]
1013
sekundować – tu: towarzyszyć, pomagać. [przypis redakcyjny]
1014
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
1015
stawszczyzny, pojemszczyzny, suchomielszczyzny, oczkowe i rogowe – nazwy poszczególnych danin, podatków. [przypis redakcyjny]
1016
Nalewajko, Semen (zm. w 1597) – ataman kozacki (znany również pod imieniem Seweryn), przywódca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 1595–1596, pokonany przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego i ścięty. [przypis redakcyjny]
1017
Pawluk, Paweł własc. Michnowicz, Pawło (zm. 1638) – przywódca antypolskiego i antyszlacheckiego powstania kozackiego (1637), pokonany przez polskie wojska pod wodzą hetmana Mikołaja Potockiego i ścięty; akt kapitulacji podpisał Bohdan Chmielnicki jako pisarz wojska zaporoskiego. [przypis redakcyjny]
1018
Żółkiewski, Stanisław herbu Lubicz (1547–1620) – polski magnat, hetman, kanclerz wielki koronny, wojewoda kijowski, kasztelan lwowski, sekretarz królewski, wódz wojsk polskich w wielu kampaniach przeciwko Rosji, Szwecji, Turkom i Tatarom, zginął w czasie bitwy pod Cecorą. [przypis redakcyjny]
1019
Koniecpolski, Stanisław (1591–1646) – hetman wielki koronny w latach 1632–1646, kasztelan krakowski, uznawany za jednego z najwybitniejszych polskich wodzów. [przypis redakcyjny]
1020
ataman koszowy – ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny; kosz – obóz kozacki. [przypis redakcyjny]
1021
ściągasz (daw.) – wyciągasz, podnosisz. [przypis redakcyjny]
1022
od Turek – dziś popr.: od Turków. [przypis redakcyjny]
1023
parrycyda (łac. parricida) – ojcobójca; wróg ojczyzny, zdrajca. [przypis redakcyjny]
1024
zali (starop.) – czy. [przypis redakcyjny]
1025
Łoboda, Hryhorij (zm. w 1596) – ataman kozacki, drugi przywódca powstania Nalewajki 1595–1596. [przypis redakcyjny]
1026
jasyr (z tur.) – niewola turecka lub tatarska. [przypis redakcyjny]
1027
membra putrida (łac.) – chore, ropiejące kończyny. [przypis redakcyjny]
1028
Chciano membra putrida leczyć, nie wycinać (… ) – słowa historyczne Żółkiewskiego. [przypis autorski]
1029
klemencja (z łac.) – łagodność, pobłażanie. [przypis redakcyjny]
1030
murza [wym. mur-za] a. mirza [wym. mir-za] – książę tatarski. [przypis redakcyjny]
1031
samopał – prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w. [przypis redakcyjny]
1032
aza (starop.) – czy. [przypis redakcyjny]
1033
ataman koszowy – ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny; kosz – obóz kozacki. [przypis redakcyjny]
1034
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
1035
lubo (starop.) – chociaż. [przypis redakcyjny]
1036
oczeret (ukr.) – trzcina; szuwary. [przypis redakcyjny]
1037
Czertomelik – rzeka na pd. Ukrainie, prawy dopływ dolnego Dniepru, na którym w tym miejscu istniała duża ilość wysp, zapewniających Kozakom kryjówki; tę nazwę nosiła też jedna z tych wysp, główna kwatera Kozaków. [przypis redakcyjny]
1038
Bazawłuk – rzeka w płd. części Ukrainy, prawy dopływ Dniepru. [przypis redakcyjny]
1039
ordyniec – członek ordy tatarskiej. [przypis redakcyjny]
1040
czambuł – oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych. [przypis redakcyjny]
1041
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak. [przypis redakcyjny]
1042
samopał – długa broń palna, używana w XVI-XVII w. przez Kozaków na Ukrainie, w Rosji i na Białorusi. [przypis edytorski]
1043
hałłachować – wydawać dzikie okrzyki bojowe, wzywać Allaha. [przypis redakcyjny]
1044
buńczuk – symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem. [przypis redakcyjny]
1045
piechota zaporoska – wbrew ogólnemu mniemaniu dzisiejszemu Beauplan twierdzi, iż piechota zaporoska niezmiernie przewyższała jazdę. Wedle Beauplana 200 Polaków rozbijało z łatwością 2000 jazdy zaporoskiej, ale natomiast 100 pieszych Kozaków mogło długo bronić się z zakopu tysiącowi Polaków [Beauplan, Guillaume le Vasseur de (1600–1675) – francuski inżynier wojskowy i kartograf, twórca szczegółowych map ziem polskich, autor Opisu Ukrainy]. [przypis autorski]
1046
puszkar (daw. ukr.) – puszkarz, rzemieślnik wyrabiający armaty lub artylerzysta, żołnierz obsługujący armatę. [przypis redakcyjny]
1047
czaban – pasterz stepowy. [przypis redakcyjny]
1048
spisa – rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach. [przypis redakcyjny]
1049
Dzikie Pola – stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim. [przypis redakcyjny]
1050
dowbysz (daw. ukr.) – dobosz. [przypis redakcyjny]
1051
teorbanista – muzyk, grający na teorbanie; teorban – lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury. [przypis redakcyjny]
1052
litaury (ukr. litawry) – kotły, wielkie bębny. [przypis redakcyjny]
1053
Hej wy stepy… more szyrokije (ukr.) – Hej wy, stepy ukochane, Pięknym kwiatem malowane, Szerokie jak morze. [przypis redakcyjny]
1054
kulbaka – wysokie siodło. [przypis redakcyjny]
1055
mogiła – tu: kopiec, wzgórze. [przypis redakcyjny]
1056
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
1057
Potocki, Stefan (ok. 1624-1648) – syn hetmana wielkiego Mikołaja Potockiego, starosta niżyński, zmarł w niewoli po bitwie pod Żółtymi Wodami. [przypis redakcyjny]
1058
Źródła rusińskie, np. Samoił Weliczko [Samoił Wełyczko (1670–ok.1728) – ukr. kronikarz, autor Kroniki zdarzeń w Południowo-wschodniej Rosji w XVII w., napisanej m.in. na podstawie pamiętników polskich, przedstawiających walki z Kozakami w 1638 r.; Red. W.L.], podają liczbę wojsk koronnych na 22 000. Cyfra to oczywiście fałszywa. [przypis autorski]