1059
bajdak (ukr.) – duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa. [przypis redakcyjny]
1060
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
1061
semen (daw.) – Kozak na czyjejś służbie, żołnierz. [przypis redakcyjny]
1062
regestrowi perejasławscy – oddział kozacki na służbie Rzeczypospolitej, stacjonujący w Perejasławiu; Perejasław – miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim. [przypis redakcyjny]
1063
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
1064
wilcy – dziś popr. forma M. lm: wilki. [przypis redakcyjny]
1065
Chortyca – największa wyspa na Dnieprze, na wysokości dzisiejszego miasta Zaporoża, w XVII w. na Chortycy znajdował się ośrodek Kozaków rejestrowych. [przypis redakcyjny]
1066
kantarzej – urzędnik wojskowy na Zaporożu, czuwający nad miarami i wagami w kramach na Kramnym Bazarze w Siczy. [przypis redakcyjny]
1067
telega – duży wóz. [przypis redakcyjny]
1068
z woza – dziś popr. forma D. lp: z wozu. [przypis redakcyjny]
1069
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
1070
glewia – średniowieczna broń drzewcowa, szeroki nóż osadzony na długim drzewcu. [przypis redakcyjny]
1071
detyna (ukr.) – dziecko. [przypis redakcyjny]
1072
esauł – oficer kozacki. [przypis redakcyjny]
1073
szczo z toboju (ukr.) – co z tobą, co ci jest. [przypis redakcyjny]
1074
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
1075
Ne znaju. Bytwa, każe, bude, ałe ne znaju (ukr.) – Nie wiem. Bitwa, zdaje się, będzie, ale nie wiem. [przypis redakcyjny]
1076
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
1077
bajdak (ukr.) – duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa. [przypis redakcyjny]
1078
Potocki, Mikołaj, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651) – hetman wielki koronny w latach 1646–1651), kasztelan krakowski. [przypis redakcyjny]
1079
semen (daw.) – Kozak na czyjejś służbie, żołnierz. [przypis redakcyjny]
1080
klient (daw., z łac.) – szlachcic, służący magnatowi i popierający go na sejmikach. [przypis redakcyjny]
1081
Bił nam czołom i prosył, szczob jeho podaryty, a my pomniawszy jeho usługi, dajem (z ukr.) – bił nam czołem i prosił, żeby go obradować, a my, wspomniawszy jego usługi, dajemy. [przypis redakcyjny]
1082
Rzplitej – Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie. [przypis redakcyjny]
1083
chudopachołek (daw.) – ubogi szlachcic bez ziemi, służący innym. [przypis redakcyjny]
1084
senatory – dziś popr. forma N. lm: senatorami. [przypis redakcyjny]
1085
zasiędą – dziś popr. forma 3 os. lm cz.przysz.: zasiądą. [przypis redakcyjny]
1086
Potocki, Stefan (ok. 1624-1648) – syn hetmana wielkiego Mikołaja Potockiego, starosta niżyński, zmarł w niewoli po bitwie pod Żółtymi Wodami. [przypis redakcyjny]
1087
dragonia – wojsko, walczące pieszo, a poruszające się konno. [przypis redakcyjny]
1088
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
1089
oczeret (ukr.) – trzcina; szuwary. [przypis redakcyjny]
1090
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
1091
watażka – przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników. [przypis redakcyjny]
1092
poroh (ukr.: próg) – naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich. [przypis redakcyjny]
1093
Nalewajko, Semen (zm. w 1597) – ataman kozacki (znany również pod imieniem Seweryn), przywódca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 1595–1596, pokonany przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego i ścięty. [przypis redakcyjny]
1094
bitwa pod Sołonicą (1596) – bitwa, w której hetman Żółkiewski pokonał kozackich powstańców Semena Nalewajki, a jego samego wziął do niewoli; zwana też bitwą pod Łubniami a. bitwą pod Ostrym Kamieniem. [przypis redakcyjny]
1095
ergo (łac.) – więc. [przypis redakcyjny]
1096
buława (z tur.) – symbol władzy wojskowej; dosł. rodzaj broni, mała maczuga, często ozdobna. [przypis redakcyjny]
1097
oczeret (ukr.) – trzcina; szuwary. [przypis redakcyjny]
1098
buńczuk – symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem. [przypis redakcyjny]
1099
pięście – dziś popr. forma B. lm: pięści. [przypis redakcyjny]
1100
homo novus (łac.) – człowiek nowy. [przypis redakcyjny]
1101
bajdak (ukr.) – duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa. [przypis redakcyjny]
1102
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
1103
wysiędziemy – dziś popr. forma 2 os. lm cz.przysz.: wysiądziemy. [przypis redakcyjny]
1104
Gut, sehr gut (niem.) – dobrze, bardzo dobrze. [przypis redakcyjny]
1105
ogniów – dziś popr. forma D. lm: ogni. [przypis redakcyjny]
1106
oczeret (ukr.) – trzcina; szuwary. [przypis redakcyjny]
1107
buńczuk – symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem. [przypis redakcyjny]
1108
bajdak (ukr.) – duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa. [przypis redakcyjny]
1109
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
1110
bajdak (ukr.) – duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa. [przypis redakcyjny]
1111
Na pohybel Lachom (daw. ukr.) – śmierć Polakom. [przypis redakcyjny]
1112
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak. [przypis redakcyjny]
1113
oczeret (ukr.) – trzcina; szuwary. [przypis redakcyjny]
1114
bajdak (ukr.) – duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa. [przypis redakcyjny]
1115
knecht – niemiecki żołnierz piechoty. [przypis redakcyjny]
1116
kolet (z fr. collet: kołnierz) – strój wojskowy ze skóry łosia lub wołu. [przypis redakcyjny]
1117
Herr Hauptmann (niem.) – panie hetmanie. [przypis redakcyjny]
1118
bajdak (ukr.) – duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa. [przypis redakcyjny]
1119
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak. [przypis redakcyjny]
1120
spisa – rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach. [przypis redakcyjny]
1121
piszczel a. kij – prymitywna ręczna broń palna, używana od XIV w. [przypis redakcyjny]
1122
Feuer (niem.) – ognia. [przypis redakcyjny]
1123
samopał – prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w. [przypis redakcyjny]
1124
rekognoskować (z łac. recognosco) – rozpoznać, zbadać, przeglądać. [przypis redakcyjny]
1125
murza [wym. mur-za] a. mirza [wym. mir-za] – książę tatarski. [przypis redakcyjny]
1126
Galata – dziś dzielnica Stambułu, położona po europejskiej stronie cieśniny Bosfor, dawniej osobne miasto tureckie. [przypis redakcyjny]
1127
Żółte Wody – uroczysko i futor kozacki nad rzeką Żółtą w płd. części Ukrainy; dziś miasto z kopalniami rud żelaza i uranu, położone ok. 100 km na zachód od Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
1128
semen (daw.) – Kozak na czyjejś służbie, żołnierz. [przypis redakcyjny]
1129
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
1130
Potocki, Stefan (ok. 1624-1648) – syn hetmana wielkiego Mikołaja Potockiego, starosta niżyński, zmarł w niewoli po bitwie pod Żółtymi Wodami. [przypis redakcyjny]
1131
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
1132
z hetmany – dziś popr. forma N. lm: z hetmanami. [przypis redakcyjny]
1133
zbawić (starop.) – pozbawić. [przypis redakcyjny]
1134
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
1135
czambuł – oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych lub zagarnięcia łupów i jasyru. [przypis redakcyjny]
1136
Chodkiewicz, Jan Karo herbu Gryf z Mieczeml (1560–1621) – hetman wielki litewski, starosta generalny żmudzki, wybitny dowódca, brał udział w tłumieniu powstania Nalewajki, w wojnie inflanckiej, wojnie polsko-rosyjskiej, zmarł w obozie po bitwie pod Chocimiem. [przypis redakcyjny]
1137
bitwa pod Kircholmem (1605) – zwycięstwo wojsk polskich nad szwedzkimi w czasie wojny polsko-szwedzkiej (1600–1611); Kircholm – dziś miejscowość Salaspils na Łotwie, 25 km na płd. wschód od Rygi. [przypis redakcyjny]
1138
ośmnaście (starop.) – osiemnaście. [przypis redakcyjny]
1139
bitwa pod Kłuszynem (1610) – zwycięstwo wojsk polskich nad rosyjsko-szwedzkimi w wojnie polsko-rosyjskiej 1609–1618. [przypis redakcyjny]
1140
mnogimi umu swojego oczyma (z ukr.) – licznymi oczami swego rozumu. [przypis redakcyjny]
1141
mnogimi umu swojego oczyma, jako łowiec chytry, na wszystkie strony poglądając i straże na milę i dalej od obozu mając – Samoił Weliczko, 62 [Samoił Wełyczko (1670–ok.1728) – ukr. kronikarz, autor Kroniki zdarzeń w Południowo-wschodniej Rosji w XVII w., napisanej m.in. na podstawie pamiętników polskich, przedstawiających walki z Kozakami w 1638 r.; Red. W.L.]. [przypis autorski]
1142
Żółta Woda – dziś: Żołta, rzeka na płd. Ukrainie. [przypis redakcyjny]
1143
dostać – tu: dorównać. [przypis redakcyjny]
1144
Zaporożu – tu: Kozakom zaporoskim. [przypis redakcyjny]
1145
ordyniec – członek ordy tatarskiej. [przypis redakcyjny]
1146
buńczuk – symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem. [przypis redakcyjny]
1147
Czerkasy – miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa. [przypis redakcyjny]
1148
chorągiew wołoska – oddział lekkiej jazdy w wojsku polskim, sprawdzającej się dobrze w pościgach i zwiadach; w chorągwiach tych służyli często żołnierze z Wołoszczyzny, ale także Polacy i Ukraińcy; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
1149
kitajka (starop.) – chustka, wstążka jedwabna. [przypis redakcyjny]
1150
detyna (ukr.) – dziecko, dziecina. [przypis redakcyjny]
1151
hałłakowanie – dzikie okrzyki bojowe, wzywanie Allaha. [przypis redakcyjny]
1152
siczowy – kozacki; Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
1153
Czorty, ne Lachy (ukr.) – diabły, nie Polacy. [przypis redakcyjny]
1154
semen (daw.) – Kozak na czyjejś służbie, żołnierz. [przypis redakcyjny]
1155
Niżowcy – wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża. [przypis redakcyjny]
1156
ordynek (z niem. Ordnung) – porządek, szyk. [przypis redakcyjny]
1157
chorągiew wołoska – oddział lekkiej jazdy w wojsku polskim, sprawdzającej się dobrze w pościgach i zwiadach; w chorągwiach tych służyli często żołnierze z Wołoszczyzny, ale także Polacy i Ukraińcy; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
1158
samopał – prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w. [przypis redakcyjny]
1159
odyniec – dzik samotnik. [przypis redakcyjny]
1160
dragonia – wojsko, walczące pieszo, a poruszające się konno. [przypis redakcyjny]
1161
telega – duży wóz. [przypis redakcyjny]
1162
wojłokowy (z tur.) – filcowy, wykonany ze zbitej wełny. [przypis redakcyjny]
1163
Wiśniowiecki, Jeremi Micha herbu Korybutł (1612–1651) – książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673). [przypis redakcyjny]
1164
primus inter pares (łac.) – pierwszy między równymi. [przypis redakcyjny]
1165
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
1166
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
1167
mnogimi oczyma swego umu (z ukr.) – licznymi oczami swego rozumu. [przypis redakcyjny]
1168
przeciągnienie – dziś: przeciągnięcie. [przypis redakcyjny]
1169
litaury (ukr. litawry) – kotły, wielkie bębny. [przypis redakcyjny]
1170
samopał – prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w. [przypis redakcyjny]
1171
któren – dziś popr.: który. [przypis redakcyjny]
1172
watażka – przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników. [przypis redakcyjny]
1173
murza [wym. mur-za] a. mirza [wym. mir-za] – książę tatarski. [przypis redakcyjny]
1174
telega – duży wóz. [przypis redakcyjny]
1175
z hetmany – dziś popr. forma N. lm: z hetmanami. [przypis redakcyjny]
1176
nie sumuj (z ukr.) – nie smuć się. [przypis redakcyjny]
1177
tużył (z ukr.) – tęsknił. [przypis redakcyjny]
1178
hetman wielki – Mikołaj Potocki, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny w latach 1646–1651). [przypis redakcyjny]
1179
pan krakowski – hetman Mikołaj Potocki (ok. 1593–1651) piastował także godność kasztelana krakowskiego. [przypis redakcyjny]
1180
Dzikie Pola – stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim. [przypis redakcyjny]
1181
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
1182
Czerkasy – miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa. [przypis redakcyjny]
1183
Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) – jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie. [przypis redakcyjny]
1184
Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) – miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie. [przypis redakcyjny]
1185
Bohusław a. Bogusław – miasto na środkowej Ukrainie, położone ok. 100 km na południe od Kijowa, nad rzeką Roś. [przypis redakcyjny]