191
Przy bramie – wejście z Krakowskiego Przedmieścia na Karową prowadziło przez wielką stylową bramę (projektu Marconiego) z dwoma wodotryskami w bocznych kolumnach. Zburzono ją przy budowie hotelu „Bristol” w 1899 r. [przypis redakcyjny]
192
Nowy Zjazd biegł od Placu Zamkowego do żelaznego mostu na Wiśle i tworzył rodzaj wiaduktu na arkadach, w połączeniu z nasypem ziemnym (wiadukt Pancera). Nowy Zjazd był bardzo ruchliwym punktem Warszawy ze wzglądu na most (Kierbedzia) łączący Warszawę z Pragą. Tędy przechodzi obecnie Trasa W-Z i Most Śląsko-Dąbrowski. [przypis redakcyjny]
193
Czerski Jan (1845–1892) – przyrodnik i geolog, zesłany w r. 1863 na Syberię, badał tam faunę i pokłady węgla. [przypis redakcyjny]
194
Czekanowski Aleksander (1830–1876) – geograf i geolog, zesłany w r. 1863 na Syberię. [przypis redakcyjny]
195
Dybowski Benedykt (1833–1930) – uczony polski, zesłany w r. 1864 na Syberię, badał tamtejszą przyrodę, antropologię i języki ludów syberyjskich. [przypis redakcyjny]
196
słychać szelest duchów wracających ku zachodowi – prawdopodobnie reminiscencja epizodu w Anhellim (1838) Juliusza Słowackiego, kiedy dusza bohatera, wywołana przez Szamana, pragnie powrócić do ojczyzny. [przypis redakcyjny]
197
dyplom – tu: dokument stwierdzający pochodzenie szlacheckie. [przypis redakcyjny]
198
wojna wschodnia – wojna rosyjsko-turecka. [przypis redakcyjny]
199
rs – skrót: rubli srebrnych. [przypis redakcyjny]
200
studia etnograficzne – zainteresowania Szumana zbliżają się raczej do antropologii. [przypis redakcyjny]
201
departamenty – tu: w znaczeniu części. [przypis redakcyjny]
202
Sit tibi terra levis (łac.) – niech ci ziemia lekką będzie. [przypis redakcyjny]
203
transporta – dziś: transporty, towary do przewiezienia. [przypis redakcyjny]
204
Kolej Wiedeńska – linia kolejowa Warszawa—Skierniewice—Koluszki—Piotrków—Częstochowa—Dąbrowa Górnicza na Kraków i Wiedeń, najdawniejsza w Królestwie Kongresowym, zbudowana w latach 1838–1848. [przypis redakcyjny]
205
Skierniewice – miasto powiatowe i węzeł kolejowy, 66 km na południowy zachód od Warszawy. [przypis redakcyjny]
206
mórg – miara powierzchni: mórg polski – ok. 55 arów. [przypis redakcyjny]
207
człowiek krzepi się mówiący – dawna forma imiesłowowa; dziś: człowiek krzepi się mówiąc. [przypis edytorski]
208
pud – rosyjska jednostka wagi, ok. 16 kg. [przypis redakcyjny]
209
ulica Żelazna – w zachodniej części Warszawy (w czasie wojny poważnie zniszczona). [przypis redakcyjny]
210
kilkumorgowa – od: morga, miara powierzchni ziemi, wynosząca 0,56 ha. [przypis edytorski]
211
Powązki – w północno–zachodniej części Warszawy; dzielnica cmentarzy (największy i najstarszy z nich – cmentarz katolicki, założony w 1791). W latach 1877–1881 śmiertelność wynosiła w Warszawie 36,8%; a po wybudowaniu wodociągów i kanalizacji spadła do 19,5%. [przypis redakcyjny]
212
Mohikanie – wymarłe plemię Indian w Ameryce Północnej. [przypis redakcyjny]
213
Saska Kępa – nazwą tą oznaczano wówczas naturalną wyspę na Wiśle, obejmującą wtedy część dzisiejszej Pragi i Grochowa; północna jej część znajdowała się naprzeciw Powiśla. Saska Kępa została później podzielona, najpierw na dwie części (przy budowie Mostu Poniatowskiego w latach 1904–1913), a następnie na trzy – po usypaniu Alei Waszyngtona w 1935 r. Dziś nazwą tą określa się dzielnicę nadwiślańską leżącą na południe od Mostu Poniatowskiego. [przypis redakcyjny]
214
berlinka – duża łódź żaglowa z pomostem przykrywającym przewożony ładunek. [przypis redakcyjny]
215
ulica Oboźna – ulica w śródmieściu Warszawy, w czasie wojny zupełnie zniszczona, obecnie odbudowana. [przypis redakcyjny]
216
szpicruta – giętki pręt, zazwyczaj obciągnięty skórą, używany przy jeździe konnej. [przypis redakcyjny]
217
odeszlij – dziś: odeślij. [przypis edytorski]
218
krok kontredansowy – kontredans: taniec zbiorowy z różnymi figurami. [przypis redakcyjny]
219
półimperiał – dawna moneta rosyjska wartości 5 rubli srebrnych. [przypis redakcyjny]
220
poszedł w stronę kościoła – mowa o kościele św. Józefa (Karmelitów) na Krakowskim Przedmieściu. Wśród wielu cennych rzeźb kościelnych znajduje się tam m.in. Chrystus w grobie dłuta Oskara Sosnowskiego (1810–1886). Kościół Karmelitów ocalał w całości, a wnętrze jego zgodne jest nadal z opisem Prusa. [przypis redakcyjny]
221
papierowe czasy – okres dewaluacji pieniędzy papierowych, drukowanych w nadmiarze przez rząd rosyjski w czasie wojny z Turcją. [przypis redakcyjny]
222
bankocetle – banknoty. [przypis redakcyjny]
223
imperiał – dawna złota moneta rosyjska wartości dziesięciu rubli srebrnych. [przypis redakcyjny]
224
delegowany – z Towarzystwa Dobroczynności do udziału w kweście. [przypis redakcyjny]
225
„Łucja z Lamermooru” (1835) – opera Donizettiego (1797–1848). [przypis redakcyjny]
226
Błogosławieni cisi… Błogosławieni smutni… – słowa Chrystusa z Ośmiu błogosławieństw (Mt 5:4-5). [przypis redakcyjny]
227
czterdziestówka – moneta 20–kopiejkowa (40 groszy). [przypis redakcyjny]
228
Kto z was jest bez grzechu… – słowa Chrystusa do faryzeuszów oskarżających jawnogrzesznicę (J 7:7). [przypis redakcyjny]
229
Maria Magdalena – postać pokutującej grzesznicy z Ewangelii. [przypis redakcyjny]
230
Błogosławieni, którzy łakną sprawiedliwości… Błogosławieni, którzy płaczą… – słowa Chrystusa z Ośmiu błogosławieństw (Mt 5:4-6). [przypis redakcyjny]
231
Pośle Syn Człowieczy anioły swoje… – parafraza dwóch wersetów Ewangelii św. Mateusza, XIII, 40–41. [przypis redakcyjny]
232
magdalenki – siostry zakonu żeńskiego św. Magdaleny, które prowadziły domy poprawcze dla upadłych dziewcząt; niekiedy tak nazywano wychowanki tych domów. W Warszawie miały swą siedzibę przy ul. Żytniej (od r. 1862). [przypis redakcyjny]
233
szwajcar – odźwierny, portier. [przypis redakcyjny]
234
kontramarkarnia – szatnia. [przypis redakcyjny]
235
parweniusz – pogardliwie: dorobkiewicz-prostak, wzbogacony człowiek z „nizin” społecznych. [przypis redakcyjny]
236
Plewna – miejscowość w Bułgarii, u podnóża Bałkanów. Zdobycie Plewny przez wojska rosyjskie po czteromiesięcznym oblężeniu (wrzesień-grudzień 1877) było punktem zwrotnym w przebiegu wojny. [przypis redakcyjny]
237
fagas – pogardliwie: służący, tu przenośnie: lizus, służalec. [przypis redakcyjny]
238
ekscytować – niepokoić, naglić. [przypis redakcyjny]
239
pikieta – dawna nazwa placówki wystawianej w celu obserwowania nieprzyjaciela. [przypis redakcyjny]
240
w wojsku – mowa tu o wojsku Królestwa Kongresowego (1815–1831). [przypis redakcyjny]
241
Zasław – nazwa miejscowości fikcyjnej nie mającej nic wspólnego z rzeczywistym Zasławiem na Ukrainie. [przypis redakcyjny]
242
emigracja – mowa o wielkiej emigracji po powstaniu listopadowym (1331). [przypis redakcyjny]
243
Jak cień tym dłuższy, gdy padnie z daleka… – druga zwrotka wiersza Mickiewicza Do M… (Maryli Wereszczakówny) z r. 1822. U Mickiewicza dwa ostatnie wiersze brzmią: „Tak moja postać, im dalej ucieka, Tym grubszym kirem twą pamięć omroczy.”. [przypis redakcyjny]
244
Środkiem Alei – Alei Ujazdowskich. [przypis redakcyjny]
245
Belweder – pałac wśród parku w południowej części miasta na końcu Alei Ujazdowskich (nazwa „belweder” – z włoskiego „piękny widok”). W tym czasie Belweder należał do rosyjskich generał-gubernatorów. [przypis redakcyjny]
246
Ujazdowski plac znajdował się w południowej części miasta, obok Alei Ujazdowskich. Służył za miejsce wielkanocnych zabaw ludowych, wystaw rolniczych. W latach 1893–1896 powstał na jego miejscu Park Ujazdowski. [przypis redakcyjny]
247
Anglia, Austria, a nawet skołatana Turcja uzbrajały się na łeb, na szyję – w początkach maja 1878 nastąpiło dalsze zaognienie stosunków międzynarodowych. Prasa ówczesna donosiła znów o przygotowaniach wojennych i liczyła się z wystąpieniem Anglii i Austrii przeciw Rosji. [przypis redakcyjny]
248
warum hast du denn das getan? (niem.) – więc dlaczego to zrobiłeś? [przypis redakcyjny]
249
zdużać (gwar.) – dać radę, potrafić. [przypis redakcyjny]
250
w lutym roku 1848, kiedy Ludwik Napoleon już był w Paryżu – w lutym 1848 wybuchła w Paryżu rewolucja przeciw monarchii Ludwika Filipa. 25 lutego została ogłoszona republika. Ludwik Napoleon natychmiast przybył z Anglii do Paryża i został wybrany do Zgromadzenia Ustawodawczego. [przypis redakcyjny]
251
wyszwarcowany – uczerniony. [przypis redakcyjny]
252
śp. – skrót od: świętej pamięci; określenie osoby zmarłej. [przypis edytorski]
253
bateria – w ówczesnej armii 8 dział. [przypis redakcyjny]
254
humory – tu: substancje płynne w ciele ludzkim, limfa. [przypis redakcyjny]
255
gratyfikacja – dodatkowe wynagrodzenie. [przypis redakcyjny]
256
plac Grzybowski – plac w śródmiejskiej dzielnicy Warszawy. Dawniej było tu centrum handlowe. [przypis redakcyjny]
257
Miłosna – wieś i stacja kolejowa 18 km na południowy wschód od Warszawy. [przypis redakcyjny]
258
Wspólna podróż trwała niespodziewanie długo… – w r. 1848 około 4 tysięcy młodzieży przekradło się z Królestwa za granicę, początkowo w Poznańskie, później do Galicji, a stąd na Węgry, ażeby wziąć udział w walkach narodowowyzwoleńczych skierowanych przeciw zaborcom. Rzecki uczestniczy w powstaniu węgierskim przeciw Austrii (marzec 1848 – październik 1849). Brało w nim udział około 2 tys. Polaków, wśród nich generałowie: Bem, Dembiński, Wysocki. Powstanie zostało stłumione przez Austrię przy znacznej pomocy wojskowej cara Mikołaja I (130-tysięczna armia pod dowództwem Paskiewicza). Po kapitulacji wojsk węgierskich żołnierze polscy schronili się do Turcji, gdzie zostali internowani. W końcu r. 1850 pozwolono im się rozjechać. Część osiedliła się w Turcji, większość odpłynęła na zachód, do Anglii, a stąd do Stanów Zjednoczonych. Tylko nielicznym udało się powrócić do kraju. [przypis redakcyjny]
259
jeneralną – archaizm; dziś: generalną. [przypis edytorski]
260
fetować – uroczyście podejmować. [przypis redakcyjny]
261
huzar – żołnierz lekkiej jazdy węgierskiej. [przypis redakcyjny]
262
sztab korpuśny – sztab korpusu wojsk. [przypis edytorski]
263
furgon – kryty wóz ładowny. [przypis redakcyjny]
264
jaszczyk – dwukołowy wóz ze skrzynią do przewożenia. [przypis redakcyjny]
265
wiorsta – rosyjska miara długości, ok. 1067 m. [przypis redakcyjny]
266
schwyciłem karabin na tuj – na skróconą komendę: gotuj broń! [przypis redakcyjny]
267
sążeń – dawna miara długości równa 6 stopom (190 cm); sążeń warszawski liczył ok. 173 cm. [przypis redakcyjny]
268
odgryzać patrony – por. patron: ładunek do broni palnej, ówcześnie rurka papierowa napełniona prochem, zatkana na jednym końcu kulą, na drugim zalepiona. Przed nabiciem żołnierz odgryzał zalepiony koniec patronu, sypał proch w lufę na tzw. panewkę i wpychał za nim papier wraz z kulą, przybijając ją mocno za pomocą pręta zwanego stemplem. [przypis redakcyjny]
269
kurek – w strzelbie skałkowej, używanej jeszcze w pierwszej połowie XIX w., część zamka zaopatrzona w krzemień; za pociągnięciem cyngla krzesała iskry, które udzielały ognia prochowi rozsypanemu na panewce, a przezeń – nabojowi. [przypis redakcyjny]
270
wiorsta – używana w Rosji miara długości, równa ok. 1070 metrom, dzieliła się na 500 sążni. [przypis edytorski]
271
Herr Gott! (niem.) – Panie Boże! [przypis redakcyjny]
272
Bem Józef (1797–1850) – generał polski, uczestnik powstania listopadowego, w latach 1848–1849 wsławił się jako komendant obrony rewolucyjnego Wiednia, a następnie wojsk węgierskich w Siedmiogrodzie, gdzie zwycięsko walczył z Austriakami. W sierpniu 1849 r. był naczelnym wodzem armii węgierskiej; po klęsce powstania wstąpił do armii tureckiej. [przypis redakcyjny]
273
zdemontowana – tu: uszkodzona. [przypis redakcyjny]
274
płazować – uderzać płaską (tępą) stroną szabli. [przypis redakcyjny]
275
ordynaryjny – zwyczajny, pospolity. [przypis redakcyjny]
276
raz po razu – dziś: raz po raz. [przypis edytorski]
277
fajfer – w dawnym wojsku muzyk przygrywający na piszczałce. [przypis redakcyjny]
278
wycior – szczotka do wycierania armaty po wystrzale. [przypis redakcyjny]
279
sztandary z trzema rzekami – wyrażenie niejasne; w dawnym herbie węgierskim znajdowały się trzy góry i cztery rzeki (Dunaj, Cisa, Sawa, Drawa). [przypis redakcyjny]
280
Vilagos – miejscowość w Siedmiogrodzie, gdzie wojska węgierskie pod dowództwem gen. Görgoya poddały się Paskiewiczowi (13 sierpnia 1849). [przypis redakcyjny]
281
Komorno – miasto i twierdza nad Dunajem, na pograniczu Słowaczyzny i Węgier. [przypis redakcyjny]
282
twierdza kapitulowała – Komorno poddało się 25 października 1849 r. [przypis redakcyjny]
283
Haynau, Juliusz Jakub (1786–1853) – feldmarszałek austriacki, który w r. 1849 z niezwykłym okrucieństwem zdławił powstanie węgierskie. [przypis redakcyjny]
284
Kossuth Ludwik (1802–1894) – polityk węgierski, wódz rewolucji węgierskiej 1848–1849 r. [przypis redakcyjny]
285
Eljen Magyar! (węg.) – niech żyją Węgry! [przypis redakcyjny]
286
zgniła gorączka – w ówczesnej terminologii lekarskiej gorączka, przy której „soki ciała psują się i gniją”. [przypis redakcyjny]
287
Sawa – prawy dopływ Dunaju. W tym czasie stanowiła granicę między posiadłościami austriackimi i tureckimi. [przypis redakcyjny]
288
Bóg się rodzi – moc truchleje – początek kolędy Franciszka Karpińskiego (1741–1825). [przypis redakcyjny]
289
Tomaszów Lubelski – miasteczko leżące na ówczesnej granicy między Królestwem a Galicją. [przypis redakcyjny]
290
W Zamościu bawiłem rok z czymś – w Zamościu było więzienie rosyjskie. [przypis redakcyjny]
291
patent oficerski – dyplom oficerski. [przypis redakcyjny]
292
bakuń – tytoń najlichszego gatunku. [przypis redakcyjny]
293
węgierskie dukaty – monety złote o wysokiej, gwarantowanej zawartości złota. [przypis redakcyjny]
294
Krasnystaw – miasto nad rzeką Wieprz, położone 53 km na południowy wschód od Lublina. [przypis redakcyjny]
295
Nim dojechaliśmy do bramy fortecznej… – do r. 1866 Zamość, jako twierdza, otoczony był murami. [przypis redakcyjny]
296
Fajsławice – wieś znajdująca się 17 km od Krasnegostawu. [przypis redakcyjny]
297
letka – gwar. lekka. [przypis edytorski]
298
nie pomieniałbym – nie zamieniłbym. [przypis edytorski]
299
dyliżans – powóz pocztowy. [przypis redakcyjny]
300
angielskie wagony – mowa o wagonach kolejowych. [przypis redakcyjny]
301
Kurów – miejscowość znajdująca się w pobliżu Puław. [przypis redakcyjny]
302
most łyżwowy – most tymczasowy, ustawiony na łyżwach (płaskie, podłużne czółna, pontony); istniał przy ul. Bednarskiej w latach 1829–1864, do czasu wybudowania mostu Kierbedzia. (Prus jest tu o tyle niedokładny, że Rzecki wraca do Warszawy w lutym, a most łyżwowy na zimę zwijano.) [przypis redakcyjny]
303
eter octowy – eter etylowy, bezbarwna ciecz o ostrym zapachu, szybko się ulatniająca. [przypis redakcyjny]
304
paszport – ówcześnie: dowód osobisty uprawniający do przejazdu z miejscowości do miejscowości. [przypis redakcyjny]
305
centnar – jednostka wagi, 50 kg. [przypis redakcyjny]
306
defraudacja – sprzeniewierzenie; także przemyt przez granicę. [przypis redakcyjny]
307
uważać – tu: zauważyć. [przypis edytorski]