308
złamał przysięgę rzeczypospolitej – złożoną przy wyborze na prezydenta, przez zamach stanu 2 grudnia 1851 roku. [przypis redakcyjny]
309
Ignaz!… Herr Jesas… Ignaz!… Wo bist du so lange gewesen, lieber Ignaz?… (niem.) – Ignacy!… Panie Jezu… Ignacy! Gdzie byłeś tak długo, drogi Ignacy?… [przypis redakcyjny]
310
Herr Jesas… Aber du hast noch keinen Kaffee getrunken?… (niem.) – Panie Jezu… Ale ty nie piłeś jeszcze kawy?… [przypis redakcyjny]
311
Du lieber Gott! Es ist ja schon zehn Uhr (niem.) – Boże kochany! Jest już przecież dziesiąta godzina. [przypis redakcyjny]
312
romantyk – w tekście powieści przeważnie w znaczeniu: idealista i marzyciel, powodujący się uczuciem. [przypis redakcyjny]
313
za czasów szwedzkich – tj. w czasie najazdu szwedzkiego na Polskę (1655–1660). [przypis redakcyjny]
314
karbunkuł – czyrak mnogi, owrzodzenia występujące przy zakażeniach bakteryjnych, najczęściej gronkowcami. [przypis redakcyjny]
315
Jesas! Jesas… wie ist das schrecklich… (niem.) – Jezu! Jezu!… jakie to straszne… Ale powiedz mi, drogi Ignacy, więc po co ty właściwie poszedłeś na Węgry? [przypis redakcyjny]
316
der Kaffee war ja immer gut… (niem.) – kawa była przecież zawsze dobra i przy obiedzie najadał się do syta… Dlaczego więc to zrobił?… [przypis redakcyjny]
317
Merkwürdig (niem.) – osobliwe. [przypis redakcyjny]
318
Hödel strzelił do cesarza Wilhelma… – 11 maja 1878 anarchista Maks Hódel dokonał nieudanego zamachu na Wilhelma I (1797–1888; król pruski od 1861, cesarz niem. od 1871). [przypis redakcyjny]
319
ruskie tkaniny – rosyjskie, sprowadzane z Rosji. [przypis redakcyjny]
320
majoliki – wyroby z palonej gliny, pokryte emalią o metalicznym połysku. [przypis redakcyjny]
321
Łazienki – znany park warszawski w południowej części miasta, ulubione miejsce przechadzek. Nazwa pochodzi od pałacu z końca XVII wieku, przeznaczonego początkowo na łazienki. Pałac został całkowicie przebudowany w stylu klasycznym za czasów Stanisława Augusta. Wypalony przez Niemców po powstaniu warszawskim, został odrestaurowany i udostępniony zwiedzającym. [przypis redakcyjny]
322
wieści mocno pokojowe… – począwszy od 6 maja 1878 prasa warszawska przynosiła wiadomości o polepszeniu się sytuacji międzynarodowej. Rosja wobec niebezpieczeństwa wojny z Anglią i Austrią oraz neutralnego stanowiska Niemiec poszła na ustępstwa. W połowie maja wyjechał do Londynu ambasador rosyjski, hr. Szuwałow; 30 maja został zawarty w Londynie tajny układ, w którym Anglia zgadzała się na zmiany terytorialne na Bałkanach, ze znacznym jednak uszczupleniem granic zainteresowanych państw, zwłaszcza Bułgarii. Odpowiadało to także interesom Austrii. W sytuacji międzynarodowej nastąpiło odprężenie. [przypis redakcyjny]
323
przeprowadzić na nowe mieszkanie – nowe mieszkanie Rzeckiego umieszcza Prus na Krakowskim Przedmieściu nr 7, w lokalu położonym od podwórza, przylegającym do „nowego sklepu” Wokulskiego. Wielbiciele Lalki umieścili tu z inicjatywy S. Godlewskiego w r. 1937 tablicę pamiątkową ku czci Rzeckiego. Mimo pożaru budynku w czasie powstania warszawskiego tablica ta ocalała; zginęła w latach powojennych, następnie została odtworzona i przywrócona. [przypis redakcyjny]
324
utrecht – rodzaj aksamitu używany do obicia mebli. [przypis redakcyjny]
325
Garibaldi Józef (1807–1882) – rewolucjonista włoski, przywódca walk o niepodległość i zjednoczenie Włoch. [przypis redakcyjny]
326
taksacja – ocena. [przypis redakcyjny]
327
wędlarnia – wędzarnia. [przypis redakcyjny]
328
Inni (…) zbogacili się na funduszach narodowych… – aluzja do nadużyć i defraudacji w czasie powstania styczniowego. [przypis redakcyjny]
329
surdutowcy – osoby noszące surdut, w przeciwstawieniu do ludu. [przypis redakcyjny]
330
Wszystko jednak zrozumiałem… – Rzecki miał rzeczywiście pewne podstawy, by w Colinsie dopatrywać się emisariusza politycznego. W czasie wojny rosyjsko-tureckiej Anglia wysyłała do Królestwa swych agentów, ażeby pobudzać Polaków do powstania. Inspiracja ta padła jednak na grunt nieprzychylny; jedynym jej rezultatem był rychło (w marcu 1873) wykryty spisek warszawskiej młodzieży akademickiej z Adamem Szymańskim na czele. [przypis redakcyjny]
331
w Berlinie zbierze się kongres – Rosja zgodziła się, ażeby warunki traktatu z Turcją, dotyczące spraw ogólnoeuropejskich, zostały przedyskutowane na międzynarodowym kongresie. 26 maja 1878 r. zostały wysłane zaproszenia na kongres, który zebrał się 13 czerwca w Berlinie. Uczestniczyło w nim sześć głównych mocarstw europejskich i Turcja, przewodniczył Bismarck. Rosja okazała się na kongresie w całkowitej izolacji. Rezultatem obrad był traktat berliński z 13 lipca, znacznie umniejszający zyski polityczne Rosji. Bułgaria, poprzez którą carat zamierzał wzmocnić swe wpływy na Półwyspie Bałkańskim i nacisk na Turcję, została znacznie okrojona. Z północnej Bułgarii (między Dunajem a Bałkanami) utworzono małe księstwo podległe Turcji, z południowej – autonomiczną prowincję turecką pod nazwą Rumelii Wschodniej. Zwrócono również Turcji Macedonię i zdobycze terytorialne Serbii i Czarnogóry, przyznane im w traktacie san-stefańskim. Bośnia i Hercegowina zostały oddane Austrii pod czasową okupację. W rezultacie tej antyrosyjskiej polityki Anglii, Austrii i Niemiec sytuacja Słowian bałkańskich uległa znacznemu pogorszeniu. [przypis redakcyjny]
332
zamach Nobilinga – 2 czerwca 1878 anarchista Karol Edward Nobiling dokonał w Berlinie zamachu na cesarza Wilhelma I, który ranny został w głowę i rękę. Zamach ten posłużył za pretekst do wprowadzenia ustaw wyjątkowych przeciw socjalistom. [przypis redakcyjny]
333
Chryste elejson! (grec.) – Chryste, zmiłuj się! [przypis redakcyjny]
334
fryga – zabawka dziecięca, rodzaj bączka. [przypis redakcyjny]
335
do starozakonnych rośnie niechęć – w latach tych antysemityzm wzmocnił się znacznie na tle konkurencji ekonomicznej. W r. 1876 ukazała się broszura Jana Jeleńskiego: Niemcy, Żydzi i my, która w ciągu kilku lat osiągnęła cztery wydania. W r. 1882 tenże Jeleński zaczyna wydawać pierwsze pismo antysemickie pt. „Rola”. W r. 1881 dochodzi w Warszawie do rozruchów antyżydowskich, które powtórzyły się w dwa lata później. [przypis redakcyjny]
336
Żydzi krwi chrześcijańskiej używają na mace… – przesąd o tzw. mordzie rytualnym, popełnianym rzekomo przez Żydów dla uzyskania krwi do wyrobu macy (mace: cienkie nie kiszone ciasto wypiekane podczas świąt Paschy). Pomawianie Żydów o mord rytualny było długo wykorzystywane dla agitacji antyżydowskiej. [przypis redakcyjny]
337
Nalewki, Świętojerska – ulice w daw. żydowskiej dzielnicy Warszawy, zniszczone zupełnie w czasie powstania w getcie w 1943 r., a także w r. 1944. W czasie odbudowy powojennej powstała tu zupełnie nowa dzielnica, w której zachowano historyczne nazwy ulic. [przypis redakcyjny]
338
geszeft – pogardliwie: interes. [przypis redakcyjny]
339
prykaszczyk (ros.) – subiekt, ekspedient. [przypis redakcyjny]
340
całą pakę jakichś broszur… – istotnie w maju 1878 r. Waryński przywiózł, co prawda nie z Moskwy, lecz z Lipska, transport 6000 broszur socjalistycznych, co wywarło znaczny wpływ na ożywienie działalności propagandowej. [przypis redakcyjny]
341
sama prelest’ (ros.) – sama rozkosz, wprost cudowne. [przypis redakcyjny]
342
Cytadela – zbudowane w w północnej części Warszawy z rozkazu cara Mikołaja I w latach 1832–1840 fortyfikacje. W jednym z budynków, tzw. dziesiątym pawilonie, znajdowało się więzienie polityczne. [przypis redakcyjny]
343
cyrkuł – dzielnica miasta; biuro policyjne zawiadujące częścią miasta. [przypis redakcyjny]
344
nihiliści (z łac. nihil: nic) – przeciwnicy ideowi określali w ten sposób radykalną młodzież rosyjską lat sześćdziesiątych XIX wieku, wrogą absolutyzmowi carskiemu i tradycyjnym normom społeczno-obyczajowym; zarzucano nihilistom, że nie uznają żadnych zasad i wartości (stąd ukuto nazwę); w literaturze zagranicznej nazywano często nihilistami rewolucjonistów rosyjskich. [przypis redakcyjny]
345
dziesięcina – dawna danina kościelna (pierwotnie dziesiąta część płodów naturalnych). [przypis redakcyjny]
346
nie występują na plac z bronią przeciw broni – aluzja do terroru indywidualnego, stosowanego przez niektóre odłamy rosyjskiego ruchu rewolucyjnego („narodników” i anarchistów). [przypis redakcyjny]
347
wigilia – dzień poprzedzający (szczególnie jakieś święto). [przypis edytorski]
348
przyszczypka – łatka z boku na obuwiu. [przypis redakcyjny]
349
hotel Europejski – najelegantszy wówczas hotel Warszawy, usytuowany na Krakowskim Przedmieściu, z wielką salą restauracyjną, tzw. Pompejańską (znajdującą się na I piętrze w narożniku od Krakowskiego Przedmieścia), gdzie właśnie odbywa się przyjęcie wydane przez Wokulskiego. Hotel (według projektu Henryka Marconiego) otwarty został w r. 1856. Wypalony w r. 1944, obecnie został odbudowany. [przypis redakcyjny]
350
owe – dziś: owo. [przypis edytorski]
351
naszym panom bratom… – tj. szlachcie. (Książę nie jest pewny tej formy gramatycznej, dlatego pyta: „Czy dobrze powiedziałem?”) [przypis redakcyjny]
352
Herkules – mitologiczny bohater starożytny, odznaczał się nadludzką siłą, dokonał wielu niezwykłych czynów. [przypis redakcyjny]
353
Prometeusz – według mitologii greckiej tytan, który ukradł ogień z nieba i przyniósł go ludziom. Za karę został przykuty do skały na Kaukazie, a sęp szarpał jego wątrobę. [przypis redakcyjny]
354
Orfeusz – jeden z bohaterów mitologii greckiej, który śpiewem swoim poskramiał dzikie zwierzęta i ożywiał martwe przedmioty. [przypis redakcyjny]
355
izba wyższa – parlament w państwach burżuazyjnych składa się z dwu oddzielnych przedstawicielstw, zwanych „izbami”. Do izby wyższej należą często (np. w Anglii) przedstawiciele arystokracji rodowej. [przypis redakcyjny]
356
prefekt departamentu – naczelny urzędnik departamentu (jednostka administracyjna we Francji). [przypis redakcyjny]
357
heraldyk – badacz herbów szlacheckich. [przypis redakcyjny]
358
fajczarnia – palarnia. [przypis redakcyjny]
359
statki śrubowe – poruszane przez obrót śruby zanurzonej w wodzie, a wprawianej w ruch przez maszynę parową. [przypis redakcyjny]
360
Mefistofeles – imię diabła z legendy i utworów literackich o czarnoksiężniku Fauście. [przypis redakcyjny]
361
»Journal Amusant« – nazwa francuskiego czasopisma humorystycznego i rozrywkowego. [przypis redakcyjny]
362
fular – chustka z cienkiego jedwabiu. [przypis redakcyjny]
363
Ostra Brama – zabytkowa brama obronna w Wilnie z obrazem Matki Boskiej. [przypis redakcyjny]
364
znajdował wybornymi – uważał za wyborne. [przypis edytorski]
365
handel z Rosją – towary włókiennicze produkowane w Królestwie przeznaczone były przeważnie na eksport do Rosji, jako zbyt drogie dla szerokich rzesz konsumentów polskich. Dla zaspokojenia ich potrzeb rzeczywiście importowano z Rosji tanie tkaniny. [przypis redakcyjny]
366
mecenas – w Królestwie Kongresowym do r. 1867 tytuł obrońcy przy najwyższej instancji sądowej, później w ogóle tytuł towarzyski adwokata. [przypis redakcyjny]
367
pens – drobna moneta brytyjska, 1/2 szylinga. [przypis redakcyjny]
368
gwinea – dawna angielska moneta złota, później tylko jednostka rachunkowa – 21 szylingów. [przypis redakcyjny]
369
paru Litwinów – szlachty polskiej z ziem litewsko-ruskich. [przypis redakcyjny]
370
kupon – tu: kwit do podjęcia procentu lub dywidendy. [przypis redakcyjny]
371
Ochocki – postać ta zawdzięcza niektóre swe rysy Julianowi Ochorowiczowi (1850–1917), znanemu publicyście pozytywistycznemu, filozofowi i psychologowi, później badaczowi mediumizmu i hipnotyzmu. [przypis redakcyjny]
372
wydział przyrodniczy w uniwersytecie – warszawskim, przekształconym ze Szkoły Głównej (1869). [przypis redakcyjny]
373
politechnika – w Królestwie wówczas nie istniała. [przypis redakcyjny]
374
stos elektryczny – ogniwo elektryczne wytwarzające słaby prąd przez zamianę energii chemicznej na elektryczną. [przypis redakcyjny]
375
Ogród Botaniczny – w południowej części miasta, przy Al. Ujazdowskich, obok Łazienek; ogród do dziś zachował wygląd zgodny z opisem Prusa. [przypis redakcyjny]
376
studnia zwana Okrąglakiem – właściwie szczątki fundamentów świątyni Opatrzności założonych 3 maja 1792 r. Świątynia ta nie została zbudowana; miejsce to było jednak terenem spotkań młodzieży patriotycznej w rocznice uchwalenia Konstytucji 3 Maja. Fundamenty i tablica pamiątkowa zachowały się do dziś w Ogrodzie Botanicznym. [przypis redakcyjny]
377
perpetuum mobile (łac: wiecznie będące w ruchu) – maszyna, która wbrew zasadom fizyki byłaby w wiecznym ruchu bez zasilania jej nową energią; przedmiot bezowocnych wysiłków wielu wynalazców. [przypis redakcyjny]
378
zejdzie – tu: wzejdzie. [przypis edytorski]
379
Pomarańczarnia – mowa tu o Pomarańczarni Nowej, zbudowanej w latach 1869–1870, zawierającej wiele odmian drzew pomarańczowych przeflancowanych wtedy z ogrodu w Nieborowie. [przypis redakcyjny]
380
dwa raży – służący Wokulskiego w obawie przed gwarowym mazurzeniem „szadzi”, tj. wymawia sz, ż, cz, zamiast s, z, c. [przypis redakcyjny]
381
komeraże – plotki, intrygi. [przypis redakcyjny]
382
dywidenda – zysk. [przypis redakcyjny]
383
berejter – ujeżdżacz koni. [przypis redakcyjny]
384
asygnacja – tu: piśmienne zlecenie, upoważniające do podjęcia pieniędzy. [przypis redakcyjny]
385
dług honorowy – w ówczesnej obyczajowości szlacheckiej: dług wynikający z przegranej w karty. [przypis redakcyjny]
386
maneż – ujeżdżalnia. [przypis redakcyjny]
387
geszefciarz – pogardliwie: człowiek ustawicznie goniący za zyskownymi, a nie zawsze uczciwymi interesami. [przypis redakcyjny]
388
dom Łęckich – wg S. Godlewskiego prawdopodobnie opisuje tu Prus dom, przy ul. Kruczej 26, który podobnie jak prawie cała ulica uległ zniszczeniu w czasie powstania warszawskiego. Na odbudowanej obecnie ulicy Kruczej mieszczą się głównie gmachy urzędów i instytucji. [przypis redakcyjny]
389
klasyczne rysy – rysy idealnej piękności według starożytnych wzorów greckich. [przypis redakcyjny]
390
kussina – lekarstwo na tasiemce wyrabiane ze sproszkowanych kwiatów krzewu kusso. [przypis redakcyjny]
391
dependent – praktykant u adwokata lub notariusza. [przypis redakcyjny]
392
z waszecia – zaściankowo lub drobnomieszczańsko [przypis redakcyjny]
393
Temida – w mitologii greckiej boginii sprawiedliwości. [przypis redakcyjny]
394
ulica Elektoralna – ulica w zachodniej części Warszawy, do II wojny światowej zamieszkiwana przeważnie przez ludność żydowską. [przypis redakcyjny]
395
Kantor wekslu – biuro wymiany waluty. [przypis redakcyjny]
396
Na Żydów zaczyna się prześladowanie – w latach tych antysemityzm wzmocnił się znacznie na tle konkurencji ekonomicznej. W r. 1876 ukazała się broszura Jana Jeleńskiego: „Niemcy, Żydzi i my”, która w ciągu kilku lat osiągnęła cztery wydania. W r. 1882 tenże Jeleński zaczyna wydawać pierwsze pismo antysemickie pt. „Rola”. W r. 1881 dochodzi w Warszawie do rozruchów antyżydowskich, które powtórzyły się dwa lata później. [przypis redakcyjny]