514
Piotr Wysz Radoliński – (ok. 1354–1414), biskup krakowski od 1392, poznański od 1412, przeniesiony na to drugie stanowisko na skutek intryg dworskich, wykonawca testamentu królowej Jadwigi. [przypis edytorski]
515
deputacja (daw.) – delegacja. [przypis edytorski]
516
cech – samorządna organizacja rzemieślników, skupiająca przedstawicieli określonego zawodu. [przypis edytorski]
517
bractwo – organizacja religijna, zrzeszająca ludzi o podobnych formach pobożności (np. bractwo różańcowe). [przypis edytorski]
518
kasztelan – średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla. [przypis edytorski]
519
kanonik – w średniowieczu duchowny żyjący przy katedrze według reguł kanonicznych. [przypis edytorski]
520
rajcy – tu: doradcy. [przypis edytorski]
521
nie masz (daw.) – nie ma. [przypis edytorski]
522
widomy (daw.) – widoczny. [przypis edytorski]
523
Ludwik Węgierski – węg. Lajos I Nagy, Ludwik I Wielki (1326–1382), król Węgier w latach 1342–1382, król Polski w latach 1370–1382, ojciec Jadwigi. [przypis edytorski]
524
kmieć – zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo. [przypis edytorski]
525
rajcować (daw.) – radzić. [przypis edytorski]
526
wnosić z czegoś – wnioskować z czegoś. [przypis edytorski]
527
leciech – dziś popr.: latach. [przypis edytorski]
528
wotum – symboliczny dar wieszany na ołtarzu, na świętym obrazie bądź na posągu religijnym jako prośba o wstawiennictwo lub podziękowanie za nie. [przypis edytorski]
529
krobia (daw.) – kosz. [przypis edytorski]
530
cech – samorządna organizacja rzemieślników, skupiająca przedstawicieli określonego zawodu. [przypis edytorski]
531
bractwo – organizacja religijna, zrzeszająca ludzi o podobnych formach pobożności (np. bractwo różańcowe). [przypis edytorski]
532
ustawiczny (daw.) – ciągły. [przypis edytorski]
533
Akademia Krakowska – założona w 1364 w Kazimierzu z fundacji Kazimierza III Wielkiego, odnowiona w 1400 w Krakowie przez Władysława II Jagiełłę z fundacji Jadwigi Andegaweńskiej, od 1817 funkcjonuje pod nazwą Uniwersytet Jagielloński. [przypis edytorski]
534
statysta (daw.) – mąż stanu, polityk, strateg. [przypis edytorski]
535
Stanisław ze Skarbimierza – (ok. 1365–1431), pierwszy rektor Akademii Krakowskiej, wybitny kaznodzieja. [przypis edytorski]
536
siedem nauk wyzwolonych – stanowiło program średniowiecznej edukacji uniwersyteckiej: gramatyka, dialektyka, retoryka, geometria, arytmetyka, astronomia, muzyka. [przypis edytorski]
537
krzepić się (daw.) – wzmacniać się. [przypis edytorski]
538
przecz (daw.) – dlaczego. [przypis edytorski]
539
kanonizacja – uznanie przez Kościół danej osoby za świętą. [przypis edytorski]
540
Awinion – w latach 1378–1417 na skutek tarć politycznych wśród kardynałów oraz działań królów Francji wielokrotnie wybierano dwóch, a nawet trzech papieży jednocześnie. Obóz związany z Francją stworzył drugą siedzibę papieską w mieście Avingon. Obecnie papieże awiniońscy uznawani są za antypapieży (osoby nieprawnie sprawujące ten urząd), a okres ten określany jest mianem ”wielkiej schizmy zachodniej”. [przypis edytorski]
541
wzmóc się (daw.) – wzmocnić się, urosnąć w siły. [przypis edytorski]
542
Burgundia – region w centralnej Francji. [przypis edytorski]
543
Jadwiga – (ok. 1374–1399), córka Ludwika Węgierskiego, w 1384 koronowana na króla Polski (prawo nie przewidywało wówczas koronacji królowej), w 1386 poślubiła Władysława Jagiełłę, co dało początek unii polsko-litewskiej. [przypis edytorski]
544
kapituła – rada sprawująca władzę w zakonie. [przypis edytorski]
545
rakuski (daw.) – austriacki. [przypis edytorski]
546
Władysław II Jagiełło – (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem. [przypis edytorski]
547
Piotr Wysz Radoliński – (ok. 1354–1414), biskup krakowski od 1392, poznański od 1412, przeniesiony na to drugie stanowisko na skutek intryg dworskich, wykonawca testamentu królowej Jadwigi. [przypis edytorski]
548
przedkładać (daw.) – wyjaśniać, tłumaczyć. [przypis edytorski]
549
wedle (daw.) – według. [przypis edytorski]
550
kajać się (daw.) – przyznawać się do winy i jej żałować. [przypis edytorski]
551
pacholę (daw.) – dziecko. [przypis edytorski]
552
nie stało (daw.) – zabrakło. [przypis edytorski]
553
niedziela (daw.) – tydzień. [przypis edytorski]
554
stróża (daw.) – straż. [przypis edytorski]
555
spyża (daw.) – pożywienie. [przypis edytorski]
556
tapczana – dziś popr.: tapczanu. [przypis edytorski]
557
niedziela (daw.) – tydzień. [przypis edytorski]
558
do cna (daw.) – całkiem, zupełnie. [przypis edytorski]
559
zgonić (daw.) – dogonić. [przypis edytorski]
560
plwać – dziś: pluć. [przypis edytorski]
561
piędź – dawna miara długości, ok. 18-22 cm. [przypis edytorski]
562
ninie (daw.) – teraz. [przypis edytorski]
563
pilno – tu: w pośpiechu. [przypis edytorski]
564
Aleksandra Olgierdówna – (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV. [przypis edytorski]
565
zdybać – spotkać. [przypis edytorski]
566
prawić (daw.) – mówić, opowiadać. [przypis edytorski]
567
kuszcze (daw.) – krzaki, chaszcze, zarośla. [przypis edytorski]
568
kasztelan – średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla. [przypis edytorski]
569
pofolgować (daw.) – potraktować łagodniej. [przypis edytorski]
570
któren – dziś popr.: który. [przypis edytorski]
571
Anna Danuta – (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii). [przypis edytorski]
572
urzec – tu: rzucić na kogoś zły urok. [przypis edytorski]
573
zabaczyć (daw.) – zapomnieć. [przypis edytorski]
574
niedziela (daw.) – tydzień. [przypis edytorski]
575
zara – dziś popr.: zaraz. [przypis edytorski]
576
przepomnieć (daw.) – zapomnieć. [przypis edytorski]
577
słowo zdzierży (daw.) – dotrzyma słowa. [przypis edytorski]
578
driakiew (daw.) – roślina lecznicza, lekarstwo. [przypis edytorski]
579
frasować się (daw.) – martwić się. [przypis edytorski]
580
pasowany – rycerz. [przypis edytorski]
581
samowtór (daw.) – we dwóch. [przypis edytorski]
582
Janusz I Starszy (Warszawski) – (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły. [przypis edytorski]
583
sierdzić się – złościć się, gniewać się. [przypis edytorski]
584
pan krakowski – zwyczajowe określenie kasztelana krakowskiego. [przypis edytorski]
585
statek (daw.) – majątek, zwł. ruchomy. [przypis edytorski]
586
folgować (daw.) – traktować łagodniej. [przypis edytorski]
587
zgoła (daw.) – nawet. [przypis edytorski]
588
zali (daw.) – czy. [przypis edytorski]
589
cudny (daw.) – dziwny. [przypis edytorski]
590
Stanisław ze Skarbimierza – (ok. 1365–1431), pierwszy rektor Akademii Krakowskiej, wybitny kaznodzieja. [przypis edytorski]
591
doma (daw.) – w domu. [przypis edytorski]
592
do dnia – rano. [przypis edytorski]
593
Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim – (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle. [przypis edytorski]
594
drzewiej (daw.) – dawniej. [przypis edytorski]
595
Krewo – śrdw. miasto na Litwie, obecnie wieś w powiecie grodzieńskim na Białorusi. [przypis edytorski]
596
kniaź – książę. [przypis edytorski]
597
warować się od czegoś – powstrzymywać się od czegoś, strzec się czegoś. [przypis edytorski]
598
kować (daw.) – kuć. [przypis edytorski]
599
Wojciech Jastrzębiec – (1362–1436), biskup krakowski 1412–1423 i poznański 1399–1412, kanclerz koronny, przed osiągnięciem godności biskupiej czynny na dworze Władysława Jagiełły. [przypis edytorski]
600
przetowłosy (daw.) – jasnowłosy. [przypis edytorski]
601
rajca (daw.) – radny. [przypis edytorski]
602
żak (daw.) – uczeń, student. [przypis edytorski]
603
Zawisza Czarny z Garbowa – (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego. [przypis edytorski]
604
pałączasty – (o nogach) wygięty w pałąk, krzywy (częsta przypadłość u osób dużo jeżdżących konno). [przypis edytorski]
605
Zyndram z Maszkowic – (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia. [przypis edytorski]
606
Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej – rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem. [przypis edytorski]
607
Marcin (Marcisz) z Wrocimowic – (zm. 1442), polski rycerz niemieckiego pochodzenia, starosta łowicki. [przypis edytorski]
608
Mikołaj Powała z Taczewa – (ok. 1380 – ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem. [przypis edytorski]
609
halebardnik – dziś popr.: halabardnik. [przypis edytorski]
610
halebarda – dziś popr.: halabarda. [przypis edytorski]
611
krucyfiks – krzyż z przybitą postacią Chrystusa, od łac. crucifixus: ukrzyżowany. [przypis edytorski]
612
jaka (daw.) – rodzaj okrycia wierzchniego. [przypis edytorski]
613
krucyfiks – krzyż z przybitą postacią Chrystusa, od łac. crucifixus: ukrzyżowany. [przypis edytorski]
614
gwoli (daw.) – z powodu. [przypis edytorski]
615
wełny (daw.) – tu: fale. [przypis edytorski]
616
pątlik – siatka do podtrzymywania włosów. [przypis edytorski]
617
Wojciech Jastrzębiec – (1362–1436), biskup krakowski (1412–1423) i poznański (1399–1412), kanclerz koronny, przed osiągnięciem godności biskupiej czynny na dworze Władysława Jagiełły. [przypis edytorski]
618
pan krakowski – zwyczajowe określenie kasztelana krakowskiego. [przypis edytorski]
619
podhalski – dziś popr.: podhalański. [przypis edytorski]
620
zakon (daw.) – prawo. [przypis edytorski]
621
żywie (daw.) – żyje. [przypis edytorski]
622
zrękowiny (daw.) – zaręczyny. [przypis edytorski]
623
pokładziny – położenie się małżonków w jednym łożu w obecności świadków. [przypis edytorski]
624
wedle – tu: obok. [przypis edytorski]
625
mienić się (daw.) – podawać się za. [przypis edytorski]
626
bitwa pod Płowcami – rozegrana 27 września 1331 r. między wojskami Władysława Łokietka a oddziałami krzyżackimi, przerwała krzyżacką kampanię przeciw Polsce. [przypis edytorski]
627
Władysław I Łokietek – (ok. 1260–1333), król Polski od 1320, przedtem długo walczył o zjednoczenie kraju po okresie rozbicia dzielnicowego. [przypis edytorski]
628
gniazdo (przen.) – siedziba rodu. [przypis edytorski]
629
dojść do lat (daw.) – osiągnąć odpowiedni wiek. [przypis edytorski]
630
wojna Grzymalitów z Nałęczami – wojna domowa w Wielkopolsce, toczona w latach 1382–1385 między przedstawicielami dwóch rodów możnowładców. Konflikt wynikał z różnych koncepcji obsadzenia tronu polskiego po wygaśnięciu linii Piastów. [przypis edytorski]
631
kmieć – zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo. [przypis edytorski]
632
opat – przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym. [przypis edytorski]
633
Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim – (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle. [przypis edytorski]
634
fryzyjski – pochodzący z Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii. [przypis edytorski]
635
Flandria – region rozciągający się wzdłuż wybrzeży Morza Północnego na terenie Belgii, Francji i Holandii. [przypis edytorski]
636
płatnerz – rzemieślnik wytwarzający zbroje płytowe, później także broń białą. [przypis edytorski]
637
Marcin (Marcisz) z Wrocimowic – (zm. 1442), polski rycerz niemieckiego pochodzenia, starosta łowicki. [przypis edytorski]
638
żeleźce (daw.) – grot. [przypis edytorski]
639
szczebrzuch – słowniki podają znaczenie: wiano panny młodej. Sienkiewicz prawdop. skontaminował to ze słowem „brzeszczot”. [przypis edytorski]
640
barć – wydrążony w drzewie ul dla leśnych pszczół. [przypis edytorski]
641
Janusz I Starszy (Warszawski) – (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły. [przypis edytorski]
642
zaprzeć się (daw.) – zaprzeczyć czemuś. [przypis edytorski]
643
wymiarkować (daw.) – zastanowić się. [przypis edytorski]
644
na porządek (daw.) – porządnie. [przypis edytorski]
645
wprzód, wprzódy (daw.) – najpierw. [przypis edytorski]
646
Anna Danuta – (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii). [przypis edytorski]
647
glejt (daw.) – „list żelazny”, wystawiona przez władze przepustka, pozwalająca podróżować przez dane terytorium. [przypis edytorski]
648
pacholę (daw.) – dziecko. [przypis edytorski]
649
zrękowiny (daw.) – zaręczyny. [przypis edytorski]
650
krymka – mała, okrągła czapka tatarska, podobna do mycki. [przypis edytorski]
651
hajdawery – szerokie, bufiaste spodnie. [przypis edytorski]
652
Zawisza Czarny z Garbowa – (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego. [przypis edytorski]
653
Zygmunt Luksemburski – (1368–1437) król węgierski od 1387, niemiecki od 1411, książę Luksemburga od 1419, król włoski od 1431, cesarz rzymski od 1433. Sienkiewicz tytułuje go cesarzem o 30 lat za wcześnie. [przypis edytorski]
654
Brussa – dziś: Bursa, miasto w północno-zachodniej Turcji. [przypis edytorski]
655
Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej – rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem. [przypis edytorski]
656
kropierz – długa kapa osłaniająca konia. [przypis edytorski]
657
grzywna – śrdw. jednostka płatnicza, o wartości pół funta złota lub srebra. [przypis edytorski]
658
Jan Farurej z Garbowa – rycerz, brat Zawiszy Czarnego. [przypis edytorski]
659
Marcin (Marcisz) z Wrocimowic – (zm. 1442), polski rycerz niemieckiego pochodzenia, starosta łowicki. [przypis edytorski]
660
Zyndram z Maszkowic – (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia. [przypis edytorski]
661
driakiew (daw.) – roślina lecznicza, lekarstwo. [przypis edytorski]
662
jeno (daw.) – tylko. [przypis edytorski]
663
piędź – dawna miara długości, ok. 18-22 cm. [przypis edytorski]
664
puszczanie krwi – dawniej bezpodstawnie uważane za zabieg medyczny. [przypis edytorski]
665
zrękowiny (daw.) – zaręczyny. [przypis edytorski]
666
jeno (daw.) – tylko. [przypis edytorski]
667
pojedyncza walka – pojedynek. [przypis edytorski]
668
Timur Chromy – znany też jako Tamerlan, (1336–1405), chan Złotej Ordy i twórca wielkiego mongolsko–tatarskiego imperium, które rozpadło się po jego śmierci. [przypis edytorski]
669
Edygej – (1352–1419) dowódca tatarski, podwładny Timura, potem chan Złotej Ordy. [przypis edytorski]
670
siła (daw.) – wielu. [przypis edytorski]
671
bitwa nad Worsklą – stoczona w połowie sierpnia 1399 między wojskami rusko–litewskimi dowodzonymi przez wlk. księcia Witolda, wspierającymi starającego się odzyskać władzę Tochtamysza a Tatarami pod wodzą Edygeja. Litwini ponieśli klęskę. [przypis edytorski]
672
bojar a. bojarzyn – rycerz, szlachcic ruski, wołoski lub litewski. [przypis edytorski]
673
Spytko z Melsztyna – (1364–1399), wojewoda krakowski, poległ w bitwie z Tatarami nad Worsklą. [przypis edytorski]