674
kołpak – czapka tatarska obrzeżona futrem. [przypis edytorski]
675
wódz tatarski Edyga tyle ludzi w bitwie utracił – właśc. Edygej; straty tatarskie szacuje się na 3.500–6.000 ludzi. [przypis edytorski]
676
opatrzyć (daw.) – zaopatrzyć, zabezpieczyć. [przypis edytorski]
677
Anna Danuta – (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii). [przypis edytorski]
678
Anna Danuta – (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii). [przypis edytorski]
679
Janusz I Starszy (Warszawski) – (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły. [przypis edytorski]
680
miecznik – dostojnik, pierwotnie urzędnik dworski zarządzający zbrojownią. [przypis edytorski]
681
przestawał – poprzestawał. [przypis edytorski]
682
lenno – posiadłość nadawana wasalowi przez suzerena w zamian za służbę. [przypis edytorski]
683
niezbrojny – nieopancerzony. [przypis edytorski]
684
w niebiesiech – dziś popr.: w niebie a. w niebiosach. [przypis edytorski]
685
częstokół – palisada. [przypis edytorski]
686
zrękowiny (daw.) – zaręczyny. [przypis edytorski]
687
podjąć pod nogi – dawny sposób wyrażania szacunku. [przypis edytorski]
688
nieskładnie (daw.) – niezręcznie. [przypis edytorski]
689
mać (daw.) – matka. [przypis edytorski]
690
być o coś krzywym (daw.) – mieć o coś żal. [przypis edytorski]
691
nałęczka (daw.) – chusta służąca jako przepaska na głowę. [przypis edytorski]
692
młaka – bagno. [przypis edytorski]
693
klękajęcy – dziś popr.: klękając. [przypis edytorski]
694
piekielny starosta – Lucyfer, przywódca wszystkich diabłów. [przypis edytorski]
695
udać się (daw.) – (o osobie) spodobać się. [przypis edytorski]
696
źrzały (daw.) – dojrzały. [przypis edytorski]
697
zrękowiny (daw.) – zaręczyny. [przypis edytorski]
698
będem – dziś popr.: będę. [przypis edytorski]
699
nie lza (daw.) – nie można. [przypis edytorski]
700
włodyka – rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych. [przypis edytorski]
701
Anna Danuta – (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii). [przypis edytorski]
702
pewnikiem (daw.) – zapewne. [przypis edytorski]
703
niedźwiedziowi w dole – istniała metoda polowania na niedźwiedzie przez zastawianie na nie pułapek w postaci dołów. [przypis edytorski]
704
Tawań – wyspa na Dniestrze. [przypis edytorski]
705
Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim – (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle. [przypis edytorski]
706
dzierżyć – trzymać. [przypis edytorski]
707
dać dęba – uciec. [przypis edytorski]
708
ostrogi dostaniesz – sens: zostaniesz pasowany na rycerza. [przypis edytorski]
709
wola Boża (daw.) – pożądanie. [przypis edytorski]
710
przyzostać (daw.) – zostać przy nim. [przypis edytorski]
711
jeno (daw.) – tylko. [przypis edytorski]
712
Ostatnie Sakramenta – spowiedź, komunia święta (wiatyk) oraz namaszczenie chorych, przyjmowane łącznie w przypadku zagrożenia życia. [przypis edytorski]
713
kwarta – dawna miara objętości, ok. 1 litra. [przypis edytorski]
714
opat – przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym. [przypis edytorski]
715
olbor (daw.) – opłata za prawo eksploatacji kopalni kruszcu, wnoszona do skarbca królewskiego. [przypis edytorski]
716
fara, kościół farny – miejski kościół parafialny. [przypis edytorski]
717
skórznie – skórzane buty z wysokimi cholewami. [przypis edytorski]
718
szwargotać – mówić w niezrozumiałym i/lub nielubianym języku, zwł. po niemiecku. [przypis edytorski]
719
pażerny – dziś popr.: pazerny. [przypis edytorski]
720
bez (daw.) – przez. [przypis edytorski]
721
żeleźce (daw.) – grot. [przypis edytorski]
722
drzewiej (daw.) – dawniej. [przypis edytorski]
723
gwarek (daw.) – górnik. [przypis edytorski]
724
Władysław I Łokietek – (ok. 1260–1333), król Polski od 1320, przedtem długo walczył o zjednoczenie kraju po okresie rozbicia dzielnicowego. [przypis edytorski]
725
fara, kościół farny – miejski kościół parafialny. [przypis edytorski]
726
tur – wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych. [przypis edytorski]
727
Władysław II Opolczyk (Ruski, Naderspan) – (ok. 1330-1401) książę opolski, znakomity administrator, prowadzący politykę prowęgierską. W roku 1391 skonfliktowany z Władysławem Jagiełłą, który pozbawił go lenn na terytorium Polski, [przypis edytorski]
728
synowiec – syn brata. [przypis edytorski]
729
odkazywać (z ros.) – odpowiadać. [przypis edytorski]
730
somsiad – dziś popr.: sąsiad. [przypis edytorski]
731
żeleźce (daw.) – grot. [przypis edytorski]
732
raić (daw.) – zalecać. [przypis edytorski]
733
barć – wydrążony w drzewie ul dla leśnych pszczół. [przypis edytorski]
734
na księżej grudzi – nie żyje (dosł.: leży w ziemi koło kościoła). [przypis edytorski]
735
zadzierzysty – charakterny. [przypis edytorski]
736
jeno (daw.) – tylko. [przypis edytorski]
737
roków (gw.) – lat. [przypis edytorski]
738
ułomić (gw.) – złamać. [przypis edytorski]
739
frasunek (daw.) – smutek. [przypis edytorski]
740
toporzysko – drewniany uchwyt siekiery bądź topora. [przypis edytorski]
741
Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim – (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle. [przypis edytorski]
742
bitwa nad Worsklą – stoczona w połowie sierpnia 1399 między wojskami rusko–litewskimi dowodzonymi przez wlk. księcia Witolda, wspierającymi starającego się odzyskać władzę Tochtamysza a Tatarami pod wodzą Edygeja. Litwini ponieśli klęskę. [przypis edytorski]
743
Edygej – (1352–1419) dowódca tatarski, podwładny Timura, potem chan Złotej Ordy. [przypis edytorski]
744
obces – tu: dążąc do bezpośredniego starcia. [przypis edytorski]
745
bojarzyn a. bojar – rycerz, szlachcic ruski, wołoski lub litewski. [przypis edytorski]
746
otrok (daw.) – chłopak. [przypis edytorski]
747
siła (daw.) – wielu. [przypis edytorski]
748
Spytko z Melsztyna – (1364–1399), wojewoda krakowski, poległ w bitwie z Tatarami nad Worsklą. [przypis edytorski]
749
cześnik (daw.) – dostojnik dworski, pierwotnie urzędnik dbający o zapas wina na dworze. [przypis edytorski]
750
wielki kniaź – Witold Kiejstutowicz, zwany wielkim (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle. [przypis edytorski]
751
kierz (daw.) – krzak. [przypis edytorski]
752
ćma (daw.) – mrowie, tłum. [przypis edytorski]
753
Tawań – wyspa na Dniestrze. [przypis edytorski]
754
łęg – podmokła łąka. [przypis edytorski]
755
jucha – krew; tu: określenie osoby krewkiej, tj. energicznej i skłonnej do gniewu. [przypis edytorski]
756
niewód – sieć rybacka złożona ze stożkowatego worka i dwóch skrzydeł służących do zagarniania ryb. [przypis edytorski]
757
osęka (daw.) – bosak. [przypis edytorski]
758
rybitwa (daw.) – rybak. [przypis edytorski]
759
strona (daw.) – okolica. [przypis edytorski]
760
krzcił – dziś popr.: chrzcił. [przypis edytorski]
761
nawidzieć (daw.) – lubić, kochać. [przypis edytorski]
762
szczebrzuch – słowniki podają znaczenie: wiano panny młodej. Sienkiewicz prawdop. skontaminował to ze słowem „brzeszczot”. [przypis edytorski]
763
paniątko – tu: dziecko. [przypis edytorski]
764
Fryz a. Fryzyjczyk – mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii. [przypis edytorski]
765
wielgi – dziś popr.: wielki. [przypis edytorski]
766
grochowiny (daw.) – słoma z wymłóconego grochu. [przypis edytorski]
767
to mi będzie po sercu – sens.: to będzie zgodne z tym, co czuję. [przypis edytorski]
768
starunek (daw.) – staranie, opieka. [przypis edytorski]
769
ładzić (daw.) – porządkować. [przypis edytorski]
770
cnić się (daw.) – tęsknić za czymś, martwić się, nudzić. [przypis edytorski]
771
ninie (daw.) – teraz. [przypis edytorski]
772
przesadzić (daw.) – przeskoczyć. [przypis edytorski]
773
zadni – tylny. [przypis edytorski]
774
brzechwa – tylna część strzały. [przypis edytorski]
775
wrony – (o koniu) kary, czarny. [przypis edytorski]
776
dyć (gw.) – przecież. [przypis edytorski]
777
podjezdek – koń mniejszej wartości, słaby a. młody. [przypis edytorski]
778
srokacz – srokaty koń, koń o umaszczeniu w cętki bądź w łaty. [przypis edytorski]
779
pozwoleństwo (daw.) – pozwolenie. [przypis edytorski]
780
czeladź (daw.) – służba. [przypis edytorski]
781
lubo (daw.) – chociaż. [przypis edytorski]
782
roków (gw.) – lat. [przypis edytorski]
783
prawować się (daw.) – spierać się o coś. [przypis edytorski]
784
zgrzebny – prosty, nieozdobny bądź utkany z grubego płótna. [przypis edytorski]
785
łan – obszar ziemi przeznaczonej do uprawy, wydzierżawiony osadnikowi. [przypis edytorski]
786
opat – przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym. [przypis edytorski]
787
bitwa pod Płowcami – rozegrana 27 września 1331 r. między wojskami Władysława Łokietka a oddziałami krzyżackimi, przerwała krzyżacką kampanię przeciw Polsce. [przypis edytorski]
788
do szczętu – dziś: doszczętnie, całkiem. [przypis edytorski]
789
wojna Grzymalitów z Nałęczami – wojna domowa w Wielkopolsce, toczona w latach 1382–1385 między przedstawicielami dwóch rodów możnowładców. Konflikt wynikał z różnych koncepcji obsadzenia tronu polskiego po wygaśnięciu linii Piastów. [przypis edytorski]
790
niwy (daw.) – pola. [przypis edytorski]
791
kmieć – bogaty chłop, posiadający własne gospodarstwo. [przypis edytorski]
792
odsep – opłata w formie odsypanej mąki. [przypis edytorski]
793
lech (daw.) – obszar ziemi uprawnej. [przypis edytorski]
794
skwapliwie (daw.) – chętnie i szybko. [przypis edytorski]
795
opat – przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym. [przypis edytorski]
796
częstokół (daw.) – palisada. [przypis edytorski]
797
węgieł – styk pionowych ścian budynku. [przypis edytorski]
798
komora (daw.) – pomieszczenie magazynowe. [przypis edytorski]
799
wędlarnia – dziś: wędzarnia. [przypis edytorski]
800
comber – mięso z kością z grzbietu zwierzęcia. [przypis edytorski]
801
kropierz – długa kapa osłaniająca konia. [przypis edytorski]
802
czerw – pasożyt (larwa) żerujący na drewnie. [przypis edytorski]
803
toporzysko – drewniany uchwyt siekiery bądź topora. [przypis edytorski]
804
czeladź (daw.) – służba. [przypis edytorski]
805
statki – majątek, zwł. ruchomy, w znaczeniu węższym: naczynia. [przypis edytorski]
806
wrony – (o koniu) czarny, kary. [przypis edytorski]
807
starunek (daw.) – staranie, opieka. [przypis edytorski]
808
kazalim – dziś popr.: kazaliśmy. [przypis edytorski]
809
statki (daw.) – majątek, zwł. ruchomy, węziej: naczynia. [przypis edytorski]
810
wyładzić (daw.) – przygotować. [przypis edytorski]
811
spyża (daw.) – jedzenie, pokarm, prowiant. [przypis edytorski]
812
rad (daw.) – zadowolony. [przypis edytorski]
813
bez (daw.) – przez. [przypis edytorski]
814
jeno (daw.) – tylko. [przypis edytorski]
815
udać się komuś – spodobać się. [przypis edytorski]
816
łosi kubrak – kubrak ze skóry łosia. [przypis edytorski]
817
pilśniowy – wykonany z gęstego, zbitego materiału produkowanego z włókien wełny. [przypis edytorski]
818
mycka – mała, okrągła czapka. [przypis edytorski]
819
pątlik – siatka do podtrzymywania włosów. [przypis edytorski]
820
hoży – tryskający zdrowiem, urodziwy. [przypis edytorski]
821
jeno (daw.) – tylko. [przypis edytorski]
822
Fryz a. Fryzyjczyk – mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii. [przypis edytorski]
823
jąć (daw.) – zacząć. [przypis edytorski]
824
Burgund – mieszkaniec Burgundii, regionu w centralnej Francji. [przypis edytorski]
825
grodziec (daw.) – gród. [przypis edytorski]
826
bogdaj (daw.) – oby (od: daj Boże, aby). [przypis edytorski]
827
kraśny (daw.) – piękny. [przypis edytorski]
828
kalina – roślina o czerwonych owocach; w poezji ludowej porównanie do niej dziewczyny uchodziło za komplement. [przypis edytorski]
829
kraśny – tu: czerwony. [przypis edytorski]
830
samodział – tkanina wełniana lub lniana, wyprodukowana na ręcznym warsztacie. [przypis edytorski]
831
kulbaka – wysokie siodło, przeważnie wojskowe. [przypis edytorski]
832
somsiedzki – dziś popr.: sąsiedzki. [przypis edytorski]
833
kierz (daw.) – krzak. [przypis edytorski]
834
przyszczypny (daw. a. gw.) – zadziorny, ale na sposób humorystyczny. [przypis edytorski]
835
roków (gw.) – lat. [przypis edytorski]
836
łęg – podmokła łąka. [przypis edytorski]
837
świerzopa – kobyła, klacz. [przypis edytorski]
838
żeremie – konstrukcja z gałęzi, mchu i szlamu, budowana przez bobry, w której rodzą one młode. [przypis edytorski]
839
zapamiętać się – zamyślić się a. zająć się czymś, zapominając o wszystkim innym. [przypis edytorski]
840
jaka (daw.) – rodzaj okrycia wierzchniego. [przypis edytorski]
841
atłas – tkanina z jednej strony gładka, z drugiej szorstka. [przypis edytorski]
842
łagiewka a. łagiew – naczynie podróżne. [przypis edytorski]
843
łyżnik – drewniana półeczka z otworami na łyżki. [przypis edytorski]
844
płowy (o włosach a. futrze) – jasny. [przypis edytorski]
845
tur – wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych. [przypis edytorski]
846
alkierz – izba narożna, często reprezentacyjna. [przypis edytorski]
847
sernik – pomieszczenie do przechowywania serów. [przypis edytorski]
848
bez mała (daw.) – prawie. [przypis edytorski]
849
drzewiej (daw.) – dawniej. [przypis edytorski]
850
jeno (daw.) – tylko. [przypis edytorski]
851
sperka (gw.) – słonina. [przypis edytorski]
852
pewnikiem (daw.) – na pewno. [przypis edytorski]
853
włodyczka a. włodycza – rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych. [przypis edytorski]
854
grzywna – śrdw. jednostka monetarna, wartość określonej wagi kruszcu. [przypis edytorski]
855
bojać się – dziś popr.: bać się. [przypis edytorski]
856
bożnica – tu: świątynia. [przypis edytorski]
857
prawić (daw.) – mówić. [przypis edytorski]
858
klusków – dziś popr.: klusek. [przypis edytorski]
859
zydel – mebel do siedzenia, podobny do taboretu. [przypis edytorski]
860
Za Jasiem do Śląska – pieśń ludowa spotykana w Wielkopolsce, Małopolsce, na Mazowszu i na Śląsku. [przypis edytorski]
861
siła (daw.) – wiele. [przypis edytorski]
862
poćciwa – dziś popr.: poczciwa. [przypis edytorski]
863
ongi (daw.) – kiedyś, dawniej. [przypis edytorski]
864
ninie (daw.) – teraz. [przypis edytorski]
865
kamionka – naczynie ceramiczne. [przypis edytorski]
866
gomółka – okrągła bryła sera. [przypis edytorski]
867
roków (gw.) – lat. [przypis edytorski]
868
uwidzieć (daw.) – zobaczyć. [przypis edytorski]
869
Cztan – skrócona forma imienia Przecław. [przypis edytorski]
870
sierdzisty (daw.) – śmiały, czupurny. [przypis edytorski]
871
barć – wydrążony w drzewie ul dla leśnych pszczół. [przypis edytorski]
872
narocznik – słowo wieloznaczne: chłop płacący roczną daninę bądź przedstawiciel ludności niewolnej zobowiązany do bliżej niesprecyzowanych świadczeń wojskowych. [przypis edytorski]
873
miesiąc (daw.) – księżyc. [przypis edytorski]
874
łońskiego roku (gw.) – zeszłego roku. [przypis edytorski]
875
nieprzezpieczny – dziś popr.: niebezpieczny. [przypis edytorski]
876
zadni – tylny. [przypis edytorski]
877
socha – prymitywny, drewniany pług. [przypis edytorski]
878
kopce – kopcami często oznaczano granicę posiadłości. [przypis edytorski]
879
ozwać się (daw.) – odezwać się. [przypis edytorski]