Язучының үз әсәре хакындагы соңгы сүзләре безнең өчен шактый кызыклы булып тоелган иде: ничек инде үзе язган әсәрне онытсын!
Моннан соң Әмирхан аганы гомуми җыелышларда, юбилей кичәләрендә күргәләргә, тыңларга туры килә иде. Аның үзен тотышы, сөйләү рәвеше башкалардан нык аерылып тора иде. Шулай ук аның безнең түгәрәкне онытмавы, мине дә хәтерләве сизелеп алды. Болайрак килеп чыкты бу.
Ул елларда мәгълүм Бауман урамының бер почмагында, хәзерге ике-өч катлы купшы ресторан урынында, бер катлы гына агач йортта «Татар ашлары» дигән һәм гади, һәм үзенчә затлы бер ашханә эшли иде. Анда пешекче булып техникум тәмамлаган сары чәчле профессиональ замана кызлары түгел, бәлки Яңа бистәдән чакырылган олы яшьләрдәге гап-гади апалар – хуҗабикәләр эшли иде. (Казанда татарча милли аш-суларның популярлашуы шул ашханә эшчәнлегеннән башланды бугай.) Өй ризыгын сагынганда яисә кесәдә «артык» биш-ун сум кыштырдаса, студент башыбыз белән дә шунда кереп чыгарга тырыша идек.
Шул ашханәгә Әмирхан ага да йөргәли икән. Беркөнне аны күрүгә ерактан гына баш изәп сәлам биргән идем, ул, кулы белән ишарәләп, мине үз янындагы буш урынга чакырды. Укулар, фәнни түгәрәккә тагын кемнәр килүе хакында сорашканнан соң, укытучылардан кемнәрнең нинди фәннәр буенча дәрес бирүләре белән кызыксынып утырды. Шулай беркадәре сөйләшеп утыргач, ул: «Сезнең бик ерактан килүегез хакында миңа Ибраһим абыегыз сөйләгән иде», – дип куйды. Аннары, үзалдына уйланган төсле: «Хәзер Башкортстаннан берән-сәрән килүчене исәпкә алмаганда, читтәге татарларның Казанга тартылулары юкка чыгып бара», – дип көрсенеп алды. Әмирхан аганың ни өчен көрсенүен мин соңрак кына аңладым. (Аның хакта, үзем укытучы булып эшли башлагач, Якуб ага Агишев минем колакка яхшы ук тәфсилләп салган иде…)
Әлеге ашханәдә тагын берничә мәртәбә очрашкаларга, чәй янында әңгәмәләшеп алгаларга насыйп булды. Һәрвакыт ул якты чырай күрсәтте. Беркөнне мин аңар үземне кызыксындырган бер мәсьәлә хакында сорау бирергә җөрьәт иттем, аның морзалар нәселеннән булу-булмавын белергә теләвемне әйттем. (Ул вакытта, тарих белән якыннан шөгыльләнмәгәнгә, татар морзаларының фаҗигале язмышлары миңа бик үк таныш түгел иде әле.) Чак кына сүзсез торганнан соң, ул: «Нинди морзалык ди! Чабатадан гына калган халыкка нинди морзалык тагын?!» – дип, кулын селтәп алды һәм, читкәрәк карап, башка дәшмичә генә утыра башлады…
Соравымның аңа ошамаганлыгын, «авызым пешкәнлеген» сиздем. Минем белән башка сөйләшмәс инде дип уйлап та куйган идем, тик монысы белән ялгышкан булып чыктым. Ә соралмыш мәсьәләгә килгәндә, бераз соңрак, белем ягы чак кына киңәя, тирәнәя төшкәч, әлеге җавапта, гәрчә ул формаль яктан тискәре булса да, анда тарихи җәһәттән дөреслеккә ишарә дә булганлыгын аңладым. Чөнки XVII–XVIII йөзләрдә христиан диненә күчүдән баш тарткан татар аксөякләре, нигездә, морзалар катлавы һәм җирбиләүчеләр үзләренең утарларын, башка байлыкларын югалталар. Алардан алынган милек нәселнең чукынган өлешенә күчкән яки рус дворяннарына бирелгән. Шул рәвешчә, ярлыланган, гадәти игенчеләр – крестьяннар катлавына әверелгәннәренә карата беркадәре мыскыллы төсмергә ия булган «чабаталы морзалар» дигән төшенчә барлыкка килгән икән.
Әмирхан аганың минем сорауны өнәп бетермәвенең җитди сәбәбе булган иде, әлбәттә. Моны аңлар өчен, совет чорында иҗат иткән язучыларның тәрҗемәи хәлләренә күз салу да җитә: аларның күпчелегендә каләм ияләренең «ярлы» (ара-тирә «урта хәлле») крестьян гаиләләреннән икәнлекләре әйтелү кагыйдәгә әверелгән булыр. Нәселнең морзаларга барып тоташуы түгел, хәтта морзалар, бәк-солтан вә ханнар хакында әдәби әсәрләр язу да хәвефле булган элекке елларда (мисал өчен, Садри Җәләл, Фәтхи Бурнаш, Кәрим Тинчуриннарны 30 – 40нчы елларда ни өчен һәм ничек гаепләүләрен искә төшерү дә җитә). Димәк, әлеге сорауга карата «ычкынып киткән» табышмаклы җаваптан соң Әмирхан аганың башка дәшмәве үзенчәлекле мәгънәгә ия булган икән. Әлеге сөйләшүнең һәм дәшмәүнең 60нчы елларда, сәвитчә тәртипләрнең ажгырып торган заманында барганлыгын онытмыйк.
Әмирхан Еникинең үз вакытында вә кирәк урынында шулай дәшмичә кала алуы, бәлки, 1930–1940 һәм 1950 елларда аның үзенең дә сакланып калуына сәбәп булгандыр?..
Укуны филолог буларак башлап, тарихчы дигән диплом белән тәмамлап, археографик экспедицияләргә йөри башлагач та, Әмирхан ага белән берничә мәртәбә очрашырга, сөйләшергә насыйп булды. 1964 елның көзендә, Рязань-Касыйм якларыннан кайткач, Тукай клубында аны күрүгә, янына барып күрештем һәм Касыйм шәһәреннән алып килгән сәламне тапшырдым. «Кемнән?» – диде ул, гаҗәпләнә төшеп. Яшьлек чорындагы әшнәләреннән берсе Әхмәтша дигән кешедән дидем һәм аның белән Касыйм шәһәрендә очрашуыбыз хакында әйттем. «Әхмәтша? – дип кабатлап сорады ул. – Исән икән, алайса!» – диде, 20нче елларда аның белән якыннан аралашуын искә төшерде. Әмирхан ага шактый дулкынланган иде бу хәбәрдән. «Исән икән әле, мескенем! – дип гаҗәпләнү белдергән төсле булды. – Әйе, бик якыннан аралашкан идек берара аның белән. Белемле, культурабызга файда китерерлек өметле, сәләтле егет иде ул Әхмәтша… Затлы нәселдән, бай гаиләдән чыкканга күрә, үзенә юл бирмәделәр, көн күрсәтмәделәр шикелле. Бигрәк тә безнең Казанда. 30нчы елларда кинәт Ташкент якларына китеп барды һәм шулай юкка да чыкты… Күпме татар шулай Урта Азиягә китеп югалды. Хәер, мин үзем дә ул якларда йөреп кайтырга мәҗбүр булган идем…» Аннары Әмирхан ага аның кайда, ничек яшәве белән кызыксынды, адресын сорады. Тик, кызганыч ки, ниндидер авылдан килеп, безнең белән очраклы күрешкән, кыскача гына сөйләшкән кешенең адресын алып тормаган идем. Аның да Әмирхан белән якыннан дус булуын искә төшереп моңаеп алуын, киткән чакта «әгәр мәшәкать булмаса, аңар сәлам тапшырырсыз» дип үтенүен әле дә хәтерлим.
Икенче юлы Әмирхан ага белән көтмәгәндә Әстерханда, анда кулъязмалар эзләп йөргәндә очрашырга, сөйләшеп утырырга туры килгән иде. Ул Идел буйлап теплоходта гизәргә һәм «сөякләрне җылытыр өчен» Әстерханда берничә көн торып карарга дип, сәфәргә чыккан икән. Бер кунакханәгә урнашканбыз булып чыкты. Кичен бүлмәсенә килергә кушты. Сүз башта минем монда нишләп йөрүем, күпме кулъязма табылуы, аларның эчтәлекләре хакында барды. Халыкның кулъязма җыюга мөнәсәбәте белән кызыксынды. «Башка җирләрдәге татарлардан үзгә буларак, мондагы халык иң элек акча мәсьәләсе, ягъни сатып алу мөмкинлегебез белән кызыксына. Татарстанда, Башкортстанда исә сату түгел, акча тәкъдим итүеңне дә ошатып бетермиләр. Ата-бабаларыбыз истәлеген сатмыйбыз, дип, бушка бирәләр яки бөтенләй коры кул белән чыгарып җибәрәләр», – дидем. «Кызык, – диде әңгәмәдәшем, – моның, бәлки, тарихи сәбәпләре бардыр. Әстерханны элек-электән зур сәүдә үзәге булган диләр бит… Карале, – диде аннары, теманы үзгәртеп, – теге узган очрашуда, Әхмәтша хакындагы хәбәрдән дулкынланып, синең Касыйм якларында нәрсәләр табуың хакында сорашмаганмын. Гомумән, анда халкыбыз, китапларыбыз сакланганмы соң?» Мин Касыймнан Казанга 300 данә тирәсе, тулаем авырлыгы ике йөз килодан артык кулъязма һәм сирәк басма китапларны гәзит-журнал төпләмнәрен багаж итеп Казанга җибәрүне, арада XIV гасыр күчермәләре дә булуны әйткәч, Әмирхан ага тел шартлатып куйды: «Карале, Касыйм ягы татарлары бөтенләй үк бетмәгән икән әле!» Кулъязмаларның эчтәлекләре хакында да кызыксынгач, ул тагын Әхмәтшаны искә төшерде: «Соңгы вакытларда нигәдер аның хакта уйлап алгалыйм: сәләтле, өметле егет иде, мескенем… Андый әрәм китүчеләр аз булмагандыр инде бездә…»
Студентлык, аспирантлык елларымда, шулай ук университетта эшли башлаган чакларымда Әмирхан ага Еники белән очрашулар, сөйләшүләр менә шундый очраклы күрешүләрдән, кыскача фикер алышулардан әллә ни ары узмады шикелле.
* * *
Әмирхан ага белән якыннанрак, даимирәк аралашулар 1980 еллар ахырына туры килде. Моңа берничә сәбәп өлеш кертте шикелле. Шуларның берсе Габдулла Тукайның 100 еллык юбилеена туры килде. Тантаналы чараларның берсе Тукай туган якларда – Кырлай һәм башка авылларга барудан гыйбарәт иде. Мин дә ниятләдем һәм, кирәге чыга калса, тизрәк кайтыр өчен дип (ул вакытта мин университет ректоратында эшли идем, ректор урынбасары булып), җиңел машинада аерым барырга булдым.
Язучылар союзы яныннан башкаларга да кушылырга, дөресрәге, шуннан ияреп барырга дип, идарә янына килдем. Халык күп җыелган иде. Ярыша-ярыша ашыгып, автобусларга утыралар. Җитәкчеләр төркеме җиңел машиналар тирәсендә маташа. Әмирхан ага берүзе генә читтәрәк басып тора иде. Аңа игътибар итүче күренми шикелле. Мин аны үз машинама чакырдым. Шулай итеп, Кырлайга җиткәнче янәшә утырып, рәхәтләнеп әңгәмәләшеп бардык.
Әмирхан ага университеттагы тәртипләр, дәрәҗәләр, галимнәр арасындагы үзара мөнәсәбәтләр, аралашу кагыйдәләре хакында төпченеп сорашты. Аны галим-голәмә дөньясында хөкем сөргән гадәтләр кызыксындыра иде. Бигрәк тә әхлак-әдәп мәсьәләләре, көндәшлек, көнчелек күренешләре, гыйльми эшләрдәге кыенлыклар һәм башкалар. Үзе шунда: «Галимнәр турында бер хикәя яза башлаган идем, шуңа күрә сорашуым. Сезнең дөньяның нечкәлекләрен бик үк белеп бетермибез бит…» – дигән иде. (Бу әңгәмә вакытында яңгыраган кайбер фикерләр, телгә алынган детальләр аның бер хикәясендә – «Тынычлану» да чагылыш тапты шикелле.)
Шулай сораша-сөйләшә бара торгач, Кырлайга килеп җитүебезне сизми дә калган идек.
Тукай-Кырлайдагы музейда һәм башка тиешле урыннардагы рәсми чараларны уздыргач, һәммәбезне зыяфәткә[2] чакырдылар. Яшь чыршы урманы янындагы бер матур аланда тезелеп киткән бихисап өстәлләр янында йөздән артык урын бар иде…
Ашап-эчеп утырган вакытта, сәгатемә еш-еш карап алдым шикелле, Әмирхан ага әкрен генә әйтеп куйды: «Әгәр ашыксагыз, әйдәгез, алданрак кайтып китик: ашарыбызны ашадык, ерактан килгән кунакларны тыңладык, моннан ары гел кабатлаулар китәчәк…»
Кайту юлына чыккач, сәфәрдән, нигездә, канәгать калган Әмирхан ага: «Аллага шөкер, Тукайны чын-чынлап олылый башладык, әйе… 1920–1930 елларда аның дәрәҗәсен төшерергә омтылуларны, милләтчелектә, буржуазчылыкта гаепләп маташуларны күрергә туры килгән иде, хәзер Аллага шөкер…» – дип куйган иде.
Беркадәр вакыт шулай сүзсез генә утыргач, ул яңадан университеттагы эшләр турында сораша башлады, аерата минем ректораттагы эшләрем нәрсәдән гыйбарәт булуы, проректорның вазифалары авыр түгелме икәнлеге белән кызыксынды. Мин төп бурычымның нәрсәләрдән гыйбарәт икәнлеген кыскача тасвирлагач, кыен мизгелләрнең дә булуы, бигрәк тә ректор сәфәргә китеп (ул СССР Югары Советы депутаты сыйфатында еш кына Мәскәүдә яши) аның вазифаларын башкарганда авырга килгәләвен әйттем. Ни өченме? Бик гади, дидем, мәсьәлә катлаулы булырга, аны нигездән хәл итәр өчен урынбасарның вәкаләтлеге җитмәскә мөмкин. Аннары аны уңышсызрак хәл кылган булсаң, ректор кайткач төзәтергә туры киләчәк… «Ала-а-ай икән, – диде сузып әңгәмәдәшем. – Ярый, алайса, өйрәнә торыгыз шулай. Вәкаләтле ректор булгач, эшләве җиңеләер үзегезгә».
Мин көлеп җибәрдем һәм күптән түгел булган бер вакыйга хакында сөйләп бирдем. Ленин исемендәге атаклы университетка килүче кунаклар күп була. Рәсми затлар да. Уфада яшәүче мәгълүм шагыйрь Мостай Кәримгә ияреп, өлкә комитетының беренче секретаре Гомәр Исмәгыйлевич Усманов үзе дә килгән иде күптән түгел.
Ректор Мәскәүдә булгач, зур кунакларны миңа каршыларга туры килде. Музейны күрсәтеп, ректор кабинетында, чәй янында, кунакларны университет белән тәфсилләбрәк таныштырып утырган вакытта, Мостай Кәрим: «Ленин университеты башында үзебезнең кешене күрүе күңелле, әлбәттә, – диде һәм, миңа карап, сорау биргән төсле өстәп куйды: – Беренче татар ректоры булу сезгә насыйп булыр, бәлкем?»
Мин, җавап бирү-бирмәү мәсьәләсен хәл итә алмыйча, ык-мык килеп утырганда, сүзгә Гомәр Усманов кушылды: «Юк, алай булмаячак, Ленин университетында һәрвакыт ректор рус кешеләреннән булган, шулай булачак та!» – дип өздереп әйтте.
Әмирхан аганың реакциясе: «Шулай ук дип әйттеме?!» – дигән сораудан ары узмады. «Ләкин Гомәр Усмановның сүзләрендә бер төгәлсезлек бар: 1930 елларда университет ректорлыгына профессор Гыйлем Камай билгеләнгән була», – дидем. Моңа каршы да Әмирхан ага: «Шулаймыни?» – дигән сорауны кабатлады. Аны тагын да гаҗәпләндерергә теләгән төсле, мин: «Ике-өч айдан соң аны төрмәгә ябалар… Аның билгеләнүе министрлык югарылыгында махсус әмер-фәрман белән расланмады микән, әллә «халык дошманы» н билгеләү кәгазьләре юк ителгәнме, һәрхәлдә, киң таралган ректорлар исемлегендә Гыйлем Камай исеме очрамый диярлек», – дип, темага йомгак ясап куйдым.
Әмирхан ага тагын дәшмәде…
* * *
Административ эш корбаны булып, ректораттагы кысан бүлмәмдә кәгазь боткасында чүпләнеп утыра торган көннәрнең берсе иде. Телефон шалтырады. Әмирхан ага Еники икән.
– Карагыз әле, – диде ул, исәнлек-саулык сорашкач, аннары уңайсызланган кебегрәк тавыш белән: – Әгәр сезнең янга Наҗия исемле бер ханым барып чыкса, кабул итәрсез микән?
Мин җавап биреп өлгергәнче, Әмирхан ага өстәп тә куйды:
– Борчылмагыз, сезгә артык мәшәкатьләр тудырмас ул…
Олы гына яшьтәге гади кыяфәтле кеше булып чыкты ул Наҗия дигән ханым. Тәкъдим ителгән урынга татар хатыннарына хас бер тыйнаклык, әдәплелек белән килеп, урындыкның кырыена гына утырды. Алда университетка керү имтиханнары булганга, мин таныш мәсьәлә буенча сөйләшергә Әмирхан аганың катнашы булуын да исәпкә алырга әзер идем. Ләкин кунагым, үгезнең мөгезеннән алгандай, сүзне бөтенләй көтмәгән темадан башлап җибәрде:
– Сезнең китапта Хөсәен Фәезхановның мәдрәсәләр хакындагы әсәре югалган дип язылган. Ялгышрак әйтелгән шикелле…
Мин «Хөсәен Фәезхановның якты хыялы» дигән русча китабымда әйтелгән дәлилләрне, Хөсәен үлгәч, «Ислахы мәдариснең» («Мәдрәсәләр реформасы») кулъязмасын Шиһабеддин Мәрҗанинең соратып алдыруын, 1915 елда аның исән булуын, 1929 елда Сәет Вахиди әйткәнчә, берничә ел элек Мәрҗанидән калган йорт-җирнең, галим китапханәсенең дә янып бетүен – барлык белгәннәремне тезеп киттем. Наҗия апа сабыр гына тыңлап утырды да әкрен генә тавыш белән кырт кистереп әйтеп куйды:
– Алар хакында китабыгыздан укыдым инде… Шулай да Хөсәен Фәезхан әсәренең кулъязмасы исән-сау! Үз күзләрем белән күргәнне әйтәм.
– Кайда, кайчан күрдегез?!
– Казанда. Мәрҗанинең оныгының улында… Мин үзем дә анам ягыннан Шиһаб хәзрәтнең оныгыннан туган кыз булам. Минем әти Таһир Ильяси иде…
Утырган җиремнән шуып төшә яздым. Беравык тел-авызларым коргаксып, өнсез-сүзсез калдым. Ниһаять:
– Ул кулъязманы миңа да… күрергә мөмкинме соң?
Наҗия апа мөлаем гына елмайды:
– Шундый теләк белән килдем дә яныгызга…
Иртәгесен, ягъни 1986 елның 6 июнендә, Наҗия апа белән бергә Казан химия-технология институтының доценты Даниял әфәнде Әмирханов та килгән иде. Мин Даниял әфәнде биргән кулъязманы актарам, ә ул, Шиһабеддин Мәрҗани оныгының улы, серле генә елмаеп мине күзәтә. Минем исә бармакларым калтырый. Уенмыни: егерме елдан артык җир теттереп эзләгән, ичмасам, берәр күчермәсе, хәтта аерым өзекләре генә булса да табылса иде дип хыял иткән әсәрнең нәкъ үзе ята минем алда! Күчермә-мазары түгел, бәлки автографы – Хөсәен Фәезханның үз каләменнән чыккан төп нөсхәсе!!!