Qabusnomə - Джамиййати Бахаддин 2 стр.

Im dınyo qıləy şiko vırəy – tınən neçiəvon, çokə əməlon ıştı jivon. Bıkuliş ki, çokə koon bıkəy, peşo çəvon xəyri bıvindiy.

Ha çımı balə, əyən bızın ki, nəsihətonku iborət bıə ın dəqərinə kitobım bə çıl fəsl baxş karde.

Umim heste ki, ın kitob həm bə ıştə ənıvışti, həm bə əhandi, həm bə çəy dimi ovıştıniə kəsi, həmən bə quşədəon hərəbaxtəti bəvarde.˝

İminə fəsl

De kon roy Xıdo dərk kardey bəbıe

Çımı balə, bızın ki, dınyo dimisə çiç heste – çiç ni, çiçon bəzınen bıey – ımoni həməy inson dərk kardey bəzıne, sıvoy Ofəyəvoni. Çəy dərk kardeyro ro ni. Sıvoy çəy çiç heste, həmə dərk kardey bəbıe.

Kəynə ki, tı ıştə dərk kardey ğabiliyətı qin karde, bəvədə Xəllağul-Aləmi bəzıneş dərk kardey.

Naxış dərk kardə bıə çiye, nəqqaş ısə boy dərk əkə. Ehanə maddə naxış peqətedənıbu, hiç nəqqaş bəy naxış jəy nibəzıne.

Məqər vindedəniş ki, mum sığisə çok naxış peqəteyro mıhi çəviku soxtedən, sığiku ne?

Yəne dərk kardə bıə har çiyədə qıləy dərk kardəninə xısusiyət heste ki, çe Ofəyəvoni bə çiçi ğabil bıey nışon doedə. Bı səbəbən tı bə ıştə ediaşt, bə Ofəyəvoni ne. Tı bə ofəyə bıəyon nəzər səğand ki, çəvon ofəyə əkə de ıştə ağıli dərk kardey bızınış.

Əmoni ruje, vaxti çe dasto mədə. Çun boçi, çəy bənə dəvardey qıləy atributış heste.

Dəvardə çiyonən, zınedəş ki, sıftəş bıedə, oxoyış bıedə.

Im dınyoədə çe har çiy de i yəndı anqıl bıey tıni dənıqijnı, jəqo məzın ki, ın anqılon heqo ənəobıə bəmanden.

Tı çe Ofəyəvoni xəymandəti, çəy neməton barədə bıfam, çəy ıştəni barədə məfam. Çun boçi, ro nıbıə vırədə ro nəvə xonəxon rəyrə dəqijiedən. Çoknə ki, Peyğəmbər əleyhissəlomi votəşe: ˝Çe Xıdo neməton həxədə bıfamən, çəy zoti həxədə ne˝.

Ehanə Xıdovandi-Aləmi de şəriəti sohibon vasitə bə ıştə bandon ixtiyorış doə nəbəy ki, Əy dərk kardey roy pəydo kardeyro cəsarət bıkən, hiç kəs ciqə nəkəy çəy barədə ıştə cınqıri bekə, çun boçi, tı Həxi nomi çiç noedəş bınə, bəy çı sifət doedəş bıdə, ım bə Ofəyəvoni ilohiyəti iyən bə çəy rıbubiyəti ne, bə ıştı ıştəni beçizəti iyən ocizəti dəlolət bəkarde. Səbin bəy ki, tı Xıdovandi-aləmi hiç vaxt Çəy loyığ bıə səviyyədə vəsf nibəzıneş kardey.

Bəs jıqo bıə holədə tı Əy çoknə dərk bəkardeş?

Ehanə tı tohidi çiç bıey zıne piyedəbu, bızın ki, bo tı mumkun nıbıə har çi Bəyro mumkune. Timsal, bənə tənhoəti. Kon xonəxo çe potəti mahiyəti sərost dərəso, əv mışrikətiku ozod bəbıe.

Potəti əncəx bə Ofəyəvoni xase, ə mandə har çi qite.

Bə ıştə xosiyətiro qit bıəninə har çi ya bo tərkibiro, yaən pıtı-poə bıeyro qit bıedən – bənə cismi, cəm bıeyro qit bıedən – bənə rəğəmon, bə təzahuriro qit bıedən – bənə sifəton, bə mənşəyiro qit bıedən – bənə covhəri, fəza ya təyliəti ğəzinə qit bıedən – bənə məkoni, ağıl iyən nəfsiro qit bıedən – bənə vəhmi, mıvazinətiro qit bıedən – bənə təbiəti iyən surəti, bə i yəndı rast omeyro qit bıedən – bənə oxşeəti iyən fərğ doe, bə soxtemoni çəmiro qit bıedən – bənə maddə iyən unsuri, bə hadisə bino bıey sıftəro qit bıedən – bənə məkoni iyən zəmoni, bə hədd-ğədəriro qit bıedən – bənə ehtimoli iyən ğətiyəti, səbin bəy ki, ğəbul bəbıe, ya nibəbıe – qit bıedən bənə kamiəti iyən veyəti, səbin bəy ki, dərk kardənine ya ne, qit bıedən bənə bıeyəti iyən nıbıeyəti.

Imon çanə ziddiyətin iyən bə yəndı əks bıbonən, ijən qitəti əlomətışon heste, bəvon dərhəğiğət pot nibəbıe votey.

Çe tohidi məğz çəyku iborəte ki, bızıniy – bə ıştı ağıl omə çiyon nibəzınen Xıdo bıey, xanbozış nıbıə Xıdo tərəfo çımon ofəyə bıə çiyon bıey ğəbul bıkəy.

Dıminə fəsl

Çe peyğəmbəron tərifat

Bızın, çımı balə, Xıdovəndi-Aləmi dınyoş jıqo de ədoləti, de hıkməti zıney-zıneyış ofəyə. Çun boçi, əv zınedəbe ki, bıey bəsə nıbıey, xəy bəsə şəri, pur-boliəti bəsə ninıbıəti, mahbubəti bəsə kifirəti əfzəle. Əv əzıniy kardey ki, çımon har dıynəni ofəyı. Əncəx Əy fəron ofəyəşe, ıştən bə ıştə zınəyonış əks hərəkət kardəni. Har çiy ki, ədoləti əsosədə ofəyə bıə, əv çe əvomətiku, çe fəsodiku vey duəroye. Yəne, çı dınyo bınə vırə əsosədə mıdrikəti mandə – çok çiçebu, əvən ofəyə kardə bıə.

Əv əzıniy kardey ki, ruşnə behəşi bıdə, voşi beavə bıvoynı, cismon betərkib bıbun, bə astovəon hiç əjo nıbu, çokə hadisəon, iyən bevəcə hadisəon cərəyan bıkən. Əncəx səbin bəy ki, dınyo de ıştə nizomi ofəyə kardə bıə, əyo besəbəb hiç çi nibəzıne bıey. Əy həmonə səbəbonış dınyo nizomədə oqəteyro vasitə ğəzinə ğərarış doe. Ehanə ın vasitəon qin bıbon, de nizomi emandə həmə koon səbəbonən çe arəo bebəşen, dınyo bəqınie bə i yəndı. Vasitəonış Xıdo bə səbəb ofəyə ki, qıləy hokim bıbu, qıləy məhkum; qıləy ruzi ədə bıbu, qıləy ruzi əhə. Im qitəti bə Xəllağul-Aləmi tohidəti dəlolət kardedə.

Voteyım ıme ki, tı əncəx vasitə vindey bəzıneş. Əve çoçəş bıbi ki, səbəbi vasitəku ne, çəy ofəyə Xıdoku bıvindiy. Ehanə zəmin bəhrə doedənıbu, tı boy zəmini mığəssir məqət; ehanə astovəon de ədoləti qardış kardəninbu, çəvon hiç taxsişon ni ın koədə.

Astovəon zılm iyən ədolətiku çanə xəbədonbu, çe zəminiyən məhsul doeyku ənə xəbəş heste. Bə zəmin şinə mivə do kaştə bıəbu, əv həmonə vırədə zəhər nibəzıne rosniey. Hiç astovəonən ıştənbəsə ıştə vırəonədə lıvey nibəzınen. Bo çokiəti adətko bıə odəmi dasto bevəci nibome.

Çoçəş bıboş, dınyo reçinəti vindey bəzıneş. Im zinət nəbotat, həyvonat, hard, peşumə çiyon, tan kardə çiyon iyən co nemətonku iborəte. Im çiyon həmməy bınə vırədə hıkmət mandə. Əy Iştən çımi barədə votəşe: ˝Əmə zəmini, osmoni iyən çəvon arədə bıə çiyonımon bo sə ğal kardeyro ofəyəmonni, çəvon bınə vırədə hıkmət mandə.˝

Isət ki, zıne ın dınyo bə hədərə ofəyə kardə bıəni, ımiyən bıfam ki, ın nemətonən doə bıən bə səbəb ki, ruzi bıbun. Co holədə çəvon mənaşon nəbiy. Ruzi bəy votedən ki, bə əjo bıə kəsi nun bıdəy. Diyəkə hələ, ədolət ıme. Əy insononış ofəyə ki, bəvon ruzi bıdə. Ehanə insonon ofəyə bıəbun, ın neməton həmə çəvone.

Əncəx bə insonon devlət iyən ğaydə-ğanun lozime ki, ruzi əhə çe ruzi ədə ğədi bızını. Devləti bəpe rəhbərış bıbu. Bo ruzi ədə noğsan bəbıe ki, əv ıştə ruzi bə nodonon bıdə. Ruzi ədə benoğsan bıeyro, nibəhaşte ki, ruzi əhəon nodon bımandın. Əv ıştən Ğıronədə votedə: ˝Çe insonon nızınəyonış bəvon omute.˝

Əypeyğəmbəronış vığande ki, əvon ibemoni, ruzi harde, iyən bə ruzi ədə şıkr karde ğaydə-ğanunon bəvon omutın. Yəne, dınyo əsosədə mandə ədolət, ədoləti vərz ədə hıkmət, hıkməti dırıstəti nemət, neməti bitovəti ruzi əstənon, ruzi əstənon komiləti ısə boy depeyğəmbəri bastə bıedə.

Peyğəmbəron ruzi əstənonsə əfzəlin. Bə səbəb ki, əvon bə ruzi əhəon bə ruzi rəsey ro-rizi nışon doedən.

Votedəm ki, tı ıştə ağli qədəy bılovnoş, dəbərəseş ki, ruzi əstən ıştə ıstənə ruzi iyən neməton mığobilədə, bə ıştə orzuon, piyemonon rəsey mığobilədə ıştə Rəhbəri həxi etirof kardey, bə ruzi ədə mınnətdo bıey ğarzoxoye. Yəne bə peyğəmbəron həx bıey bovə kardəniniş, çəvonku koməq bıpi, çe Adəmikuş qətə, tosə Məhəmməd əleyhissəlomi həmə peyğəmbəron duzəvoj bıey ğəbul kardəniniş, bə dini votəyon əməl kardəniniş, şıkr kardeyku, rozi-niyoziku bəpe enısiy ki, çokə nom ğəzənc bıkəy iyən tərif kardə bıbiy.

Seminə fəsl

Bə neməton Sohibi mınnətdoəti həxədə

Bəştı ğıbon, bızın ki, bə neməton sohibi mınnətdoəti kardey bo həmə kəsi vacibe. Bə səbəb ne ki, Əv bımi loyığe – bəy bımando, odəm ehanə ıştə umri həmə sof bə şukur kardey sərf bıkardo, ijən Çəy loyıği həzoədə i hissə əkə ni hiç.

Mınnətdoəti bə səbəb vacibe ki, Əy çımi əmrış doə.

İslamədə vacibat pence – çəy dı qıləş bo ərbobon, se qıləş bo əmandənionin.

İminə qılə əve ki, Həxi zıvonədə iqrar bıkəy, dılədə təsdığ.

Dıminəni əve ki, ruji penc kərə nomoj bıvotiy, seminəni ısə boy sorədə si ruj rujə bıqətiy.

Şəhodət sıvoy Həxi har çiy bə həşə jəye.

Nımoj ıştə bandəti dılısıxt irqar kardeyro votə bıə sıxane.

Rujə ısə boy çe Xıdovandi-Aləmi ğudrəti həxədə ıştı doə sıxani təsdığe.

Qəviku ki beşe az ıştı bandəm, bəvədə ıştə bandəti bıkə.

Vote ki Əv əğəy, bəvədə bə çəy fərmayişon əməl bıkə.

Piyedəbu, ıştı ğul bətı itaət bıkə, ıştə əğə hamuəyonku (hıkmonku-red.) beməşi. Ehanə çe əğə fərmayişonku qıyəjənəti bıkardoş, bəvədə ıştə ğuliku itaət çəş məkə. Çun boçi, ıştı bəştə ğuli nışon doə mərhəmət, çe Xıdo bətı nışon doə mərhəmətisə ziyod nibəzıne bıey.

˝İtaət nıkardə bandə məbi˝, səbin bəy ki, jəqo bandə Xıdoəti iddio bəkarde, rəyrəən məhv bəbıe.

* * *

Çımı balə, xəbədo bıbi ki, nomoj de rujə çe Xıdoye, bımonədə qıyəjənəti məkə. Bıkardoş, bə məxloği həmməy xas bıə çiyonku məhrum bəbıeş.

Çəmə şəriəti Sohibi nomojış bə dini arbə (bərobər-red.) qətə.

Nomojəvot nıbuş, bızın diniku beşəş.

Əmoni ruje, balə, dınyoədə de hədərə çiyon məşğul məbi. Məvot ki, nomoji nıvoteyən bəbıe.

Ehanə nomoji bə dini xoto votedənişbu, hiç nıbo bə ıştə xəşə coni xoto bıvot. Çun boçi, nomojəvot bıey çand qılə foydəş heste: sıftəni əve ki, rujiy penc bəjən nomoj votə odəmi həm tənış, həmən tanış təmiz bıedə. Təmizəti ısə boy rozi bıbi ki, bəsə notəmizəti əfzəle.

Dıminəni əve ki, çe ğeybətiku iyən təkəbburiku duəro bəbıeş, çun boçi, nomoji əsos təğvaye, purdəmoğətiye, ədəbe.

Ki bə ki bob bıey piyedəşebu, şedə dəy əşt-nışt kardedə. Im bə ağılmandə odəmon həməyni məlume. Hərəbaxt iyən ərbob bıey piyə xonəxoon bə ərbobon, bədbəxt bıey piyə xonəxoonən bə bədbəxton nez bıedən. Həmə ağılmandə odəmon famedən ki, dini-islamisə ğıvvəynə devlət, Çəy əmronku ğudrətinə hiç çi ni. Voteyım ıme ki, ıştı ehanə əbədiyə neməti iyən devləti sohib bıey famı hestebu, de devlətsohibon həmro bıbi, bıkuliş ki, çəvon votəyonku beməşi, bə çəvon əks məşi ki, bədbəxt iyən qınobəqıy nıbuş.

Əmoni ruje, bəştı ğıbon, nomoji bə dast dəmənə. Bə rıxəton, səjdon rışxənd məkə – ım nə bə dini dəbame, nəən bə dınyo.

Səçam, əyən bızın ki, rujə sorədə i kərə bıedə, əve rujə moədə bə hələ bıey kamiku noinsofəti əbiy. Ağılmandə odəmon jıqo çiy bə ıştə rəvo nibəzınen – tınən məzın.

Vinde ki, penc kəs əhli-xıbirə rujə qətedə, tınən bəvon diyəkə, ıştə rujə bıqət. Əvon ıştə rujə okardeədə, tınən ıştə iftori bıkə. Bə nodonon qəpon fik mədə, bıfam ki, Xıdo bə ıştı vəşi bıey, ya luzi si bıey əjoş ni.

Rujədə Xıdo bə ıştı təniyən, bə ıştı sərvətiyən mıhi jəydə, əvoni, çoknə bəvoten, bə xısusi nəzorət peqətedə. Yəni ıştı dast-po, çəş, zıvon, quş, ləvəən fisq-fucuriku, noloyığə koonku, bədə əməlonku bəpe duəro bıbu.

Çımı balə, çe rujə ən vacibə məğsəd əve ki, bini çoştə ruzi hardedəniş ha, əy bıdə bə əjo bıəkəson. Bəvədə ıştə zəhməti bəhrə bəvindeş. Yəne, çı zəhməti foydə sof əve ki, çəy xəyr bə əjo bıəkəsi bırəsı.

Səçam, çoçəş bıbi ki, bə həmə kəsi aid bıə ın se qılə itaəti bə sə vardeyro qıyəjənəti nıkəy. Çun boçi, hiç səbəb nibəzıne bıey ki, əvoni bə vırə nırosıniy.

Əncəx bə ərbobon aid bıə mandə dıqlə itaəti kardeyro bəzıne bıey ki, uzurinə səbəb bıeədə hakanə kıvoləti bıkəy.

Çımi barədə vey qəpon jəy bəbıe, əncəx mı çiç lozimbe, əvonım vote.

Çominə fəsl

Fırsət bıeədə itaəti ziyod kardey həxədə

Çımı balə, bızın ki, Xıdo bə ıştə ərbobə iyən qıləvıjınə bandon qıy dı qılə co vəzifəşən noə, ım iborəte bə Hoc şeyku iyən zəkot doeyku. Im vəzifə bə kosibə bandon aid ni. Məqər vindedəniş ki, ın dınyoədəən çe şahi kuşki bəon əncəx bə ərbobon dim oj bıedən?

Hoc bəvədə bə bandə qıy omedə ki, çəy bı səfər beşeyro dastədəş imkon bıbu. Kosibon bə səfər beşey xətoş heste.

İmkon bıə vırədə, bə səfər benışoş, bəvədə çe dınyo kefiku, ləzzətiku kənoədə bəmandeş. Çun boçi, dınyo təm-ləzzət bəvədəye ki, ıştə nıvində çiyon bıvindiy, nıhardə təamon bəhəy, nadirə çiyon bıhıriy. Bə səfər beşə xonəxoon veyəzın, təcrubəyn, ağılmand iyən hərəbaxt votedən. Çun boçi, əvon ıştə nıvində çiyon vindedən, ıştə nıməsə sıxanon məsedən.

Əve votəşone ki:

Voteyım əve, bə ərbobon qıy bə səfər beşey bə səbəb omə ki, əvon çe Xıdo doə neməton ğədi bızının, Çəy əmri bə vırə bırosnın, bışun çe Xıdo kə ziyorət bıkən. Xıdo ımış beçizonku, kosibonku piyedəni. Mınən çımi barədə dı qılə beytım votə:

Ə koy ki, bəpe ərbob bıkə, əy kosibən kardəbu – ım oxşəş bədoe bə noxəşə xonəxo ki, bənə xəşə odəmon ko kardə.

Əhvolat:

˝İ kərə bə Buxara əmiri sə dəşe ki, bə Hoc bışu. Əv vey ərbobbe, kərvonədə çəysə ərbobi nıbe. Sasə vey bo kardə bıə nəron bədi əy, ıştənən reçin qıləy kəcovədə nıştə, lənqər jəy-jəy, de ıştə kefi biyabonədə ro şedəbe. De əy bə i co həm ərbobon, həmən kosibon dastə bə Hoc şedəbe.

Kərvon bə Ərəfati rəseədə ımon bə qıləy dəvuşi rast qıniedən. Kəxob poəvo, quşəvard (səvardə sə-red.), təşyən-vəşyən, poşnonış pıtı-poə.

Əy bə əmiri təm-təroğinə kərvoniş fik doe, ozıvon ome:

– Ğıyoməti ruji çımı mıkofot de ıştı mıkofot i bəbıe. Əmmo diyəkə, tı de kon noz-neməti ın roy şedəş, az de kon əzob-əziyəti?

Çe Buxara əmiri votışe:

– Xıdo nıkə çəmə mıkofoton i bıbun. Ehanə mı zınəmbəy çəmə mıkofoton arədə hiç fərğ nibəbıe, az bə biyobon po nənəym.

Dəvuş parsedə:

– Boçi?

Əmir votedə:

– Səbin bəy ki, az de Xıdo rizo oməm, tı berizo. Mınışon vanq kardə – mehmonim, əmmo tıku vədə bıstən bıəni – ıştənbəsə oməş. Çəmə fərğımon ni? Xıdovadi-Aləmi mınış vanq kardə ıyo, bə kosibon ısə boy votəşe: ˝Iştən ıştəni bə xəto dəməğəndən!˝ Tı beXıdo əmr vəşyən-təşyən, təyliyə dast, eqıniəş bə kuh-kəvşən. Çımı dastədə ısə boy çe Xıdo fərmoyiş heste. Əmə de tı çoknə i bıe bəzınemon? Dastədə imkon bıə kəson bə Hoc şedənbu, əvon de Xıdo əmri hərəkət kardedən, çəvon dıvoon mıstəcəb, ziyorətışon ğəbule.˝

* * *

Zoəlim, çəvom bəştı sə, ehanə ıştınən imkon bıbo, bo Hoc şeyro çınığəti (xəsisəti-red.) məkə. Iyo penc qılə şərt heste: ğıvvət, nemət, vaxt, hurmət iyən əmin-əmonəti.

Im şərton həmə vırədə bıbon, ımoni tam oko bıdə.

Bə Hoc şey davləti vey bıə vaxti məsləhəte, yəne əy bə omə sorən bıhaştoş, qınoş ni. Əncəx zəkat çə itaətonədəye ki, əy bə təxir eğandey nibəbıe. Çəy nıdoey hiç səbəbış nibəzıne bıey. Xıdo zəkat ədəonış bə ıştə nez bıə bandonədəş ğərar doə.

Zəkat ədə rəiyəti arədə bənə şahiye – əv ruzi ədə, co xonəxon ruzi əhə bıedən.

Çe Xıdo məsləhət ıme ki, kali kəson ərbob, kaliyon kosib bıbun. Həlbəttə, Əv kardey əzıniy ki, həmə kəsi ərbob ofəyı. Im dı təbəğədə məğsəd əve ki, çe bandon şərəf iyən çəvon movğe oşkor bıbu (bə rujə ruşnə beşu-red.), penton bıə kəson jinton bıə kəsonku fərğ bıdən.

Ehanə şah bo ıştə xıdmətəkonədə qıləyni şərait bısoxto, əv ıştəni bıqəto, bə ruzi ədə peqardo, əncəx bə hiç kəsi ruzi nıdo, bıriyə anqıştəsə xok enıko, ə xonəxo hiç vaxt arxayin nibəzıne bıey ki, rujiy bə şahi ğəzəb əvo ni.

Zəkati ısə boy sorədə i kərə doey lozime.

Sədəğə vacib nıboən, çəy doey alicənabəti, insondustətiye. Dasto çanə omedə, bıdə, çınığəti məkə. Çun boçi, sədəğə ədəon heqo çe Xıdo himoyədə bəbıen, Xıdo tərəfo əvon hifz kardə bəbıen.

Əmoni ruje, bəştı ğıbon, zəkat iyən hoci barədə bə ıştə dıl şəkk məvə, əvoni hədərə çi hisob məkə. Məvot ki, ˝vite, olət tan karde, nanqır qəte, sə toşe bə çiçi lozime? Ha vist dinarədə nimə dinar bə çı səbəb bəpe bıdəm? Zəkat bo çiçiye, pəsikuən, dəvəkuən zəkat bəbıe? Pəsi çıro ğıbon doedən?˝ Jıqo çiyonku ıştə dıli təmiz oqət. Jıqo məfam ki, ıştı nızınə çiyonədə xəyr nibəzıne bıey. Tı bə Xıdo fərmoyişon əməl bıkə, çəvon xəyri bəvindeş. ˝Çıro jıqo bıedə? Çıro jıqo kardedən?˝ – de ımon koyı nıbu.

Ənə bıe ki, bə çımı ın votəyon əməlı karde, çəyo bızın ki, çe pıə-moə hurməti oqəteən Xıdo əmronədəye.

Pencminə fəsl

Çe pıə-moə hurməti oqətey həxədə

Çımı balə, bızın ki, əməni ofəyə Xıdo dınyo ım nizomi, obodəti oqəteyro çe nəslon bə ziyod bıeyış lozim zınəy, həyvonə ehtirosışən bımi səbəbış kardə. Yəne de ağılmandə fami peqətoş, avlod ıştə səbəbi (pıə-moə-red.) bəpe hurməti oqətı, bə ıştə əsıl-zoti ğıymət bınə.