Məvot ki, ˝pıə-moə bəmı çe əl-həqqəş heste – çəvon məğsəd ıştə ehtirosi həmuş kardey bıə, az bıənim˝.
Məğsədşon ıştə ehtirosi həmuş kardeyən bıəbu, əvon ıştı roədə ğıbon şeyro heqo hozı bəbıen. Im ısə boy çe ehtirosisə vey barze oxo!
Bə pıə-moə kamiku bə səbəb bəpe hurmət bıkəy ki, əvon har dıynəni Ofəyəvoni de ıştı arədə vasitən. Voteyım ıme ki, tı çanə bə ıştə Xıdo, bə ıştə ıştəni ğırb noedəşbu, bə ıştə vasitonən ənədə ğırb noəniniş. Ağlış sədə bıə avlod hiç vaxt çe pıə-moə həxi bə lınq-ləğə əjən ni. Xıdo ıştə Məcidə Kitobədə jıqonə votedə: ˝İtaət bıkən bə Xıdo, itaət bıkən bə peyğəmbəri iyən bə ıştə amiron.˝ Im ayə çand cur təfsir kardə bıedə. Qıləy təfsirədə mı handəme ki, ˝amiron˝ voteədə pıə-moə nəzərdə qətə bıedə. Çun boçi, ərəbiyədə ˝əmr˝ kəlimə dı qılə mənaş heste: ko iyən əmr. Amir bəy bəvoten ki, həm ixtiyarış bıbu, həmən iqtidar. Pıə-moədə həm ixtiyar heste, həmən iqtidar. İqtidar – hard doeye, yol kardeye, bə sə bekardeye, ixtiyar – fərə çiyon omutey.
İtyot bıkə, ıştı ozo bəmı, bə ıştə pıə-moə ğəlbi məqın, əvoni ıştəku rəncidə məkə. Çun boçi, Xıdo bə jəqo avlodon doə cəzo vey qon bıedə. Xıdovandi-Aləm votedə: ˝Bəvon tu məkən, əvoni ıştəku rəncidə məkən, bəvon xoşə sıxan bıvotən!˝
Əli əmirəlmomininiku (Xıdo çəyku rozi bıbu) parsen ki, çe pıə-moə həx çanə bəbıe? Votəşe: ˝Çəy çanə bıe Xıdo çe peyğəmbəri (s.ə.a.s) pıə-moə mardeədəş nışon doə. Ehanə əvon tosə çəy peyğəmbərəti devri mandəbəyn,peyğəmbər ıştə pıə-moə həmə kəsisə bə pe əqətiy, çəvon ğolloğədə əmandiy. Bəvədə çe peyğəmbəri votə: ˝Az çe Adəmi avlodonədə ən şərəfinim, ıyo hiç təşəxxusən ni˝ sıxanon qədəy zəyf əçin.
Yəne pıə-moə həxi de dini nəzəri ğəbul nıkoş, de ağıli iyən de insonəti ğəbul kadəniniş. Pıə-moə tınışon perosniə, bətınışon tərbiyə doə. Tı çəvon ın həxi bə lınq-ləğə bıjənoş, ım əv voteye ki, tı loyığ niş ki, bətı çoki kardə bıbu. Çun boçi, oşkoə xəymandə koy dərəsedənişbu, de vasitə kardə bıə xəymandəti çoknə dəbərəseş? Ə odəm ki, ğəd əzın ni, bəy çoki kardey nodonətiye. Tı nodonəti nomi ğəzənc kardeyro məkuliş. Iştə avlodonı botıro çoknə bıe piyedəbu, ıştənən bo ıştə pıə-moə jəqonə bıbi. Tı de ıştə pevatəkəsi çoknə rəftor kardəbu, ıştıku bıəyən de tı jəqo rəftor bəkarde. Avlod oxşəş bədoe bə mivə, pıə-moə ısə boy bə do. Bə do çanə çok ğolloğ bıkoş, çəy mivə ğəşənq iyən təmin bəbıe. Bə pıə-moəən çanə çok diyə bıkardoş, çəvon vədə bımandoş, çəvonku həyo bıkardoş, çəvon ıştı barədə dıvoon ənə rə mıstəcəb bəbıen. Iştı dim həm çe Xıdo tono, həmən çe valideynon tono sipi bəbıe.
Əmoni ruje, səçam, mirosiro bo ıştə pıə-moə maq rə orzu məkə. Pıə-moə nımardoən, ıştı ruzi bərəse. Çun boçi, har kəsi ğısmət bəy bərəse. Ziyodə ruzi bə dast vardeyro ıştəni veyən jıqo-jəqo məjən, çun boçi, de jəqo ruzi ziyod nibəbıe.
Votəşone ki: ˝Bo jiyeyro zəhmət bıkəş, ıştəni bə əziyət dəməğand.˝
Xıdo bo tı çanə ruziş co kardəbu, bəyən şukur bıkə, çun boçi, tıku bevəc jiyə kəsonən hestin.
Ehanə mol-davləti tərəfo kosib bıboş, ağıli, dərrakəku ərbob bıbi. Çun boçi, əv çe mol-davləti ərbobətisə əfzəle.
De ağıli mol-davlət bə dast vardey bəbıe, de mol-davləti ısə boy ağılmand bıey nibəbıe.
Nodon rə sunq (mıflis-red.) bəbıe, əncəx ağıli nə ov bəbarde, nə otəş.
Voteyım əve ki, ağlı hestebu, sənət omut, çun boçi, ağıl besərıştə bənə olət nıbıə andomiye, ya bənə simaş nıbıə odəmiye.
Çok votəşone: ˝Zınəy çe ağıli ovəynəye.˝
Şəşminə fəsl
Soyəti iyən çe zıney ziyod kardey həxədə
Çımı balə, bızın ki, sənətışon nıbıə odəmon bənə muğiloni doy bəbıen ki, puzəşon bəbıe, soğnəşon ne. Nə bə ıştə xəy bədoen, nəən bə co kəson. Əsıl-nəsəbinə odəmon sənətsohib iyən hınəmand nıbonən, bə ıştə əsıl-nəsəbiro məxloği dılədə çe ğırbo enibəqınien. Bevəc əve ki, nə nominə oroğ-toroğı bıbu, nəən hınə! Əncəx oroğ-toroğı çanə nominən bıbo, hərəkətkə ki, dastədə ıştəni qıləy sənətı, fərosətı, şan-şehrətı bıbu. Çun boçi, ıştən ğəzənc kardə nom bəsə oroğ-toroği nomi əfzəle.
Votəşone: ˝Ləyoğət bə ağli iyən bə ədəb-ərkoni bastə bıə, bə oroğ-toroği nomi ne.˝
Yoliəti bə mərifəti iyən bə fərosəti, bə sərıştə anqıle.
Çe komonədəş, kon vırəjiş – de əy ni.
Tı bəpe de ıştə pıə-moə nomi nıqardiy heqo, çun boçi, əv səpenə reçe. Əsl şan-şehrət bəy bəvoten ki, əy de ıştə sərıştə, de ıştə fərosəti bə dast biəy.
Jəqo bıbo, bətı ˝Zeyd˝, ˝Cəfər˝, ˝mamu˝, ˝day˝ ne, ˝mıəllim˝, ˝alim˝, ˝fəqih˝ bəvoten.
Ehanə bə ıştə əsıl-nəsəbi nomi peştpur bıə odəmi ıştən dastədə hiç çi omedənibu, əv hiç bıriə anqıtəsə xok enibəkarde. Əmmo həmonə odəmi ıştənən ğabədə çiy hestebu, ha, çəyku bərk dəçık, əy çı dasto vamədə.
Əyən bızın ki, sənəton dılədə ən çoki ğəşənq sıxan kardeye. Ofəyəvoni insonış çe həmə məxloğati ən şərəfinış ofəyə ki, əvən bə 10 qılə (penci təni dılədə, penci çəy kənoədə) xısusiyətiro əmandə coninonku peədəye.
Dılənton bıə xısusiyəton ımonin: təfəkkur, hofizə, təxəyyul, təsəvvur iyən sıxan kardey.
Benton bıə penc xısusiyət ımonin: məsey, vindey, bu zıney, təm zıney iyən pexəviey.
Im xısusiyətonədə həyvononku bıəyon tikəy co curin. Əve inson həyvononsə peədəye, bəvon hıkm kardeyış bə dast vardə.
Isət ki ımı zıne, bəvədə ıştə zıvoni bo çok sıxan kardey, bo çokə çiyon qəp jəy bəpe pemujınış. Sıvoy çokə çiyon bəy hiç çi mədə votey. Çun boçi, bə zıvoni çoknə vərdış bıdoş, jəqoən sıxan bəvote.
Əve, votəşone: ˝Odəm ki xoşəzıvon bıbo, ğəyyumış vey bəbıe.˝
Kon sənəti sohib bıedəş bıbi, əncəx har sıxani çəy vırədə votey bızın. Səbin bəy ki, bə ıştə vırə enıqıniə sıxan çanə ğəşənqən bıbo, bə nəzər çırkin çiyey bəzıne.
Befoydə sıxanonku duəro bımand, səbin bəy ki, çəvonku tosə ısə xəy vindəkəs hələ bıəni.
Duə bu doə sıxanon, hıkmətə bu nıdoə sıxanon nıkardoş çoke.
Mıdrikə odəmon sıxanışon bə şərovi oxşəş kardə – həm məst bəkarde, həmən məstiətiku bebakarde.
Tainki tıni damə nıkardon, tam bıjən.
Tıku nıparson, nə nəsihət bıdə, nəən məsləhət, məxsusən bə odəmi ki, bini bə məsləhəti pemandedəni. Ə odəm ıştən xar bəbıe.
Bə hiç kəsi cəmati dılədə nəsihət mədə. Çun boçi: ˝Cəmati dılədə kardə nəsihət bə mızəmməti arbəy˝ (bərobəre).
Çe royku sof beşəkəson bə jiə-keşı vardey fik dəməşi, çun boçi, vey çətinə koye.
Şat bemə xıçəynə doy tain ki təmom enıpotoş, çəy bə dərhol vardey mımkun nıbıə koye.
Çoknə ki, bo sıxan votey kırnizəti kardedəniş, imkon bıədə bo mol doeyən dastı bıbu. Səbin bəy ki, mol bə odəmon dıl rə ro pəydo kardedə.
Nomış bə bevəci beşə vırəonku duəro bınəv.
Bədxohə dustonku, tıni bə bevəcə ro okırıniə həmronku bə kəno bımand.
Bə jəqo vırəon bışi ki, lozim bıeədə tıni əyo pəydo bıkon, xəcolət nıkəşış.
Iştə puli jıqo vırədə bınə ki, lozim bıeədə pəydo kardey bızınış.
Bə məxloği dardı-viyəvoni məsır ki, bə ıştı dardı-viyəvoni sırəkəs nıbu.
Ədolətin bıbi ki, de tınən de ədoləti rəftor bıkən.
Xoş bıvot ki, xoş bıməsış.
Bəlekotə vırədə (şoranlıq tırki-red.) məhsul nibəbıe – bə nodoni çoki kardeyən bənə ımiye.
İ dastı heqo bə çoki loyığ bıə kəson səpe bıbu.
Həmən çoki kardey ro nışon bıdə bəvon. Səbin bəy ki,peyğəmbəri (s.ə.a.s-C.Ə.) votəşe: ˝Çoki roy nışon ədə bə çoki kardə odəmi arbəy˝.
Çoki bıkə, çoki kardey omut, səbin bəy ki, ımon dıqlə əkizə boən.
Çoki kardeyku dast məkəş, çun boçi, çe çokiyən, bevəciyən mıkofoti heqo bı dınyoədə bəvindeş.
Odəm çoki vindeədə çanə rohət bıedəbu, tınən çoki kardeədə ənə rohət bıedəş.
Bə bevəci rast qıniəkəsi dıl çoknə dijedəbu, bevəci kardəkəsi dılən jəqo dijedə, bə təlatum dəşedə. Əve bə hiç kəsi bevəci məkə.
Qədəy nığıl bıfamoş, dəbərəseş ki, ıştən əzob nıkəşoş, bə hiç kəsi bevəci kardey nibəzıneş, ıştən ojə dıl nıboş, çokiyən nibəzıneş kardey. Yəne çoki iyən bevəci əvəzi bı dınyoədə vindey sıxan həxe. Hiç kəs çımı ın votəyon bə həşə nibəzıne jəy. Voteyım əve ki, dastiku çanə omedə çoki bıkə – çəy bəhrə rujiy obaqarde.
HIkoyət
Məsəme ki, çe Mıtəvəkkili Fəth nomədə vey reçin, baxtəvər, basəvod, batərbiyə qıləy ğulış hestebən. Mıtəvəkkili əvış bə zoəti peqətəybən, həmən ıştə doğma hırdənonsəş vey piyedəybən.
Ruji bə Fəthi sə dəşedə ki, sinov hardey omutı. Bəle, sinov əhəon omedən, bə Fəthi Dəclədə sinov hardey omutey bino kardedən. Fəth hələ vey hırdən bıeyro çok omuteyış zınənıbe sinov hardey. Əncəx bənə həmə əğılon ıştəni jıqo nışon doedəbe ki, qiya əyən sinov hardeyış omutə.
Ruji çe rujon ıştə mıəllimiku ənəxəbədə ıştənış şodoe bə ru. Ov de tovi şeyro çəy sə bə qij ome, bə ovi nızınəşe mığovimət nışon doey. Ovi əvış barde, cəmati çəşiku esındınişe. Mıddəti bəpeştə Dəclə kəno ovi bə əməl vardə çoləon paylo dəvardeədə, de zu dastış ğande ıştənış band karde bə çəvon qıləyni, nışte çolə dılədə. Əyo nıştey-nıştey fame ki, hələ ki ıştənım çe ovi dasto peroxniə. Diyəkəmon çımi bəçəton bə çımı sə çiç omedə. Haft ruj mande əyo. Heqo iminə ruji bə Mıtəvəkkili xəbə rəse ki, Fəthi ıştənış şodoə bə ru, tasə. Əv həmonə sahat çe taxto eşə, nıştə jintono, vanq kardəşe sinov əhəon, votəşe bəvon ki, ki çe Fəthi ya mardə, yaən diri bıvardo, bəy həzo dinar bədoe. Əyoşən sıxan doə ki, çanə Fəthışon çoknə heste jəqo vardənibu, bə hardi dast əjən ni.
Sinov əhəon bə Dəclə ovi har vırəşon sə jəy. Nəhoyət, haftminə ruji çəvonədə qıləy çe Fəthi nıştə çolədə əvış vinde. Ve şoy-voy kardışe, votışe tı ıyo bımand, bışum, kulos (qayıq tırki-red.) bıvardım. Çəyo duz ome Mıtəvəkkili paylo, parse ki, ehanə Fəthi diri bıvardom, çanə bədoeş? Mıtəvəkkili vote: ˝Penc həzo dinar nağd bədoem˝. Xonəxo vote ki, Fəthım pəydo kardə, diriye.
De kulosi omen, Fəthışon barde.
Mıtəvəkkili fərmoyiş doeşe ki, həmonə ə sinov əhə bə ro dənəyn. Peşo bə vəziriş vote ki, çımı xəzinədə diyəkən çanə pul heste, çəy nimə baxş bıkən bə məholi beçizon.
Çəyo dəsvardeşe, hard bıvardın, oxo hırdən haft ruje vəşyəne.
Fəthi votışe ki:
– Ya əmirəlmominin, çımı vəşim ni, az sim.
Mıtəvəkkil parse:
– De Dəclə ovi ıştə luzı si kardə?
Fəthi vote:
– Ne-ne, az ın haft ruji hiç vəşyən mandənim. Har ruj de ovi dılədəş vist qılə nun bıə teşt dəvardedəbe. Az hərəkət kardedəbim, çəvədə dı-se qılə har rujə təhəriy bə dast vardey zınedəbim. Har nuni səpe ın sıxan nıvıştə bıedəbe: ˝Məhəmməd ibn əl-Huseyn əl Əskaf˝.
Mıtəvəkkili əmrış doe ki, səlo bıjənın bə şəhər, ki ə haft ruji bə Dəclə teşti nunış şodoəbu, nıtarsı, beşu bə dim, bəy çoki bəkardem.
Rujiy bəpeştə i xonəxo ome bə Mıtəvəkkili kuşk, votışe ki, az həmonə odəmim.
Mıtəkkili votışe:
– Sıbut bıkə!
Xonəxo votışe:
– Sıbut əve ki, çımı patə har nuni səpe çımı nom nıvıştə bıə: ˝Məhəmməd ibn əl-Huseyn əl Əskaf˝.
Mıtəvəkkili vote:
– Roste. Isət bəmı bıvot, çand vaxte bə Dəclə nun şodoedəş? Məhəmməd ibn əl-Huseyn əl Əskafi vote:
– Sərost i sore.
Mıtəvəkkil parse:
– Çıro ımi kardedəş?
Vote:
– Məsəmbe ki, votəşone ˝Çoki bıkə, şodə bə ov, rujiy çəy xəy bəvindeş.˝ Çımı dastoən nun patey omedə, əve, har ruj şodoedəbim bə ru, ıştən bo ıştə famedəbim ki, binəmon orəxış çiç bıedə.
Mıtəvəkkili vote:
– Iştə məsəyı karde, çə əməli xəyıən vinde.
Mıtəvəkkili qəteşe Bağdadədə qıləy mılk iyən penc qılə diş baxşe bə xonəxo.
Merd ovaşte bəştə mılk, bıe ərbob. Çəy vərəsonədə hələ tosə ısətən ənə Bağdadədə əji heste.
Əl-Qaim Bi-Əmrillahi devrədə Ofəyəvoni bəmı çəy kəy ziyorət kardeyış ğısmət karde. Bəvədə ın əhvolotım Bağdadi sipirişon qəviku məse.
Haftminə fəsl
Natığəti məharəti ziyod kardey həxədə
Çımı balə, inson bəpe sıxan votey iyən sıxan dərəsey bızını, bədxohonku ıştə zıvoni oqətey bızını.
Tı rostəvoj bıbi, bənə rostəvoji nom bekə. Səbin bəy ki, zəruri bıeədə du bıvotoş, bıdə bənə rosti ğəbul bıkən.
Əncəx bə du oxşəş doə rosti məvot.
Bə rosti oxşəş doə du, bə du oxşəş doə rostisə əfzəle. Səbin bəy ki, bə həmonə du bovə bəkarden, bə həmonə rosti ne.
Şayət piyedənıbu bə çımı sə de rəhmətinə əmir Bus-Suvar Fazi Şapur ibn-əl-Fəzli omə əhvolot bə ıştınən sə bo, ğəbul nıbıə rostonku bə kəno bımand.
HIkoyət
Çımı balə, məlumı bıbu ki, əmir Bus-Suvari devrədə az çe Hoco oqardə sori bə Qəncə bə cihadi davey şəbim. Mı çe Hındıstoni cihadədə vey iştirak kardəmbe, ısətən votem çe Rumi cihadədə iştirak bıkəm.
Əmir Bus-Suvar ğodrətinə şahbe. Iştə votəy əkə, mıdrik, ləyoğətin, ədolətin, şıcoətin, fəsohətin, dini əpi, duəro əvind, yəne bə şahon xas bıə həmə mısbətə xısusiyəton bəyku cəm bıəbin. Veən ciddiə odəmbe, de zərofəti arəş nıbe.
Bəmış vey hurmət hestbe. De mı xəyli sehbətış karde. Azən bəy lozim bıə cəvobon doedəbim. Çımı cəvobon bə çəy xoş ome, bəmış vey kəromət nışon doe, nıhaşteşe oqardım. Ənə lıtftkoətiş karde ki bəmı, oxoyədə az rozi bıem, ıştə meylım dılısıxt dənoe bəy, ənə Qəncədə çand sor mandim. Az heqo çəy təşkil kardə hardı-həşonədə, şərovə məclisonə iştirak kardedəbim. Əv mıku kali çiyon xəbə səydəbe, bə kanə şahon tarıxi marağ nışon doedəbe, bə dınyo vəziyəti dair sualon doedəbe.
Rujiy çəmə vilayətiku sehbət eqınie. Çəmə vırə çoçinə adətonkuş xəbə səşe. Mı votıme:
«Qurqoni nezi, bandə bınədə qıləy di heste, diy neziyən qıləy honi. Diy jenon çə honiku ov vardeyro qırd bıedən bə i vırə, şedən bə honi, ıştə sərıncon de ovi pur kardedən, noedən ıştə səysə, oqardedən bə di.
Jenonku qıləy besərınc navədə şedə ki, bı vıronədə hakanə bə rast beşə havzə melı ro səpe bıvindı, əy peqətı şodə bə kəno. Səbin bəy ki, ov bardə jenon əy nıhastın. Şayət kon jeni po bınədə ə melı tələf bıbo, çəy səysə bıə sərınci ov əlhol buəvolə doedə. Ə jen bəpe sənibəton oqardı bə honi, sərınci pok bıkə, çəyo əy sənibəton purkə de ovi, ijən oqardı bə di.˝
Çımı ın sıxanon məseədə əmir Bus-Suvari ıştə diyənış qend karde, səş jıqo-jəqo doe, dı-se ruj de mı bənə navkonəni həni mehribon nıbıe.
Rujiy Piruzan Deyləmi bəmı votışe ki, əmir tıku noroziye. Votışe ki, fılonkəs bə ciddiə odəmi oxşəş doedə, əncəx zınedənim ço bənə sofə əğılon qəp jəydə, bənə mı qıləy odəmi bə dast dənoedə?
Mı həmonə sahat Qəncəku bə Qurqon qıləy aspom dəro karde ki, bışu çe melı əhvoloti rost bıey barədə çə diy ğazi, rəis, xətib, alimon iyən co etimadinə şəxsonku qıləy sorəxnomə (arayış tırki – red.) bıstənı bo.
Peşo ço manqi mı həmonə sorəxnoməm bə dast varde, bardıme noeme çe əmiri vədə. Handışe, zeveylə sırəyış karde, damə bıe: «Az zınedəm ki, bənə tı odəmi qəvo du benibəşe, məxsusən çımı huzurədə. Əncəx jəqo rostən votey lozim ni ki, çəy təsdığiro ço manq əzob-əziyət bıkəşiy, sorəxnomə bə dast bıvardiy.»
Əyən bızın ki, sıxan ço curəye:
qıləyni nə bəzınen, nə bəvoten;
qıləyni həm bəzınen, həmən bəvoten;
qıləyni bəvoten, əncəx nibəzınen;
qıləyniyən bəzınen, əncəx nibəvoten.
Ənəzınə iyən ənəvotə sıxanon bə dini ziyan bıə qılonin.
Ə sıxanon ki, zıney lozim ni, əncəx votey bıedə, ımonin: Xıdovandi-Aləmi Kitobədə, çe peyğəmbəri (s.ə.a.s.-C.Ə.) hədisonədə, elmə kitobonədə, çe alimon tədğiğatonədə bıə sıxanon.
Çun boçi, jıqo sıxanon şərh əncəx bə təqlidi bastə bıə. Çəvon arədə bıə ziddiyəton, ixtilafon, saxtətion okardey, əvoni bə miyon noey bənə vəyhiku xəbə vardey iyən bə ğısmədə bıə çiyon oxşəş bədoe.
Ə sıxanon ki, həm zıney bıedə, həmən votey, əvon həm bə dınyo, həmən bə dini aid bıə sıxanonin – har dı dınyoədə foydəş heste. Jıqo sıxanon həm bə qəpəjəni, həmən bə quşədə xəy bəvarde.
Bə ə sıxanon ki, zınedəş, əncəx votey nibəbıe, timsal ımi nışon doe bəbıe ki, qıləy yolə odəmi, yaən ıştı qıləy dusti ayb bətı məlume. Ya ehtimal kardedəş, yaən de rımuzi zınedəş ki, ə ayb de şəriəti duz omedəni. Ehanə əy bə zıvon bıvardoş, ya bə həmonə yolə odəmi ğəzəb bomeş, bə həmonə dusti ziyon bəjəyş, ya bə cəmati tənə məruz bəmandeş. Yəne ım jəqo qıləy sıxane ki, bızınoşən, əy bə zıvon vardey xətoş heste.
Çımı votə ın ço curə sıxanədə ən çokion əvonin ki, əvoni həm zıney bəbıe, həmən votey. Əncəx çı curə sıxanonən har qılə dı dimış heste: qıləy reçin, qıləy çırkin.
Cəmati dılədə qəp jəyədə reçinə qılon oko bıdə – həm xoşışon bome, həmən ıştı ğabiliyəti dərəcə bəvinden.