Замит Рахимов
Батырша
© Татарстан китап нәшрияты, 2021
© Рәхимов Җ. Г., варислар, 2021
Таш ләхеттә
Дивардагы тупас ташлар арасындагы ярыкка кыстырылган нарат чырасы шартлатып атты да, ялкыны сүрелеп калды. Болай да караңгы хәбесханә эче эңгер-меңгергә чумды. Кайдалыгын һәм гамәлен онытып, миендә кайнаган уйларын кәгазьгә төшереп утырган Батырша җитү чәчле чал башын күтәрде, каршындагы яктылык чыганагына беравык карап торды, кулындагы каурый каләме тавышсыз гына гарәпчә нәкыш белән чуарланган юллар өстенә төште. Аннан кушкуллап каршындагы чырага үрелде – беләгендәге богау чылбыры зыңлап куйды. Чыраның борынын – инде каралып кәкрәергә өлгергән күмер кисәген сындырып алды да таш идәнгә төшереп җибәрде: ярыйсы гына яктырып китте. Батырша кабат урынына – шомарып беткән чыршы бүкәненә чүкте дә әле генә үз куллары белән сырланган юлларга текәлде: «Вә һәрнәрсә кем кадерле вә газиздер. Аның чурасында сакчылары бардыр. Гөлләр шаһының сакчысы – чәнечкедер, мәгарәдәге хәзинәнең сакчысы – аждаһадыр. Шуның шикелле падишаһлар да зиннәтле сарайларында чит-ятлардан саклана булыр. Зөбәрҗәт диңгез төбендә әбелхәят золмәттә икән, соңгысының гыйззәт вә шәрәфәт бәһасе бөтен дөнья хәзинәсенең мең бәясенә тиң. Падишаһлар – әбелхәят мисалыдыр. Хакыйкать тереклек чишмәсе икән, падишаһлар – тереклек чишмәседәй хакыйкать иясе. Ә мәрхәмәтле вәзирләре һәм наибләре әбелхәяткә кояр вак чишмәләр бәрабәрендә, ягъни хакыйкать чишмәсен куәтләндерер затлар, ә залимнәр шул чишмәгә үткәрмәс золмәт мисалыдыр. Падишаһлар, бәлкем, тагын да шәрәфәтле вә мәрхәмәтлерәктер. Шуңа күрә аңарга ирешер юлда манигъ-киртәләр дә биегрәк һәм ныграктыр. Аларны искиткеч ныклык вә гайрәт белән генә ерып йә аша атлап булуы ихтимал. Ә мин, горбәтлектә йөрегән бер бәндә, залимнәр золмәтен, манигъ-киртәләрне үтә кичеп, ул хакыйкать-мәрхәмәт чишмәләренә җитешеп, сусавымны бастыра алырмынмы? Бер әмәлен табып, гөнаһ корабыма утырып, диңгезләр кичеп, манигълар җимереп, олуг падишаһыма ирешсәм икән, дәю фикерләдем».
Кинәт Батыршаның тәне буйлап яшен ташы узгандай булды, сары суккан йөзе башта агарды, аннан бүртенеп кызарды. Аһ, нәрсә бу?! Чыннан да, аның куллары – берәүгә дә баш бирмәс гыйсъянчы куллары белән язылган юллармы соң болар?! Ул – берәү алдында да гомер мескенләнмәс, төрле бәйгеләрдә, бәхәсләрдә җиңелүне белмәс мәгърур Баһадиршаһныкымы бу көяз сүзләр?! Кинәт хәлсезләнеп калганын тойды, бер-беренә богау чылбыры белән тагылган куллары, аңа буйсынмастан, алдындагы тимер өстәлгә төште – корыч чыңлап куйды. Ишек катындагы тәбәнәк утыргычта йокымсырап утырган сакчы күзләрен ачты, каударланып, билендәге кылычы сабына ябышты, куркынган карашын тоткынга төбәде. Ләкин шикләнерлек берни дә юк иде. Шәрә ияген богаулы куллары өстенә куйган Батырша каршындагы тәбәнәк диварның иләмсез тупас ташларына карап каткан. Солдат, кулын кылычыннан алып, ипләбрәк утырды һәм кабат күзләрен йомды.
Аҗаган балкышы булып әле генә башына килгән фикердән тетрәнеп куйды Батырша. «Гөлләр шаһы әбелхәят мисалы. Тереклек чишмәседәй хакыйкать иясе», – дип, мыскыллы пышылдады аның иреннәре. Шулай да булсын, әлеге сүзләрдә ихласлык бар. Ни генә димә, ул гомере буе падишаһка чын күңеленнән инанды, падишаһ гаделдер, шәфкатьле вә мәрхәмәтледер, дип тәкрарлады. Бу аның, риялануы булмыйча, йөрәгендә егет чагында ук тамырланып, даулы гомере юлында ныгыган иманы иде. Бүген, әле менә шушы мизгелдә, әнә шул иманы чатнады түгелме соң?!
Хуш, патша хәзрәтләренә әйтелсен дә ди купшы мәдхияләр. «Мәрхәмәтле вәзирләре вә наибләре әбелхәяткә кояр вак чишмәләр бәрабәрендә» дигәне каян килеп кергән диген? Улмы белми аның наибләрен, улмы күрмәде аның түрәләренең залимлеген?! Оренбург җиренә губернатор итеп җибәрелгән баш наибе Неплюев генералны гына ал. Аның тугрылыгы, намуслылыгы хакында халык арасында риваятьләр йөри. Ә чынында никадәр мәкерлелек, икейөзлелек ул бәндәдә! Башкортлар белән кыр- гыз-кайсакларны бер-беренә кылыч-ук күтәртүче шул, Казан татарлары белән башкортларны дошманлаштыручы да шул ук эт җан. Оренбург җирендә яшәүче халаекларны, төрле болаларда катнашканнары өчен, үз куллары белән асып кисмәсә дә, аларны меңәрләп-меңәрләп кырдыручы, гомер сөргән, ата-бабалары рухын саклаган бихисап авылларын яндырып вәйран иттерүче, колак-борыннарын кистереп, төмәне-төмәне белән сөргенгә олактыручы, бер гөнаһсыз нарасыйларны, шул сабыйларны назлаудан башканы белмәгән аналарны чукындырып, көтүе-көтүе белән коллыкка саттыручы да шул ук Неплюев губернатор лабаса! Батыршаның халыкны үгетләве һәм кыздыруы буенча яу купкач, Оренбург ахуны Ибраһим исеменнән ялган кәгазь яздырып, татар-башкортлар арасына тараттыруына, өлкән дин әһеле исеме белән аларны күндәмлеккә өндәвенә генә бак син. Шайтанның да башы җитмәс моңа. Аныкы җиткән. Вәлинигъмәт Ибраһим ахун халыкка күп җәбер-золымнар, бәла-казалар һәм кыерсытулар күрсәткән ул губернатор турында: «Каһәр суккан дуамал янарал вә тинтәк», – дия торган иде. Сүзләре хак булды бит тәки.
Ярый, губернаторы шундый булсын да ди. Анысы, ни әйтсәң дә, үз кешең түгел, кара йөрәк, кяфер. Шул залимнең уң кулы булып йөрүче алдакчы карт дуңгыз Котлымбәт морзага бак тагын. Татар-башкортларга золым-золмәт, җәбер-җәфа, бәла-каза китерүдә һич чик белмәде. Килмәк абыз-Акай һәм Карасакал яуларын бастыруда миһербансызлыгы, кансызлыгы хәттин ашты: халыкны асты-кисте, сөргенгә куды, кол итеп сатты, түбәсе-түбәсе белән авылларны яндырды, иләүләрне вәйран кылды, кыз-хатыннарны хур итте, балаларны ятим калдырды. Халык аны юкка гына «Шайтан морза», «Котырган Тәфтиләү» дип атамады шул. Аның ерткычлыгы, каһәрләре, җәзалары һәм кансызлыгы хакында җыру бер дә юктан туган дисеңме? Ничек әле?
Мөнәҗәт әйткәндәй авызы эченнән генә көйләп утырган Батыршаның тонык тавышыннан сискәнеп, башын кабат күтәрде сакчы. «Алласына сыгына шәрә баш, намаз укый, – дип уйлап алды ул гадәтенчә аның хакында, гәрчә тоткынның чәчләренә инде күп айлар буе пәке-кайчы тимәсә дә. – Укы, әйдә, укы, табын, барыбер шушы юеш таш ләхеттә чериячәксең!» Солдат, уң ягынарак авып, ойый башлаган сул як ботын угалап алды, тәмләп бер иснәде һәм кабат күзләрен йомды. Батырша исә аның кымшангалавын сизмәде дә, дымы саркып торган таш диварга карап каткан хәлдә, ярсып-ярсып уйланды.
Шулай, халык аны – ерткыч Тәфтиләүне ләгънәтләде, ташларны чокып, аңа каргыш язды. Ә падишаһ нишләде диген? Патша хәзрәтләре исә шул явызның иңбаш-яурынын алтынлады – полковник дәрәҗәсе бирде. Ә Батыршаныкылар күтәрелгәч, ихтилалчыларга башлап кылыч селтәүче дә шул ук Котлымөхәммәт морза Тәфкилев булмадымыни? Батырша үзе яуның ни белән бетүен күрмәсә дә чамалады, таш ләхеттә ятып та ишетте: аның белән көрәшкә чыккан татар-башкортларны явызларча бастыруда, Килмәк абыз-Акай, Карасакал яулары чорындагыча ук, асу-кисүдә шул ук кан коючы Тәфтиләү танылган. Тагын шунысы да килеп иреште Батыршага: шул ләгънәтләнгән Оренбург каласын салу һәм аннан соңгы елларда дулкын-дулкын булып калыккан татар-башкорт яуларын тар-мар иткәндәге катылыгы, кансызлыгы өчен патшабикә аңа иң зур гаскәри чин – генерал дәрәҗәсе биргән. Бәс шулай икән, наибләре белән яраннары да, падишаһ дип, «Алланың җирдәге шәүләсе» дип аталганы да бер чыбыктан куылганнар булып чыга түгелме соң?! Йа Алла, исәпли торгач, языкка ук батам бугай, үзең ярлыка. Тик барыбер уй сөреше, зиһен сафлыгы белән фикер йөрткәндә, нәкъ шулай килеп чыга – барысы да бер чыбыктан сөрелгәннәр! Йа Аллам, үзең мәрхәмәтеңнән ташлама!
Тәфкилеве Тәфтиләү, динен-иманын саткан бәндәдән тагын ни көтәсең. Әләкчәй Иваныч, имеш. Тфү! Чын мөселман дигән үз мишәрең булганы да эттән туган бит аның. Бакчы, бу Яныш старшинаны. Гомер бакый бер командада яшәп, башы этлектән чыкмады. Аңа – Батыршага гына да түгел, бар халаекка золымлык кылды, һичбер вакыт тәһарәтләнеп, Ходайга сәҗдә кылмышы булмаган ул имансыздан кемнәр генә зар еламады. Үзе тик залим сотниклары белән бер үк кешеләрне ел саен походка язды. Ул мәзлумнар, икешәр сум акча биреп: «Әй ыстаршина, бу ел нәүбәт безгә түгел иде», – дип үтенгәч кенә, аларын калдырып, башкаларны походка озатты. Анда да гаепне сотниклар өстенә аударыр иде. Командада бер-бер угры тотылса, аңардан мал алып, каракны хөкем итмәде, китап сүзе белән тикшерү өчен, үз кул астындагы ахуннарга вә муллаларга җибәрмәде. Угры куәтлерәк вә мәртәбәлерәк кеше булганда гына, чарасыз калып, аны китап хөкеменә бирде. Анда да, муллаларга янап, әмерен җиткерер вә хөкемне үзенчә ясатыр иде. Гомере буе алым алды, ришвәттән җиксенмәде. Командасында йөргәндә, юлындагы авылда бер-бер җамаллы матур хатын-кыз күрсә, көчләмәк вә куркытмак белән аны зинага күндерде. Инде зинага билгеләнгән хатынның ире яки кардәшләре, эшне сизеп алып, ризасызлык күрсәтсәләр, үзе кебек үк сәрхуш каравылы егетләреннән ялган гуаһлык бирдереп, тегеләрне суктырды. Ә бит генералларга, түрәләргә ярады Яныш, гомергә «верный» старшина булды. Гаҗәп тә түгел, кайда бола, кайда чуалыш, – кораллы егетләрен ияртеп, халык өстенә ул чапты. Хәтерендә, халык күтәрелгәч, Яныш белән серләшмәк булып, аның катына барды Батырша, старшинаны ихтилалчылар ягына аудармакта иде исәбе. Җавабы бер булды Янышның: «Бу хәлдә сабыр итәек, аннан инде кем өскә чыкса, шуңа кушылырбыз». Үзе исә сабыр итмәде. Бөрҗән башкортлары кузгалу белән, командасыннан отряд туплап, алар өстенә китте. Хәер, Батыршаны тотарга дип, Карышбашка кораллы егетләр җибәрүче дә шул явыз иде.
Вә әй хәсрәт! Яныш күк хәсис старшинадан башка ни өметләнерсең?! Аның белән дуслыгы камил түгел иде Батыршаның. Заһирдә кеше алдында дус булып, батинда эчтән дошман иделәр. Батырша мулла аңа баш бирмәде, әмерләрен үтәмәде, түрәләргә табак тотуын хупламады. Шуңа да Яныштан этлектән башкасын көтмәде. Ә менә Сөләйман старшинаның хыянәте бөтенләй өнсез итте аны. Һәр икәве мишәр, һәр икәве чын мөселман – гомер бакый серләре уртак булды, бер сынык ипине урталай сындырып кабар ихлас дуслар иделәр. Нәтиҗәдә ни килеп чыкты соң? Батырша соңгы өмете итеп аңа килеп егылгач вә, язмышын җиңеләйтү нияте белән Уфа приказына барып: «Үзе бирелде», – дип әйтүен үтенгәч, Сөләйман аның кул-аякларына богау салды, көчле сак астында генераллар кулына тапшырды. Ихтилал башлыгын тоткан кешегә тәгаенләнгән мең сум ярлыкаш акчасын алу өчен. Йә, моннан да хаинлек булырмы?!
Түрәләр дигәннән, мишәре-башкорты булмасын, урысы булмасын – бары да бер залим. Мал дигәндә, халаеклар өстеннән хакимлек итәргә дигәндә, теләсә нинди әшәкелеккә, этлеккә, нәҗеслеккә әзерләр. Нугай юлы старшинасы Сатлык соң. Еландай телләре белән ни әйтте аңа Батырша: «Завутларга, завут крәстияннәренә тимәгез, йомышлы урыслар белән эш урыслары бер түгел, алар да татар-башкорт ярлы-ябагае кебек үк золымлыкта яши», – диде. Шәкертләрен җибәреп, шул сүзләрне кат-кат ишеттерде. Сатлык старшина исә, үз кешеләрен туплап, барыннан элек Әүҗән-Петров заводына һөҗүм итте: урыс крәстияннәренең малларын куып алып китте, алар ташыган утынны, алар салган күперләрне яндырды, заводның үзен тәмам кыйратып, андагы алтын-көмешне талады вә башка күп явызлыклар кылды. Шул мал дия-дия, урыс крәстияннәренең ихтилалчыларга булган өметләрен сүндерде.
Үз түрәләрең шундыен комсыз, нәҗес, залим булгач, башка түрәләргә ни дисең инде. Әнә теге дөмеккән түрә Брагин ни генә кыланмады. Хәтерендә, соңгы тапкыр Нугай юлына сәфәрендә Бөрҗән халкы яши торган ямда ат утлатырга тукталган иде. Батырша ямдан читтәрәк су буена барып, госел-тәһарәт алып намазга оюга, янына дүрт атлы башкорт килде. Намаздан соң араларында байтак кына сүз булган иде. Брагин хакында да шулар сүзләделәр. Ул явыз, Ирәндек буена солдатлары белән Петербургтан килеп, асылташлар эзләмәкче булган, имеш. Ташын тапкандырмы-юкмы, әмма халаекны изү-кимсетүнең кимен куймаган: җирләрен тартып алган, малларын талаган, хатыннарны вә кызларны ата-аналары, ирләре алдында көчләгән. Бөрҗән иләве башкортлары, бу хәлләргә тәкать тота алмыйча, теге фасикъны Талкыш күленә батырып үтергәннәр.
Соң боларны белми идемени Батырша? Түрәләрнең урысы-мишәре, башкорты-татары – бары да залим, дип күпме тәкрарлады. Падишаһка язган тәгъризнамәсендә дә шул хакта ачынып сөйләде ләбаса: «Мондагы түрәләр кирәк залим, кирәк гадел улсыннар, аларның хөкеме бозылмыйдыр. Угрыны тугры дисәләр – тугры буладыр, угры дисәләр – угры буладыр… Түрәләр аннан акчалар алдылар. Байларның малы төкәнде, ярлылар бурычлы булдылар. Көндә бетәр эшне айга суздылар. Халаекларга җәфалар күргәзделәр, кыйнамак, сукмак, алым алмак берлә, малларын угырламак берлә вә һәм кешеләрне үлтермәк берлә. Яныш командасында Туктар авылының Туктарны, указдан артыкны бирмәгән өчен, бер башлык агулы шәраб эчереп үлтерде. Сөләйман командасында Субай авылының бер кешесен, олау озата барганда, юлда драгуннар кыйнап үлтергәннәр». Шушы юлларны алдарак үз куллары белән язды ла Батырша. Уфадан Оренбургга барышлый юлда үз күзе белән күргәннәре тагын. Сотниклар бер башкортның үзен – камчылап, атын имгәтеп киттеләр. Каргалы янында бер татарга тора салып бәйләнделәр… Ә ул – «мәрхәмәтле вәзирләре вә наибләре әбелхәяткә кояр вак чишмәләр», имеш. Тфү!
Батырша ярым караңгыда, кармаланып, алдындагы кәгазен ике куллап күтәреп алды да авызына капты, язганын, кыргыйларча, тешләре белән өзгәләргә тотынды. Кәгазь кыштырдауга, ишек катыннан офицерлары Хомутов дип йөрткән әлеге сакчының йокылы тавышы ишетелде:
– Ят инде, такырбаш!
Тоткын шунда гына бүгенге хәленә әйләнеп кайтты, сасы зинданның сөремле диварын әле генә күргәндәй бераз текәлеп торды да, ишеккә таба борылып, эчкә баткан күзләрен солдатка төбәде:
– Тышта төнме, көнме?
– Дәшмәскә! – дип, бар көченә чыелдап җибәрде Хомутов. Монысы инде ишекнең теге ягындагы сакчыларга да ишетелсен өчен иде. Аннары ярым шыпыртлап өстәп куйды: – Төн узып бара инде, ят!
– Бар, бар чык дусларың янына, – дип мыгырданды Батырша, кабат өстәленә борылып. – Барыбер мин ятуга чыгып олагасың…
Чыра диварның дымык ташына кадәр янды да, ярыкның ике ягына сарышкан корымга тагын берничә мыскалын өстәп, пыскып сүнде. Зиндан эчен дөм караңгылык басты. Тик калын имән тактадан суккан ишек тишегендәге каплавыч ярыгыннан зәгыйфь кенә булып төшкән шәм яктысы җиһанда әле тереклек барын хәбәр итеп тора иде.
Ул ут яңартмады – чакма чагып чиләнәсе килми иде, шулай ук ятагына аварга да ашыкмады. Башына бүген генә килгән вәсвәсәле фикерен чарлап, ачыклабрак куясы килә иде аның. Хуш, ул инде менә алты ел буе «гыйззәтле вә дәүләтле падишаһымыз газими хәзрәтләре» нә гарызнамә яза, Оренбург җирендә яши торган бик күп халаекларның аяныч хәлен бәян итә, үзенең ихтилал башлыгы булу мәҗбүриятен, гыйсъянчылык сәбәпләрен аңлатмакчы була. Шул каргаулы алты ел эчендә гарызнамәнең бер үк хәлләрне бәян иткән кырыкмаса-кырык нөсхәсе язылды, әйбәтрәк дигәннәре акка күчерелде. Әле бая гына тешләре белән тураклап ташланган сүзләрнең – патшаны әбелхәят чишмәсенә тиңләгән юлларның да – кәгазь битенә тәүге төшүе түгел. Үтенеч-хатның башка данәләрендә әлеге юлларны ул, Шәрык илләре укымышлыларына хас булганча, гел диярлек гарәп-фарсы телендә язды. Күркәмрәк яңгырасын, диде. Үткән төндә генә башына килде: гарызнамәне урысчага аударачаклар лабаса. Тылмачларның әлеге юлларны тәрҗемәли алмый интегүләре бар. Аларны үзебезчә – төрки белән язарга дигән фикергә килде. Бүгенге көне шуның белән юанып үтте. Инде ятарга дигәндә, кабат укып бакса, аһ итте, гыйсъянчы җанының шундый купшы, төче сүзләр яза алуына гасабилана башлады. Кирәкме соң ул төчекәй сүзләр? Тулаем алганда, бу үтенеч-хатның хаҗәте бармы?! Хәер, аның кайбер данәләре галиҗәнапка дип тапшырылды инде. Шәрәфәтле вә мәрхәмәтле падишаһтан исә ләм-мим: ни телдән, ни язма рәвештә. Гарызнамә аңа барып ирешкәнме? Укыганмы ул, асыл патшабикә, Батыршаның йөрәк канына манып язган зарлы сүзләрен? Юктыр, укыса, бер-бер намә кылмый калмас – тугры хөкемен җиткерер иде. Вә әй хәсрәт, бая гынак яшен ташы булып башына килгәннең чынлыгы хак, күрәмсең. Падишаһы да үзенең күпсанлы наибләре вә яраннары, түрәләре кебек залим икән!