Сүзне, әлбәттә, «Йә, егет, кайдан киләсең?»нән башладылар. Мин кая барып, каян кайтып килгәнемне сөйләдем. Сүз байтакка тартылды. Боларның, берничә заводта эш таба алмый, хәзер «Лапашты» заводына барулары мәгълүм булды һәм, юл бер якка карап киткәнгә күрә, бергә бармакчы булдык. Болар бик таза булып, шәп йөргәнгә күрә, боларга ияреп бару бик кыен булса да, ялгыз курка-курка баруга караганда, бердән, күңелле, икенчедән, куркынычсыз булганга күрә, болардан калышмаска тырыштым. Болар да, минем аруымны сизгән булсалар кирәк, бераз барган саен хәлемне сорыйлар һәм туктап тәмәке тарталар иде. Бара-бара болар белән килешеп киттек. Кичкә таба Кәртәле авылына барып җиттек. Ләкин авылда фатир табу бик мөшкел булды. Чөнки бу ике егетнең тышкы күренешләре һәркемне шикләндерерлек булганга күрәме, нәрсәгәдер фатир бирергә шөбһәләнәләр иде. Ниһаять, боларның берсе бик шәп һәм урынлы итеп сүгенде: «Безгә кайда да бер кояш, әйдә шунда агач арасында кунабыз, безнең бәхет үзебез белән», – дип, безне ияртеп, авылның чигендәге агачлар янына китерде.
«Монда чынлап та бик матур бит, иптәш!» – дип, шунда ук чәйнекләрен кайнатырга керештеләр. Матур суның яр башында үскән ямьле агачның төбендә шәпләп, тәмләп чәй эчеп алдык, бик шәпләп хәл җыйдык.
– Ну, нишлибез, иптәшләр, әле кояш баерга ике сәгать вакыт бар, «Лапашты» моннан унике чакрым. Без анда караңгы төшүгә иркен җитәбез, кузгалабызмы? – диде берсе.
Икенчесе дә, аңа кушылып:
– Давай китәбез, безгә бу башкорт авылын каравыллап ятудан файда булмас, – дип, иптәшенең фикеренә кушылды.
Бу эш минем өчен яхшы ук авыр булса да, мин болардан калуны мәслихәт күрмәдем. Шунда ук капчыкларны аркага асып, тау буйлап, урман арасына кереп тә киттек.
Башта бару бик артык күңелсез булмады. Ләкин бик күп баргач кына, юлны адашып, урман юлы белән китүебезне сизә башладык. Барган саен, юл начарлана, бетәргә якынлаша иде. Ул арада, кояш баеганлыгы мәгълүм булып, эре агачлар арасы караңгыланды. Безнең бара торган юлыбыз да төрле якка таралып, эш бөтенләй чуалды. Мин генә түгел, егетләр дә шөбһәләнделәр, аю-фәләнгә очрау ихтималын сөйли башладылар. Әле һаман сукмак кебек тар гына бер эздән барсак та, бу эзгә аркылы-торкылы агачлар авып, йөрергә соң дәрәҗәдә уңайсыз итәләр иде. Тик болар, бу сукмакның берәр күмер яндыра торган җиргә барып чыгуын ихтимал тотып, күңелне юаталар һәм еш-еш кына кычкыралар иде.
Караңгы төште. Без бөтенләй үлән каплаган эздә, урман уртасында торып калдык.
– Чү, тукта!.. Кыңгырау шалтырый түгелме? – диде берсе.
Аның сүзе буенча өчәвебез дә туктап, дикъкать белән кыңгырау тавышын тыңлый башладык. Чынлап та, колакка кыңгырау тавышы ишетелә иде.
Бу инде якын-тирәдә күмер яндыра торган урын барлыгын, бу тавыш шуларның атлары муенына тагылган кыңгырау тавышы икәнен белдерә иде. Тагын да бераз тыңлагач, тавыш ишетелгән якка киттек. Барган саен, кыңгырау тавышы якынлаша бара иде. Менә бервакыт урман арасыннан эт тавышы да ишетелә башлады. Хәзер монда торган кешеләрнең барлыгы ачык мәгълүм булды. Без зур өмид белән эт тавышы ишетелгән якка киттек. Ут күренде. Менә ут тирәсендә йөргән кешеләрнең шәүләләре, бара торгач, аларның безгә таба караган ялтыравыклы күзләре күренде.
Без алар янына барып җиттек. Табигый, башта алар безне бик нык шикләнеп, саклык белән каршы алдылар. Хәтта берсе үзенең җиргә ташлаган тимер көрәген кулына тотты. Ләкин без адашуыбызны сөйләгәч басылдылар һәм «Лапашты» ның өч чакрым сулда калганын, болар яныннан «Лапашты» га туп-туры юл киткәнен сөйләделәр. Болар, һәрхәлдә, монда кунуыбызга авырсыналар кебек күренәләр иде. Ләкин без китмәскә карар бирдек, шунда кунып калдык. Иртән тору белән китеп, «Лапашты» га барып кердек.
Мин мондагы авылдашлар янына төштем. Теге иптәшләр, казармага төшеп, шул көндә үк эшкә ялландылар.
Монда бераз эш эзләп карасам да, үземә муафыйк булган эш табылыр төсле күренмәде, һәм нигәдер минем монда торасым килми, икенче җиргә китәсем килә иде. Мин монда бер-ике көн тордым. Үзем кебек эш эзләүче бик таза бер егеткә очрадым. Бу егет миңа моннан кырык чакрымнарда «Калма-елга – Инҗәр» дигән заводта эш барлыгын сөйләп, мине үзе белән шунда алып китәргә кызыктырды. Кайсы юл белән кайтсам да, мәсафә бер микъдарда булганга күрә, мин сүзсез риза булып чыгып киттек. «Калма-елга» заводы моннан кырык чакрым ераклыкта булганга күрә, бер көн эчендә барып җитә алуыбыз мөмкин түгел иде. Шуның өчен юлда күмер яндыручылар янында кунып, икенче көнне төштән соң барып кердек. Ләкин безнең эштән бәхет булмады. Бер-ике көн эш эзләп казармада ятсак та, эш таба алмадык.
Безгә монда тагын шушы җирдән кырык биш чакрым чамасында яңа завод салына башлаганын, анда эшчеләргә ихтыяҗ зур икәнен сөйләделәр. Без икәү анда китәргә риза булып юлын өйрәндек тә төштән соң чыгып та киттек.
Көннәр матур, таулар арасында нур уйнап тора иде. Шуңа күрә сәфәрнең муаффәкыятьсезлеге, юл йөрүнең кыенлыгы бөтенләй онытылды.
Без шулай икәүләп бик күңелле барган вакытта, таштан ташка бәрелеп, шаулап агып яткан елгага очрадык. Бу суның Бәләкәй Инҗәр дигән су икәнен башта ук белгән идек. Ун сажиннар чамасы киңлектә булган бу суның тирәнлеге артык мәгълүм булмаса да, аны аркылы үтеп киткән ат аягы эзләре һәм арба тәгәрмәче юллары беленеп ятканлыктан, моннан аркылы кичеп чыгуның мөмкин икәнлеге күренә иде. Без, алай-болай уйлап тормый, аякларыбызны чишенеп, бил тиңенте төрендек тә суга кереп киттек. Су, ниһаять каты акканга күрә, аякны үзе белән алып китәргә көчләп тора иде. Иптәш егет, таза һәм миннән зур да булганга күрә, алдан китте. Ниһаять, ул аръякка барып чыгарга якынлашты, ләкин мин, инде суның уртасына җиттем дигән чакта, су уңаена ага һәм авып китә башладым. Тотынырга һәм ярдәм өмид итәргә һичбер юл калмаганга күрә кычкыра башладым. Суның агымы мине бер минуттан соң үзе белән алып китте, зур ташларга бәрәчәк вакыт җитте. Ләкин шул минутта иптәшем килеп миңа таяк тоттырды, һәм шул ук минутта арттан бер атлы башкорт килеп җитте, миңа үзе менгән атның койрыгына ябышырга кушты. Шулай итеп, алар икәүләп мине үлемнән коткарып, икенче якка алып чыктылар.
Без сәфәрне тагын дәвам иттердек. Икенде җитәр алдында баягы судан да зур булган Олы Инҗәр дигән су безнең юлга аркылы төште. Без моны үтәргә тиеш. Мин яр башында тып туктап уйга калдым һәм, суга агып китүемнән куркып, бер адым да алга бармаска, бәлки шуннан бер чакрым җирдә генә күренеп торган тау буендагы авылга борылып барырга карар бирүемне иптәшемә сөйләдем. Ул мине димләп караса да булдыра алмады, ниһаять, миннән аерылып, су аркылы үзе генә чыгып китте. Мин аның чыгып киткәнен карап тордым да, теге күренеп торган авылга таба киткән юлга төшеп, алга киттем.
Авылга барып кердем. Ләкин авылда һичбер җан әсәре юк. Урамнар алабута, кычыткан һәм башка үләннәр белән тулы, тәрәзәләр ябык, капкалар бикле, әлхасыйль, авыл тәмам ташландык бер хәрабә хәлендә иде.
Бер яктан, авылда кеше булмавы, икенче яктан, кояш батарга якынлашу мине бик зур күңелсезлеккә, төрле шөбһәләргә төшерде. «Калма-елга» моннан җиде-сигез чакрымнар чамасы булганга, аның өстенә моннан ике-өч сәгать кенә элек, мине агызып, үзе белән бергә алып китә язган судан чыгарга тиешле булганга күрә, бүген үзем генә булган хәлдә, ул якка аяк атлавым һичбер вәҗһедән[85] ярамый иде. Ничек тә шушы ташландык авылда берәр җан иясе табу өмиде белән, урам буйлап, югары очка таба карап, алга киттем. Шулай җан иясе эзләп бара торгач, авылның иң яхшы йортларыннан берсенең капка төбендә иярләгән ат торганын күреп, шунда карап юнәлдем. Капка төбенә бару белән, этләр миңа каршы өреп чыктылар. Боларның һөҗүменнән кычкыра башлаган идем, капкадан берәү килеп чыкты һәм миннән нәрсә кирәклеген сорады. Мин кунарга урын эзләгәнемне әйткәч, бу кеше: «Мин хуҗа түгел – хезмәтче, әйдә, үзләреннән кереп сора», – дигәч, шуңа ияреп, ишегалдына кердем. Монда хуҗа булып йөргән кеше Үтәш авылында укып йөргәндә күргән Гомәр исемле егет булып чыкты. Бу кеше, мин Үтәштә укып ятканда, зур шәкертләрдән санала иде. Мин аны күреп шатландым, монда куна алуыма һичбер шөбһә итми, аның «әйдә» дип әйткәнен көттем. Ләкин эш мин уйлаганның киресенчә булып чыкты: бу егет башта мине танымаска салышты, соңра таныса да, ул вакыттагы танышлыкның һичбер әһәмияте юк икәнен күрсәткән рәвештә рәтле сүз дә кушмый, хезмәтчеләренә төрле эш хакында әмерләр бирә башлады. Шулай итеп, үз йомышы белән икенче якка китте.
Мондагы халыкның бик нык хәзерләнеп йөрүеннән, хатын-кызларның бик кызу эшләп йөрүләреннән кунак көтү галәмәтләре күренә иде.
Мин шунда якынрак келәт алдына хәл җыярга утырдым һәм боларның рөхсәтләрен көтә башладым. Кояш байый башлады. Ярты сәгать кадәр утырсам да, һичбер сүз кушучы булмады. Шулай торганда, бик шәп атка атланган өч кеше килеп төштеләр. Бу кешеләрне йорт хуҗаларының соң дәрәҗәдә хөрмәт белән каршы алуларыннан үзләренә бик кадерле кешеләр икәнлеге күренеп тора иде.
Минутлар тагын үтте. Кунаклар өйгә кереп киттеләр. Байтак торгач, бер хатын, минем янга килеп: «Безгә бүген старшиналар килде, кунак бар, сезгә монда кунарга урын юк. Өй хуҗасы чыгып китәргә куша», – диде.
Бу хатынның сүзләре һәм шушы чаклы киң ишегалдында миңа кунарга урын булмавы бик кызык тоелды. Боларның бу мөгамәләләренә нәрсә дип мәгънә бирергә дә белмәдем.
– Миңа өй кирәкми, шушы келәт алдында иртәгә чаклы ятарга рөхсәт бирсеннәр әле, – дидем.
– Юк, ярамый. Әнә теге урамда тагын бер йортта кешеләр тора, шунда бар. Безнең нәрсәләр җәйләүгә китеп беткән, сезгә салып йокларга бер әйбер дә юк, – диде.
Бу хатынның сүзләрен ишеткәч, Хуҗа Насретдиннең «Арканга он тутырып куйган» дигән сүзе искә төшеп, көләргә дә, еларга да белмәдем.
Ул арада хезмәтче егет килеп җитте. Ул да, теге хатынның сүзләрен тәкрар итеп, мәсьәләне бик тиз кисте, хәзер үк чыгып китәргә кушты.
Мин капчыкны аркама асып чыгып киттем. Теге хатын әйткән йортны эзләп, икенче урамга төштем. Чынлап та, монда бик шәп кенә кара-каршы салынган, такта түбә белән ябылган, гадәттә, башкорт авылларында бик сирәк очрый торган бер йортта кешеләр бар икән. Урам як башындагы өйнең тәрәзәләрен ачып, чәй эчеп утыралар. Мин тәрәзә төбенә барып, кунарга рөхсәт сорадым. Озын таза башкорт, миңа бераз шөбһә белән караганнан соң, өй эчендәге икенче берәүгә әйләнеп, «Керсенме?» дип сорады. Аның «Керсен!» дигән тавышын ишеттем. Капкага килеп, аның ачылганын көттем. Хуҗа чыгып ачты да тагын бикләп куйды. Өй эчендә бер ир, бер хатын һәм унике-унөч яшьлек кыздан башка берәү дә юк иде. Чәй эчәргә утырырга куштылар, утырдым. Сораша башладылар. Кыскача гына әхвальне сөйләдем. «Паспорт юк» дигән хәл боларны шөбһәгә төшергән кебек булды, шулай да белдермәделәр.
Теге байларның ни өчен кундырмауларын сорадылар. Мин аларга кунак килгәнен, мине ни өчендер кундырмавын сөйләдем.
Караңгы төште. Чәй урыны җыелды. Үзләре бу өйдән кунак өйләренә ятарга чыкмакчы булдылар һәм аска – киез, баш астына мендәр биреп, сәке өстендә ятарга кушып чыгып киттеләр.
Яттым. Өй эче тәмам караңгыланды. Тыштан күк йөзен каплаган болытлардан вак яңгыр сибәләп ява башлады. Миңа, өй эче бөркү булу өстенә таракан, кандалалар төрле яктан һөҗүм итә башладылар. Өй эчендә ниндидер шомлы ямьсезлек бар. Мин бик нык арыган булсам да, ач кандалаларның йокларга ирек бирү ихтималлары юк. Шуның өчен төнне яисә бөтенләй йокламый үткәрергә яки, моннан чыгып, ике өй арасындагы чоланга ятарга кирәк. Мин, артык күп уйланып тормый, теге биргән киез белән катып беткән мендәрне күтәрдем дә шунда чыктым. Монда һава бөркү түгел. Кандалалар да юк. Мин бик әйбәтләп йокыга киттем дип торганда гына, өй түбәсендә нәрсәдер дөбердәп йөри башлады. Песи-мазардыр дисәң, аның йомшак тәпиләре ничек такта түбәне болай дөбердәтә алсыннар? Өй кыекларына оялаган күгәрченнәрдер дисәң, аңа бик охшамый. Мин, шикләнә төшеп, бу тавыш чыгаручының чолан түбәсендәме, әллә бөтенләй өй башында – тышкы яктамы икәнен аера алмый аптырап, һаман тыңлап ята идем, менә бервакыт хуҗалар яткан өйнең ишеге ачылды. Бер кулына – лампа, бер кулына балта тоткан өй хуҗасы чыкты да, соң дәрәҗәдә ачу белән миңа карап:
– Син, карак малай, төн белән нишләп дөбер-дөбер йөрисең?! Синең ни дә булса усал уең бар икән, мин күптән бирле тыңлап ятам. Син һаман йөрисең, синең иптәшләрең дә булырга кирәк! Ник монда чыгып яттың?! – дип кычкыра башлады.
Мин өйдән чыгуымның сәбәбен һәм өй түбәсендә миннән башка нәрсәнең йөрүен сөйләсәм дә, аны ышандыра алмадым. Ул, һичбер минут та тормый, өйдән бөтенләй чыгып китәргә кушты. Мин бераз ялынып карасам да, ул аның саен шикләнде, аның саен кыза башлады. Балтасын югары күтәрә төште. Ниһаять, мин торып китәргә, капчыкны алып чыгып китәргә мәҗбүр булдым. Башкорт агай мине ишектән чыгару белән бикләп алды.
Тышта төн караңгы булып, вак кына яңгыр сибәләп тора иде. Миңа эт абалап өрә башлады. Келәт алдына ятарга уйласам да, бу этнең ирек бирү ихтималы юк иде. Аптырагач, капка астыннан урамга чыгып китәргә мәҗбүр булдым. Эт минем итәгемә ябыша язып, чын ихлас белән өреп калды.
Урам тын иде. «Кая барырга?» дигән уйга төштем. Авылда буш өйләр булса да, бердән, аларның ишек һәм капкалары ябык, икенчедән, аларга керү куркыныч иде. Теге эт минем капка төбендә торганымны сизеп өрүендә дәвам итә иде. Болай эт өрдереп торсам, өй хуҗасы чыгып, башка берне кундырудан куркып кузгалып киттем. Шунда ерак түгел бер өйнең артына барып, яңгыр төшми торган урынына (барып) утырдым. Монда берничә кәҗә яңгырдан ышыкланып, күшәп яталар иде. Мин баргач, төрлесе төрле якка китсәләр дә, мин әз генә утыргач та, читләтеп кире минем янга килделәр.
Монда яту башта куркыныч кебек тоелды. Ләкин бара торгач, күңел курыкмый башлады, күз караңгылыкка өйрәнеп китте. Шуннан соң капчыкны баш астына салып, коры һәм җылы туфрак өстенә яттым. Кәҗәләр дә миңа бик тиз ияләшеп киттеләр, минем белән беррәттән яттылар. Болар миңа бик якын иптәш кебек күренделәр. Мин башта эш бик күңелсез һәм урамда калу бик куркыныч булыр дип уйлаган идем. Ләкин эш моның киресенчә булып чыкты. Монда яту белән, мин үземнең күңелемдә әйтеп бетерә алмаслык рәхәт бер йомшаклык хис иттем. Куркуның әсәре дә калмады. Мин гомер буена кешеләргә яхшылык итәргә, бу кешеләрнең мөгамәләсенә карап һич рәнҗемәскә, рухны төшермәскә кирәк дигән уйга төштем. Күздәге яшь бөртекләре куылып чыгуның хәсрәтеннән түгел, бәлки изге бер уй, шул караңгылык эчендә килгән матур, йомшак бер хис аркасында чыгалар иде. Чынлап та, монда бик матур тынлык дәвам итә, теге кеше белән эт булмагач, бернәрсә тарафыннан да куркыныч юк иде.
Әллә кайда, бик еракта, мин тавышын ярата торган сак-сок сирәк кычкыра, шуның белән бергә һәммә бөртекләре энҗе зурлыгында гына булган вак яңгыр сибәләп, өй түбәсендә бертигез генә тавыш чыгара иде. Мин шул ике матур тавыш астында, кәҗәләр янында рәхәтләнеп йоклап киткәнемне сизми калганмын. Бервакыт иртәнге кояшның кызуына уянып киттем. Хәзер болытлар китеп, күк йөзе ачылган, кояш минем өстемә нурларын чәчеп, көлеп караган иде. Ул аның тауларга һәм урманнарга биргән матурлыгы һичбер сөйләп бетерерлек түгел иде. Мин шушы матурлыкның нәкъ уртасында уянып, торып утырдым. Бераз утыргач та, китүне уйлап, урыннан торган вакытта, теге башкорт агай капкасыннан чыгып мине чакырды һәм өенә алып керде.
Ул бүген бик йомшак иде. Хатыны бигрәк йомшак мөгамәлә белән югары утырырга кушты. Чәй кайнап тора, аның янына сары майга гына пешергән коймак таба белән алда утыра.
Мин боларның кичә төн уртасында куып чыгарып та, бүген болай хөрмәт итүләренең мәгънәсенә һич тә төшенмәдем. Ләкин алар бу мәсьәләне үзләре чишеп бирделәр.
Теге мине кундырмаган байлар белән болар авылның иң бай кешеләреннән булып, бер-берсенә соң дәрәҗәдә дошманлыклары бар икән. Мин гүяки шул байларның кушуы буенча боларга килеп, боларга берәр төрле зарар уйлап, явыз ният белән кунмакчы булганмын икән дә төнлә үземнең иптәшләремне кертергә, шул иптәшләрем белән боларны үтерергә яки боларның әйберләрен алып китәргә йөргәнмен икән. Болар шуңар күрә миннән бик зур шөбһәгә төшеп, куып чыгарырга мәҗбүр булганнар икән…