Чәй эчеп утырганда, алар, минем турыдагы шөбһәләрен тәмам бетерергә теләгән рәвештә, Троицк һәм Зәйнулла хәзрәт хакында байтак сораулар бирделәр. Мин, әлбәттә, күргән-белгән кадәре нәрсәләр сөйләдем. Үземнең Минһаҗ муллага кучер булып кайтуымны әйттем. Шуннан соң гына боларның күңелләрендә минем хакта һичбер начар уй калмаганлыгы беленде. Минем укып йөрүче шәкерт, гарип бер мосафир[86] икәнемә тәмам ышандылар. Чәйдән соң миңа теге агай ун тиен көмеш сәдака бирде. Гафу үтенгән рәвештә «Рәнҗеп китмә. Кичә без синең шәкерт икәнеңә төшенеп җитмәдек…» дигән сүзләрне кушты. Минем өчен бик күңелсез булган кичәнең иртәсе бик күңелле булды. Мин әйберләремне күтәреп, болар белән күрешеп, «Калма-елга» заводына карап юлга чыгып киттем. Алар мине озатып калдылар.
Кичә үзем агып китә язган Бәләкәй Инҗәргә җиткәч, үзем генә суга төшәргә куркып, берәр яктан атлы кешеләрнең килгәнен көтә башладым. Берәр сәгать көткәннән соң, өч сыбай кеше килеп, мин аларга хәлне аңлаткач, аларның берсе мине, үзенең атына меңгәштереп, теге якка алып чыкты. Мин, бик зур авырлыктан котылган кебек, шатлык белән Инҗәр заводына барып, казармага кердем. Казарма иркен, берничә, мин кемнәр икәнен белмәгән кешедән башка кеше юк. Монда миңа муафикъ эш юклыгын белгәнгә күрә, авылга кайтуны уйлап, берәр юлдаш эзләргә, сорашырга керештем. Монда иптәш эзләп, өч-дүрт көн торырга туры килде. Ниһаять, бер эшче рус егете очратып, шуның белән икәү юлга чыгып киттек. Тау һәм урманлы җирләрне ике көн йөргәннән соң, өченче көндә яланлы җирләргә килеп чыктык. Юлда борынгы кебек кычкырып килергә, аю очраудан сакланырга туры килде.
Мин, авылдан чыгып китүгә бер ай булды дигәндә, авылга кайтып кердем. Бик күп кеше минем «Троицкига барып кайттым» дигән сүземә ышанмадылар. Ул чаклы ерак җирдән бер ай эчендә җәяү йөреп, урап кайтуыма мөхаль[87] бер эш итеп карадылар. Никтер хәзер миңа авылда торуы авыр һәм күңелсез иде. Шуның өчен бу кайтуда мин авылда дүрт-биш көннән артык тора алмадым. Инҗәр суы буенда быел гына салына башлаган «Француз-Лямязинский» дигән заводка барып, үзебезнең авылның Гани исемле бер итчегә язу-сызу һәм вак-төяк эшләрне эшләргә ялландым.
Монда минем күңелгә иң якын булган нәрсә – бу җирнең матурлыгы булды. Зур таулар арасыннан килеп чыккан зур гына Инҗәр суы, аның тирәсенең матурлыгы әйтеп бетерерлек түгел иде. Шуның өстенә монда эшче халыкның күплеге, аларның күңелле эшләүләре – һәммәсе дә минем рухка якын булып, барган саен бу тормышка үзләшә бара идем.
Монда минем эшем Ганинең атасы Кәрим исемле карт белән ит сату, көтәргә биргәннәрен язып кую, үзебезгә аш пешерү, чәй кайнату кебек эшләрдән гыйбарәт иде. Әлхасыйль, мин сатучы да, конторщик та, аш пешерүче дә бер кеше идем. Кәрим бабай үзе бик күп вакытта исерек булганга күрә, ит сату эшләре дә минем өскә йөкләнгән иде.
Без икәү көн саен дип әйтерлек бер сыер суеп, шуның итләрен сатабыз. Безнең тирәдә хатын-кызлар булмаганга күрә, сыерның эч-карыннары ташланып әрәм була иде. Хәлбуки шул ук җирдә эшкә килеп, эш тапмый яки башка берәр сәбәп белән ач йөргән, ит йөзе күрмәгән әллә ничаклы эшчеләр булып, мин шуны игътибарга алып, ташланып әрәм була торган эч-карыннарны су буенда тазартып алып кайтып, зур казан белән аш пешерергә һәм зур-зур тустак ашны ике-өч тиен көмешкә сатарга керештем. Минем бу эшем ач һәм эш таба алмый торган иптәшләр өчен бик яхшы булды. Алар миңа ияләшеп киттеләр. Акчалары булмаганнарына көтәргә биреп ашата идем. Бөтенләй акча бирми китсәләр дә, монда миңа бер кыенлык та юк иде. Чөнки аш сатудан килгән акчалардан мин хуҗаларга вагы-төягенә чаклы хисап бирергә мәҗбүр түгел идем. Шулай да элек әрәмгә югала торган, һәр көн саен аларга берәр сум чамасы акча җыеп бирүем аларны шатландыра торган булса кирәк, алар минем бу эшемне һәркемгә мактап сөйлиләр иде. Бу эш, бердән, шулай мондагы эшчеләргә файдалы булса, аның өстенә төштән соңгы вакытымны эш белән үткәреп җибәрергә сәбәп була иде.
Шушы эшләр белән җәйнең үтеп киткәнен сизми дә калдым. Тагын көз җитте. Мин, үземә тигән әз-мәз акчаны алып, авылга кайтып киттем.
Бу акчаның беразын абзыйга биреп, калганына өс-баш киеме алдым. Хәзер мин Троицкига китәргә уйласам да, бердән, көзге пычрак булып, юл өзелеп барганга, икенчедән, мондый вакытта җәяү йөрү соң дәрәҗәдә авыр булыр кебек булып күренгәнгә, анда китүне чана юлы төшүгә кичектереп, әлеге үзебезнең авыл мәдрәсәсенә кереп торырга карар биреп, шунда кердем.
Җамалетдин мулла мине ничек тә шунда тотарга тырыша иде. Ләкин ул кешедә минем җанга бер тиенлек тә азык бирерлек куәт булмаганын мин бик яхшы төшенә башлаганга күрә, ничек кенә булса да моннан китү җаен карый идем.
Бу кешенең нәхүнең бик гади урыннарында да хата мәгънә бирүләре, кувәи гыйльмиясенең[88] соң дәрәҗәдә түбәнлеге, шушы мөнәсәбәт белән минем аңа бәйләнүләрем ике араны боза башлады. Барган саен, ара салкынайды. Ара салкынаю минем өчен матлуб[89] булганга күрә, моңа карап шатлана гына идем.
Кар яуды, чана юлы төште. Ниндидер бер эш сәбәпле мулла абзый белән бик каты ачуланышырга туры килде. Мин шушы форсатны ганимәт[90] белеп, мәдрәсәне ташлап чыгып, үзебезнең өйгә кайттым.
Шушы вакыйгадан өч-дүрт көн үтү белән, «Лапашты» заводына йөк төяп баручыларга утырып, кулыма паспорт алып, юлга чыгып киттем. Өстә бик юка булу сәбәпле, юлда бик нык өшергә, күп вакытта җәяүләп йөгереп барырга туры килде, йөк төягән олаучылар бик ашыкмыйлар. Бигрәк тә кар тирән төшкән, әле юл такырланып җитмәгән урыннарда алар туктар-туктамас бер хәлдә баралар. Шуның өчен юл авыр булды. Тик өч-дүрт көннән соң гына «Лапашты» га барып кердек. Инде «Лапашты» заводыннан Троицкига карап ничек һәм кем белән китү мәсьәләсе килеп басты. Табигый, кыш көнендә ялгыз баш китү һичбер мөмкин түгел. Чөнки, бердән, бу тирәләрдә авыл араларының бик ерак булуы, икенчедән, көннәрнең салкынлыгы ялгыз китүгә юл куймый иде. Минем бәхеткә каршы, Верхний Урал өязе Ачулы волосте Исламгул авылының иген сатарга килгән кешеләре очрадылар. Ун-унбиш чанадан гыйбарәт булган бу юлаучылар игеннәрен сатып, буш кайтачак булганга, алар өчен мине утыртып алып кайту бернәрсә дә түгел иде. Шуның өчен бу кешеләр бер әйтү белән мине үзләренә (йөз илле чакрым чамасында) чаклы алып кайтмакчы булдылар. Килгән көнне оннарын сатып, иртәгесен иртүк юлга чыктылар. Мине бодай салып килгән торыпшаларга урап, өстемнән тагын да торыпша ябып бәйләделәр. Мин хәзер алар эчендә рәхәтләнеп ятам. Үзем теләгәндә, торыпшаның бер як читен ачып карыйм. Мин утырган атны да уртадан буш җибәрделәр. Үзләре бераз төшереп алып, атларын куа башладылар.
Мин җылы урында юлның күбесен йоклап үткәрдем. Тик атларны ашатырга туктап, чәй эчәргә кергәндә генә, алар мине чишеп алып керәләр, соңыннан тагын әүвәлге кебек иттереп бәйлиләр иде. Уртада бер кунып, икенче көнне кич белән үзләренең авылларына кайтып керделәр. Йөз илле чакрым җирне ике көндә барып җитү минем өчен бик зур шатлык булды. Хәзер мин Троицкига якынлаша төштем.
Бу авылда бер көн торганнан соң, Ахун авылына баручылар белән киттем. Ахун авылында фәкыйрь генә бер кешегә кереп торырга туры килде. Болар фәкыйрь булсалар да, күңелләре бик бай булганга күрә, үзләрендә озак торуыма уңайсызланганымны сизү белән, мине юата һәм уңайсызланмый, үз йортымда торган кебек торырга кушалар иде. Мин һәр көнне Троицкига баручы юлдаш эзләсәм дә, монда әле рәтләп чана юлы төшеп бетмәгәнлектән, һичбер баручы очрата алмый идем. Мин Ахун авылында берәр атна ятканнан соң гына кар яуды.
Троицкига укырга баручы Мөхәммәтҗан дигән бер шәкертнең агасы, мине үзләре янына утыртып, Троицкига алып китте (1898 ел, ноябрь).
Без Троицкида Зәйнулла ишан мәдрәсәсе янындагы мәгълүм мосафирханәгә төштек. Иптәшем электән монда берничә еллар укып йөргәнгә күрә, үзенең махсус урынына, борынгы иптәшләре янына күчте. Мин мосафирханәдә калдым. Хәзер мәдрәсәләр шәкертләр белән шыгрым тулганнар иде. Беренче күрүдә мондагы шәкертләр һәм аларның тормышлары, байлыклары мине гаҗәпкә калдырды.
Боларның бик күбесе – бай балалары, калганнары казах арасына муллалыкка чыгып, акча җыеп кайткан акчалы шәкертләр булып, һәрберсе бик эре киенеп, төзәнеп йөриләр иде. Биш-алты йөз шәкерт эчендә минем кебек чабаталы шәкертләр биш-алты гына булганга күрә, безнең чабаталар ямьсез дә, мескен дә, кызганыч та күренәләр иде.
Мин бераз вакыт мәдрәсәгә керми, мосафирханәдә ятып, шунда кунып йөрдем. Башта берничә көнгә чаклы көндезләрен төрле мәдрәсәләргә кереп, ишекнең төбеннән генә карап йөри идем. Югары үтәргә мөмкинлек булмаганга күрә, мич буена, шәкертләрнең киез һәм паласлары җәелмәгән җиргә утырып, аларның укулары, дәрес алулары вә башка хәрәкәтләре белән танышып утыра идем.
Троицкида ишан мәдрәсәсеннән башка тагын берничә мәхәлләдә мәдрәсәләр бар. Боларның кайберәүләрен барып карадым. Ләкин боларның һәммәсе дә бертөсле, бер тәртиптә күренәләр иде. Шулай йөри торгач, «Яушевлар җәмгыяте хәйрия мәктәбе ачканнар, имеш… анда бөтенләй яңача укыталар икән…» дигән хәбәр ишеттем һәм икенче көнне шул мәктәпне эзләп таптым.
Мәктәпкә барып керү белән, мине бертөрле гаҗәпсенү алды. Мин, бу мәктәпкә керү белән, аның моңарчы үзем күргән мәктәп-мәдрәсәләргә караганда башка икәнен күрдем.
Ишектән керү белән, берәү мине туктатып, ни өчен килгәнемне сорады. Мин мәктәпне күрер өчен килүемне әйткәч, чабатамны чишенергә кушты. Мин ул кушканча эшләдем. Ул миңа: «Шәкертләр теге бүлмәдә сабак алалар», – дигәч, коридор буйлап шунда киттем. Уңга карасам, андагы бүлмә карават белән тулган, һәммәсенең өстендә ап-ак нәрсә белән ябылган. Бүлмә бик таза һәм матур. Сул яктагы бүлмәдә – озын өстәл, аның тирәсенә урындыклар тезелгән. Өстенә тәлинкә, кашыклар куелган. Хәлфә дәрес биргән бүлмәне акрын гына ачып кердем дә арттагы буш партаның бер як читенә утырдым. Укытучы хәлфә башына бик шәп фәс, өстенә өр-яңа җөббә кигән. Үзе бик мәһабәт, 30–35 яшь чамасындагы бер кеше. Шәкертләр һәммәсе дә бертөсле киенгәннәр. Хәлфә дә, шәкертләр дә миңа күз төшереп алдылар, кайберәүләре елмаеп куйдылар. Стенага ашъяулык зурлыгындагы, теге мин Уфада күргән төсле буяулы кәгазь эленгән. Мин парталарны рус мәктәпләренең тәрәзәләре аркылы гына күргәнем бар иде. Хәлфәнең артында елтырап торган кара буяуга буялган зур кара такта басып тора. Кыскасы, мәктәптә моңарчы мин күрмәгән яңалык һәм башка төрле тәртип күренеп тора. Мин монда укучы шәкертләрнең бәхетләренә кызыктым. Боларның һәммәсе дә шәп, һәммәсе дә мин белмәгән белемнәрне беләләр кебек булып күренделәр. Минем үземнең өстемә кигән җиләнемне, башымдагы мескен бүрекне, билемә бәйләгән кызыл башлы тастымалны боларның киемнәренә чагыштырып, уңайсызланып калдым.
Дәрес гарәпчә нәхүдән бара иде. Ниндидер җөмләдә мин хәлфәгә бәхәс итәргә уйладым һәм, аны-моны карап тормый, бәхәс итеп ташладым. Хәлфә минем сүзне илтифатсыз калдырмады, җавап биреп китте. Минем сүземнән кайбер шәкертләр елмаеп көлделәр. Дәрес ахырында, нинди мөнәсәбәт беләндер, елның кайсы числолары утыздан, кайсылары утыз бердән килү турында сүз чыкты. Хәлфә ике кулының бармакларын йомып, шулар аркылы числоларның ничәдән килүләрен күрсәтергә кереште. Аның өйрәтүе бик-бик авыр һәм чуалчык күренде. Мин чыдый алмадым:
– Хәлфә әфәнде, числоларның ничә көннән килүләрен белер өчен, моннан да җиңел юл бар бит, – дидем.
Бөтен шәкертләр миңа карадылар. Хәлфә, мине бертөрле мыскыл иткән сымаграк елмая төшеп:
– Йә, әйтеп кара әле. Ул нинди юл икән? – диде.
Мин каядыр (Каюм Насыйриның календаренда булса кирәк) числоларның көн саннарын белер өчен, Пётр Великийның «ап, юнь, се, но» дигән сүзләрен укыган идем. Хәлфәнең соравына бер дә аптырап тормый:
– Числоларның көн саннарын белер өчен, «ап, юнь, се, но» сүзләрен генә ятка алырга кирәк. Ап – апрель, юнь – июнь, се – сентябрь, но – ноябрь… дигән сүз була. Шулардан башка айлар утыз бердән киләләр. Тик февраль генә өч ел – егерме сигездән, дүртенче ел егерме тугыздан килә, – дидем.
Хәлфә минем сүзне тәкрарлатты һәм шунда ук:
– Бу юл белән җиңел икән, – дип, «апьюньсено» сүзләрен тәкрарлады.
Шунда ук башка шәкертләр дә авыз эчләреннән шул сүзләрне тәкрарлыйлар иде…
Дәрес беткәч, мин хәлфә белән күрештем. Ул минем каян килүемне, кайда торуымны сорашты да:
– Әгәр телисең икән, безнең җәмгыяте хәйрия мәктәбенә кер. Гәрчә монда алынырга тиеш булган шәкертләрнең саннары тулган булса да, мин сине бүгеннән алам, – диде. Аның бу сүзләреннән соң мин бик шатландым. Үземнең теге бәхетле шәкертләр рәтенә керүемне уйлап, шунда ук:
– Рәхмәт, хәлфә әфәнде. Мин ишан хәзрәттән рөхсәт алыйм да монда килермен, – дидем.
Хәлфә шунда ук мине ияртеп, икенче берәү янына алып барды, һәм, үзара нәрсәдер сөйләшеп, алар икәүләп бүген үк монда килергә мөмкин икәнен әйттеләр.
Мин бу мәктәптән шатлык белән чыгып, иртәгә иртүк ишан хәзрәткә кереп рөхсәт алырмын да монда килермен дип, мосафирханәгә кайттым. Иртәгесен ишан хәзрәткә барып бик озак көткәннән соң, вакытын табып, хәйрия мәктәбенә китәргә рөхсәт сорадым. Хәзрәтнең рөхсәт һәм фатиха бирүенә ышана идем. Ләкин эш алай булып чыкмады.
– Юк, юк. Рөхсәт юк. Ул мәктәп фатихасыз мәктәп ул. Анда укып кеше була алмассың да! – дип кырт кисте һәм: – Бар, кайт, укый башла. Мөхәммәт хәлфәдән укырсың, миннән фатиха, – дип, кул күтәреп дога кылды.
Мин, инде шундый зур ишан хәзрәт булгач, белми әйтмәс дип, үзем дә аның белән дога кылдым. Җәмгыяте хәйрия мәктәбенә бармаска карар биреп, кайту белән мосафирханәдәге капчыгымны алып, мәдрәсәгә күчтем. Анда кереп, мич янына урнаштым. Монда миңа илтифат итүче, сүз кушучылар юк иде. Тик шул тормышның авырлыклары эчендә ватылган, башкаларга самавыр куеп йөргән сынык күңелле, ертык киемле, эшкә түземле шәкертләр генә минем янга килеп, кайдан килүемне сорашып утыра торганнар иде. Шулай итеп, мәдрәсәдә үземә муафикъ берничә иптәш ясап алдым һәм дәреснең тәртип, низамнарына өйрәндем…
Бу мәдрәсәләрдә тәрәзә яныннан, стена буеннан урын ишгаль итәр[91] өчен, үзеңне матди җәһәттән[92] тәэмин итәрлек азык һәм акча булу белән бергә әйберләрең булу шарт ителгән кебек булганга күрә, мин тәрәзә янында торудан, урын алудан мәхрүм идем. Мәдрәсәгә кергән вакытта ук минем акча ягы такырайган иде. Кереп берничә көн торгач, бөтенләй акчам бетте. Бер-ике көн ачлы-туклы тордым да, ниһаять, шундагы дүрт-биш шәкерттән гыйбарәт булган бер казандашлар груһына самавыр куеп, аш пешереп торырга кердем. Монда шундый шәкертләрне «малай» дип йөртәләр. Алар тәгъбиренчә әйткәндә, мин шуларга «малай» булдым. «Малай» булган шәкертләргә, кичен башка шәкертләр ятып беткәч кенә, җәмәгать сәкеләрендә, мич буйларында ятып йокларга рөхсәт булса да, көндез, әлбәттә, бу урыннарда утыру, уку бик уңайсыз. Шуның өчен көндезләрен күп вакытта кайда урын булса, шунда утырырга, урын булмаса, аяк өстендә йөрергә туры килгәнгә күрә, мин шулай йөри башладым.
Мин килгән көннәремдә мондагы шәкертләрнең бик күбесен уку мәсьәләсендә бик шәпләрдер дип уйлый идем. Ләкин бик аз вакыт эчендә боларның бик күбесенең кием калыбы икәнлекләре мәгълүм була башлады. Мәсәлән, кайберәүләре, коры «Шәрхе мулла» китабын гына өч-дүрт елдан бирле укып йөрсәләр дә, әле бернәрсә дә аңламыйлар иде. Соңра мондагы шәкертләрнең бөтенесе ишанга мөрит булып, тасаввеф[93] юлына кереп, тәсбих тартып йөриләр, укудан бигрәк, тизрәк ишан булуны күз алдында тоталар, боларның башларыннан – чалма, өсләреннән чапан төшми иде. Мин бер-ике айга кадәр боларның бу эшләренә мәгънә биргән кебек йөрсәм дә, аннан соң боларда фәкать аңсызлык сизә башладым. Монда унбиш яшьлек малайларга чаклы мөрит булып кергәннәр иде. Болар каршында мөрит булмаган, ишаннан күңел сабагы алмаган кешеләр – болар инде бөтен фазыйләттән[94] мәхрүм кешеләр булып тәләккый ителәләр[95] һәм шуны бүтән шәкертләргә тукып кына торалар иде.