Мин, ике ай чамасы шәкертләргә самавыр куеп йөргәннән соң, урыннан чыгарылдым. Шәкертләрнең кайберәүләре кыш уртасыннан башлап кыргыз арасына тарала башлаганга күрә, самавыр куйдыручылар да азая башлады. Шуңа күрә мин урынсыз калдым. Акча бетте. Бүген ашамый торуга чыдадым. Икенче көнне дә ач торырга туры килде. Башка шәкертләр симез куй итләре ашап утырганда яки аларның ак күмәчләр белән тәмләп чәй эчкән чакларында карап утыру уңайсыз булганга күрә, ашау-эчү вакытларында мәчеткә барып, шунда аулакта вакыт үткәрергә туры килә иде. Ак күмәчнең кадагы өч кенә тиен булса да, ул өч тиен акча миндә булмаганлыктан, күмәч алып булмый иде. Өченче көн ашамый, коры су белән тору яхшы ук кыен була башлады. Болай күнегеп кителсә дә, хәл бетә, күз аллары караңгыланган сымак булып китә башлады. Минем кешедән икмәк сорау ихтималым булмаганга, шуның белән бергә минем хәлне беркем дә сизмәгәнгә, мин һаман шулай йөри, бөтен көн буе сабак укып утыра идем.
Икенче бер авыр як – кич яту мәсьәләсе булып, бу эш тагын да хәлне бетерергә сәбәп була иде. Махсус урын юклыктан, җәмәгать сәкесендә ятарга туры килгәнлектән һәм кешеләр ятып беткәнне көтәргә, ятканда баш астына бүрекне салып, өскә җиләнне ябынып, как идәнгә ятарга туры килә иде.
Мәдрәсәдә һичбер укымый, һәрвакыт скандал чыгарып йөрүче, үзенең көче белән бөтен шәкертләрне куркытып, бер каравы белән кешеләргә тәэсир итә торган Михиан дигән бик таза шәкерт бар иде. Бу кеше болай караганда һичкемгә изгелек итү, кешенең әхвале рухиясенә төшенү, башкаларның положениесенә керү ихтималы юк кебек күренә торган иде. Ләкин бу алай булып чыкмады. Ул минем авыр хәлдә булуымны сизде булса кирәк, һичбер сорамый-нитми, мине чәй эчәргә чакырып, туйганчы ашатты. Миңа хәл кертте, мине сорашты. Шуннан соң һәр көн үзләреннән артып калган аш белән ярты кадак чамасы күмәч бирә башлады. Шулай итеп, мине авыр хәлдән коткарды.
Бераздан соң тагын да самавыр куярга кереп, укуымны дәвам иттердем. Хәзер мин мәдрәсәнең бөтен тәртипләренә, андагы хәлләргә төшенеп беткән идем инде. Шуның өчен, килгән вакыттагы кебек, һәркемнән кагылудан, аларга ис китеп караудан чыктым.
Апрель башларында укучылар таралып бетәргә якынлаштылар. Аларның бик күбесе казах арасына укытучы мулла булып таралдылар. Мулла булып китәргә ихтыяҗлары төшмәгән бай малайлары үзләренең илләренә – авылларына кайтып киттеләр.
Мәдрәсәдә укулар тукталды. Без казах арасына да чыкмаган, илебезгә кайтуга да имкян[96] булмаган берничә шәкерт белән берничә сукыр суфи торып калдык. Хәзер безнең уку юк, ашарга да бик такыр. Иртән торгач, төрлебез төрле җиргә эш эзләп чыгабыз. Ләкин һичбер эш табып булмый. Тик берничә көн эзләнгәч кенә, өч иптәш бер тире җыючы байга көнлекләп эшләргә ялланып, меновныйга эшкә йөри башладык. Монда без чи тиреләрне киртәгә элеп киптергәндә киереп куяр өчен чөй очлый идек. Берәр чирек, ярты аршын чамасындагы чөйләрнең ике як башын очлар өчен, мең данәсенә егерме биш тиен түлиләр. Көндезге аш байлар өстендә. Без беренче көндә, бик тырышып эшләгәндә дә, дүрт-бишәр йөз чамасында чөй очлый идек. Бара торгач, бу эшкә бик өйрәнеп киттек. Иртәдән кичкә чаклы сигезәр йөз, хәтта меңәр данә чөй ясый башладык. Бу кәсеп безнең өчен бик шәп булып төште, һәр көн алган егерме-егерме бишәр тиен акчабыз ак күмәч ашаудан да артып кала башлады. Без тәмле тамакланып киттек. Ак калачка гына канәгать итми, хәлвә кебек әйберләр дә ала торган булып киттек. Ләкин безнең өчен бик файдалы булган бу кәсеп унбиш көннән соң тукталды. Тагын эш эзләргә кирәк. Кайберәүләр – мойкага йон юарга, кайберәүләр Яушевларның торф суктыра торган җирләренә киттеләр.
Мин, кулыма шеш чыгу сәбәпле, бу иптәшләр белән эшкә китә алмый, мәдрәсәдә калдым. Көн озын, ашарга аз, иптәшләр юк. Шуның өчен бу көннәрне үткәрү авыр һәм күңелсез иде. Монда миннән башка Якуп карый дигән бер сукыр белән гомеренә шушы мәдрәсәдә яткан Нури карт дигән карт бар иде. Өченче кыш мәдрәсә ишегалдын тазартып, җәй көннәре хәзрәтнең вак-төяк эшләрен эшләүче бик тупас берәү мәдрәсәдә кунып йөри. Дүртенче – мин. Кыш көнендә һичбер мөнәсәбәте булмаган без шушы дүрт кеше дуслашып киттек. Безнең дуслашуны ныгыта торган нәрсә минем аларга хикәяләр укудан башланып китте. Мин боларга иң элек «Мең дә бер кичә» хикәяләрен укыдым. Бик күңелле булган, тыңлаган саен тыңласыны китерә торган бу хикәяләрне укыйм. Алар мине иртән чәй эчерәләр. Аш пешергән көнне көндезге ашны үзләре белән бергә ашаталар. Беренче, икенче томнарны өч төн эчендә укып чыктым. Инде «Мең дә бер кичә»нең ике генә томы калды. «Әгәр дә мин бу ике томны да укып чыксам, бу кешеләрнең миңа ихтыяҗлары калмый, шуннан соң алар мине ашатудан тукталачаклар…» дигән уйга төшеп, мин укуымны әкренләтә төштем. Хикәянең иң кызыклы җиренә җиткәч кенә, юк-бар сылтау белән укудан туктала торган була башладым. Шулай мин назлана төшкәндә, алар миңа: «Укы әле… иң кызыклы җиргә җиткәч туктыйсың», – дип ялыналар. Ләкин мин аларны ялындыруны еш эшләмим. Ике ара бозылып, аларның мине чәй эчерүдән мәхрүм итүләреннән куркам.
Чәй эчкәндә, әле генә укыган хикәядәге каһарманнар, матур кызлар, андагы чиксез матур булган тормышлар хакында сүз китә. Минем тыңлаучыларымның, өчәвесе дә матур кызлар һәм аларның сөйгән егетләре белән очрашып «пуся алышу» ларын сөйләгән чакта, авызларыннан сулар ага. Үзара бәхәсләшеп китәләр. Бигрәк тә сукыр Якуп карый сөйләшә башласа, аның ак салган ике күзе хәрәкәткә килеп, зураеп, тәгәрәп йөргән кебек булып күренәләр. Сүз сөйләргә комачаулык итәр төсле булып күренгән калын һәм салынып торган ирене чәпелди башлый, авызыннан төкерекләре чәчелә. Тумыштан сукыр булган, анасыннан башка хатын-кыз кочагы күрмәгән, гомеренә өйләнү бәхетенә ирешмәгән бу кеше хикәянең хатын-кызларын сөйләгән җирләрендә кулларын уарга керешә. «Шундый матур кызлар белән бер генә атна торсаң иде!» дигән сүзне ычкындыруын сизми дә кала.
– Якуп агай, синең бит күзләрең күрми. Аларның матурлыкларын кайдан беләсең? – дибез.
Ул, мескен, уйлап башын күтәрә. Күгәрчен йомыркасы чаклы булган күз алмалары да түшәмгә күтәрелгән кебек булалар. Шуннан соң ул:
– Их, белмисез! Аларның матурлыклары тавышларыннан ук билгеле бит… Алар яныннан үтеп киткәндә дә хуш исләре бәрелеп китә… Шулай булгач, патша кызларының тагын да башкачарак булулары мәгълүм инде, – ди. Ул үзе дә Нури картка сөаль биреп, өйләнгән вакытларын сораша.
Нури карт, җиңелчә бер көлү белән көлеп, үзенең үткән бәхетләрен сөйләп китә, кияү булып кергән көннәрендәге рәхәтлекләрен сөйли.
Якуп карый һич туктаусыз:
– Йә, шуннан соң? Йә, сөйлә инде, тагын нәрсә булды? – дип сорый. Нури карттан бөтен эшнең вагы-төягенә чаклы сөйләтмәкче була.
Нури бабай:
– Аръягын әйтмә инде… – дип сүзен кисә, шул сүзенә, үзенең хатыны үлгәнен, шуннан соң өйләнергә теләми, монда килеп, ишан хәзрәткә мөрит булуын әйтеп, сүзен бетерә.
Мәдрәсәнең ишегалдын себерүче – әле утыз-утыз биш яшьләрендә. Ул моңарчы өйләнмәгән. Ул озын сөйләп тормый. Боларның сүзләрен тыңлап тора-тора да:
– Билләһи, бераз акча җыям да авылга кайтып өйләнәм. Болай йөреп гомер җилгә генә үтә… – дип куя.
Тегеләр, моның өйләнергә мөмкинлеге барлыгын уйлап, аның бәхетенә кызыгалар.
Шундый тәмле сүзләр, матур хыяллар белән безнең чәй сәгатьләргә сузыла. Самавыр сүнә. Теге дворник самавырны яңартып җибәрә.
Якуп карый – иркен торучы кеше. Ул, куй мае салдырып, йодрык зурлыгында гына вак күмәчләр пешертеп ала да, чәй эчкәндә, шуларны бәләкәй капчык белән алып килеп, үзенең тезе янына куеп, берәмләп алып ашый. Миңа тик берне генә бирә. Бер чирек кадак та булыр-булмас бу күмәчне мин шунда ук ашап бетерәм дә карыйның авызына карап утырам. Күңел кызыга. Алар шулай бик кызулап патша кызлары турында сөйләшкәндә, капчыкның башын әкрен генә үземә таба тартып алып, берәр күмәч алганнан соң, кире урынына куям. Нури карт белән дворник бер-берсенә күз кысалар һәм:
– Ул патша кызлары, Якуп карый кебек, куй маена пешерелгән бодай күмәче генә ашап торганнардыр инде… – дип көләләр.
Якуп карый, аларның сүзләрен чынга алып:
– Әй наданнар?! Әллә сез аларны үзегез кебек кара корсак дип беләсезме! Алар оҗмах җимешләре кебек җимешләр, оҗмах нигъмәтләре кебек нигъмәтләр генә ашап үсәләр… – дип шелтәләп куя.
Минем хәйлә күпкә бармады. Берничә рәт аның күмәчен эләктергәннән соң, тегеләрнең «күмәч» сүзен күп тәкрарлаулары һәм «Мәҗит, синең майга пешкән бодай күмәчен туйганчы ашаганың бармы?» дип сораулары сәбәпле, Якуп карый минем хәйләне сизеп, капчыкның авызын тезе астына кыстырып утыра башлады. Ләкин ул, минем шаянлыкны белгәнгә, күмәчен алганга һич рәнҗеш күрсәтмәү өстенә, кайчакта миңа бирә торган өлешне арттырып бирә башлады.
Мин аларга ай ярым чамасы эчендә «Мең дә бер кичә»дән башка «Сәет Баттал газый», «Тарихы Табари» (6–7 том), «Каһарман Катыйль», «Салсал», «Хәзрәти Гали батыр» вә башка бик күп китаплар укып чыктым. Безнең бу ай ярым гомер, чынлап та, бик күңелле үтте. Гәрчә безнең беребезнең дә ул китапларда язылган бәхетләргә ирешү ихтималларыбыз булмаса да, без бу ай ярым гомерне шул бәхетләргә ирешкән кебек рәхәт үткәрдек.
Ишан хәзрәткә казахлар саба-саба кымыз китерәләр. Ул кымыз ишан өендә генә бетми, артып кала. Шул артык кымызны ул мәдрәсәгә җибәрә. Шунда без кымыз мәҗлесе ясап җибәрәбез. Җәй көне тору өчен генә килгән, икенче мәдрәсәдә ятучылар да кымыз мәҗлесенә киләләр. Монда көйләп мөнәҗәт уку да, «Ашказар», «Тәфтиләү» көйләрен җырлау да ярый. Бу көн безнең тормыш бәйрәмгә әйләнә…
Тамак хакына хикәя укып эш чыкмый. Болай торганда, кышка бер тиен акчасыз, киемсез керергә кирәк… Кайдан эш табарга?
Шулай аптырашта торганда, кемдер миңа: «Бер байның заимкасындагы эшчеләргә аш пешереп тору өчен кашевар кирәк, барасыңмы?» – ди. Мин, күктән көткәнен җирдән тапкан кеше кебек, шунда ук теге байның исемен, кайда торганын сорашып, эзләп киттем. «Шакирҗан Учаров…» Бу исемне бик нык хәтергә алдым. Болар шәһәрнең уртасындарак бер катлы гына йортта торалар икән. Капка төбендә утырып, бик озак көтәргә туры килде. Бик озак көткәннән соң гына, кап-кара мыеклы, кызыл йөзле, уртача буйлы, башына каракүл бүрек кигән һәм яхшы гына арбага уртача гына ат җиккән берәү кайтып, капкадан кереп китте. Мин аның артыннан кердем. Ул, миннән эшли алып-алмавым һәм башкалар турында бик жентекләп сорашканнан соң, печән чабучыларга аш-су пешереп тору өчен, мине айга биш сумга яллады. Мин, байның эшкә алмый, кире кайтарып җибәрүеннән шикләнеп, аның биргән хакына риза булып, иртәгә иртүк килергә вәгъдә биреп кайттым.
Минем китүем Якуп карый өчен бераз күңелсезлек бирсә дә, үзем өчен күңелле иде. Шәһәрдә тору мине ялкыткан, киң яланнар, яшел сахралар бик сагындырган иде.
Иртәгесен байның йортына барып, аның заимкасында башлык булып торучысы белән заимкага киттек.
Заимка Троицкидан кырык-илле чакрымнар чамасында икән. Анда торучы күп түгел. Тик шул мин утырып барган кешенең гаиләсе, аннан башка дүрт буйдак егет һәм бер каравылчы гына. Без барганда, теге егетләр печән чабарга китәр өчен хәзерлек күрәләр иде. Менә мин шул егетләргә аш пешереп, чәй кайнатып торырга тиеш идем.
1922Кара йөзләр
(Иске тормышның миллион корбаннарыннан берсе)
I
Бу эш моннан утыз еллар элек иде.
Без, яшь шәкертләр, ястү намазыннан алдарак чыгып, мәдрәсәгә кайттык. Ястүдән соң хәзрәт дәрескә керәчәк булганга күрә, без тора торган мәдрәсә җыештырылган, иң түрдәге тәрәзә янындагы тәбәнәк өстәлгә шакмаклы ашъяулык ябылып, өстәлнең уң ягына берничә мендәр өелеп куелган иде.
Без кайтып, бераз гына утыргач та, Гали хәлфә кайтып, хәзрәтнең килеп җитүен белдерер өчен безгә ишарә кылу белән, без һәммәбез дә утырып, тып-тын калдык. Без, гүяки бик тырышып укыган кебек, китапларыбызга күзләребезне салып, эчтән генә укырга керешкән булдык.
Шул арада ишек ачылды. Сафи хәзрәт бик акрын гына керә башлады. Без шунда ук һәммәбез дә, аягүрә басып, кулларыбызны күкрәкләребезгә куеп, баскан урыннарыбызда таш багана кебек катып калдык. Һичберебезнең бер генә дә гаебе булмауга карамастан, безнең йөрәкләребез дөп-дөп тибә башлады.
Хәзрәт, керү белән, упшый бер сәлам бирде. Гади шәкертләр бер вершок та узмаска тиешле булган идәндәге аркылы агачтан бер аршындай узып туктау белән, куштан шәкертләрнең берсе аның озын таягын, кадерләп, кулыннан алып китте. Икенче берсе аның пималарын[97] салдырып, аерым бер урынга куйды. Гали хәлфә хәзрәтнең өстендәге кызыл төлке тамак тунын салдырып, аерым бер хөрмәт белән үзенең бүлмәсенә алып кереп китте.
Шуннан соң хәзрәт, үзенә хәзерләгән мендәрләр өстенә утырып, һичкемгә бер сүз әйтми, кесәсеннән күзлеген алып, лампага каршы куеп караганнан соң, кулъяулыгы белән күзлегенең пыялаларын сөртеп киде дә тирә-яктагы шәкертләргә карап алды. Без, әле һаман бер сүз әйтми, хәзрәтнең сүз әйткәнен көтә идек. Ул, шулай шәкертләргә күз йөртеп алгач, мәдрәсәнең тәртибен карап алган кебек булгач:
– Бүген нинди дәрес? – дип сорады. Аның бу сүзен күптәннән бирле көтеп торган шәкертләрнең берничәсе бердән:
– Бүген, тәкъсир[98], «Гакаид», – диделәр.
Ул арада «Гакаид» укучылар, хәзрәткә каршы, аннан бер сажин чамасы ераграк түгәрәкләнеп, тезелеп утырганнар, һәммәсе дә алларына китапларын салып, дәрес тыңларга хәзерләнгәннәр иде инде. Хәзрәт, шәкертләрнең җавабын алгач, өстәлдәге китапларның берсен алды һәм, бераз көттергәннән соң, бик мәһабәт тавыш белән:
– Һади, син гыйбарә[99] укы!.. – дип әмер бирде.
Хәзрәтнең шул сүзен ишетү белән, теге шәкертләрнең һәммәсе дә, кулларын тезләренә аркылы куеп, башларын түбән иеп, китапларына күз салдылар. Һади без белмәгән зур китаптан бик санап кына нәрсәләрдер укып китте.
Бераз укыгач та, хәзрәт Һадига туктарга кушты. Ул туктады. Хәзрәт үзе дә бераз уйланды да, тамагын кырып, Һадиның иң элек әйткән сүзеннән эләктереп сөйләп китте. Дәрес тыңлаучы шәкертләр һәммәсе дә, шаккатып, хәзрәтнең авызыннан чыккан сүзләрнең берсен дә калдырмый тыңларга керештеләр.
Хәзрәт ачылганнан-ачылды, кызганнан-кызды. Зуррак хәлфәләрдән дә һәм аның алдындагы дәресен алып утыручылардан да сүзгә катнашучылар чыкты.
Без, вак шәкертләр, хәзрәт чаклы хәзрәт алдында сүз сөйләргә, бәхәс кылырга батырчылык иткән хәлфәләргә һәм аның алдындагы теге шәкертләргә хәйран калып, шаккатып утыра идек. Бигрәк тә Күгәрчен Сәлим дигән, болай карап торуга кечкенәрәк булган шәкертнең кыюлыгына һәм сүзгә бирешмәвенә соклана идек.
Мәдрәсә эчендә хәзрәт һәм үзара бәхәсләшкән шәкертләрнең тавышларыннан башка бер тавыш та юк иде. Без, утырган урыннарыбыздан да кузгалырга куркып, соң дәрәҗәдә тынычлык саклый һәм аларның бәхәсләшүләрен тыңлый идек.
II
Хәзрәтнең дәресе шулай иң кызу җиренә җиткән чакта гына, мәдрәсәнең ишеге ачылып, әллә кемнәр бик нык тавышланып, эчкә керә башладылар. Гадәттә, мондый бер-берсенә бәйләнешсез сүзләр һәм ашыгып-кычкырып сөйләүләр ут чыккан вакытта гына булганга күрә, без куркышып киттек. «Мәдрәсәнең түбәсенә ут капкан микән әллә?..» дигән уйга төштек.
Боларның тавышларыннан безнең кебек вак шәкертләр түгел, зур шәкертләр дә, хәтта хәзрәт үзе дә сискәнеп киткән кебек булды, һәм алар да, сүзләрен туктатып, ишеккә таба карарга мәҗбүр булдылар.
Шулай бик тавышланып һәм дә бик ашыгып, биш-алты моштым[100] керделәр дә, бер урынга басып тора алмый, бер артка, бер алга каранып, тышта башланган сүзләрнең ахырын монда бетерергә уйлаган кебек, нәрсәдер сөйләргә керештеләр. Боларның торышларыннан, бер урынга басып тора алмауларыннан нинди дә булса бик куркыныч һәм бик сирәк була торган бер эшнең булуы алдан ук мәгълүм булып тора иде. Әгәр дә мулла бабай монда булмаган, әллә ничә мәдрәсәнең иң зур шәкертләре монда дәрескә җыелмаган булса, без тагын да курка төшәр идек.