Ләкин бу аллаларның асылы бер: ул – «тудыручы», «рәхмәт итүче» һәм «җәза бирүче» – «гали хаким», ягъни адәмнең тупас акыл даирәсе сыйдыра алмаган, аңлашылмаган һәм һичбер төрле дәлил белән исбат ителмәгән көч… Бәни адәм мәдәниләшкән саен, аллалар да мәдәниләшә, төрләнәләр. Аерым дәверләрдә хакимият нинди төс алса, аллалар да шул төскә кертеләләр.
Бу махинацияләрнең барысы – шул дәвердәге хакимиятнең иҗаты. Истибдад[28] хакимияте хөкем сөргән Шәрык илләрендә аллаларның мөстәбид[29], мөстәкыйль ителүе табигый. Шулай итеп, аллаларның дуслары, дошманнары җәгъли[30] рәвештә тудырыла.
Шәрык диннәренең барысында диярлек мөстәбид хакимиятнең нигезен саклау юлында адәмдәге шәхси теләк, табигый омтылышларның хакимияткә каршы мәңге көрәшкән тимсаль мөҗәссәмнәрен күрәбез.
Менә, мәсәлән: хакимият кануннарына баш июче бөтен халыкларда Газраил Мәнфур, Мәкъһур, Мәлгунь көч дип санала. Аның болай саналуы табигый. Чөнки гомумнең шәхси теләкләре белән хакимиятнең теләкләре һичбер вакытта да җыела алуы мөмкин түгел. Ә инде аерым шәхеснең теләкләре – хакимиятнең теләкләре белән капма-каршы дошманнар. Аның өчен адәмнең табигый яратылышында аның шәхси тормышы, шәхси теләкләре – хәяттә асыл нигез һәм табигый канун. Шулай булгач, бу көндәге рәсми бөтен диннәрнең төбе хакимияткә, аның канун, низамнарына әсас ителгәнгә, кешенең аерым шәхси теләкләренә, омтылышларына ирек бирелми. Менә шул хакимият, канун, низамнарга буйсынмыйча, үзенең шәхси мәнфәгатьләре, теләкләре, омтылышлары өчен көрәшүчеләрнең тимсаль мөҗәссәме булган Газазил хакимият – дин исеменнән «оҗмахлардан» сөрелә, инсаниятнең[31] дошманы итеп күрсәтелә. Хакимият тарафыннан шәхси мәнфәгатьләре, теләкләре изелгәннәрне яклап, шулар исеменнән һәм алар өчен хакимият рәсми дингә каршы көрәшүчеләрнең тимсаль мөҗәссәме булган «газазил» мәсьәләсе төрле дәверләрдән, бик күп гасырлардан бирле искерми торган мәңгелек мәсьәлә булып бу көнгә кадәр килде.
«Зар» фаҗигасендә бәни адәм хәятендә күренгән хосусиятләрне, мәсьәләләрне, бер кешенең халәт рухыясына, хосусиятләренә җыеп-мәркәзләштереп, кырыктан артык хосусиятләр, шуларның тимсаль мөҗәссәмнәре булган дин китапларындагы хыялый типлар аркылы бирергә тырыштым.
Төрле дәверләр, бик күп гасырлар буенча шәрык халыкларының йөрәгендә тирбәлеп үскән бу хыялый тип-ларның, бәни адәм хәятендә тоткан фәлсәфи әһәмиятләрен үзем аңлаганча, үзем генә изах итәргә уйлап, «Зар» фаҗигасен язарга батырчылык кылдым.
Бу мәңгелек мәсьәләне хәл итүне дәгъва итмәгәнлегем шикелле, иске чүпләрдән яңа бакча төзергә дә уйламыйм, һәрхәлдә, уйлап укып чыккан яки дикъкать белән сәхнәдән караган кешеләргә бу фаҗига шул мәңгелек мәсьәлә хакында уйларлык яки уйлата алырлык кечкенә генә бер тәэсир калдыра алса, теләгемә ирешкән булыр идем.
Кәрим Тинчурин.Беренче пәрдә
Оҗмах. Баскыч-баскыч булып күккә таба күтәрелгән, төрле төстәге мәрмәр таулар очсыз-кырыйсыз ераклыкта югалалар. Араларыннан сулар, кәүсәрләр агып тора. Кәүсәр буйларында гөлләр, хыялый матур агачларның түбәләре, һавада төрле болытларга кушылып югалалар. Төрле төстәге яктылык алмашынып торган саен, таулар, сулар, гөлләр, агачлар төсләрен алмаштыралар. Өстә, тау уртасында, нурлардан үрелгән чардуганга охшашлы михраб, ул михрабтан еракка, очсыз-кырыйсыз еракка, хөрмә агачлары белән бизәлгән юллар, сукмаклар сузылалар. Юлларның башлары, сулары өскә таба күтәрелеп агып торган чишмәләр белән бергә, икенче тагын да матуррак оҗмахка кушылалар. Чардуган гел үзгәреп тора: бер кызара, бер карала, бер ачылып үтәли күренә йә бөтенләй кара нурларга төренә. Сулда, асылташлардан оештырылган, биш манаралы михраб. Михрабның айлары зәңгәр нур белән капланган.
I күренеш
Газазил, Дәҗҗал, Шәйтан, Ирек, Мәхәббәт, Бәхет, Дәббәтеларз, Яэҗүҗ, Мәэҗүҗ, Бәдбәхет, Малик, ак фәрештәләр, кара фәрештәләр һәм башкалар.
Газазил.
Дәҗҗал.
Дәббәтеларз.
Шәйтан.
Бәдбәхет.
Бәхет.
Яэҗүҗ.
Мәхәббәт.
Мәэҗүҗ.
Ирек.
Дәҗҗал.
Бәхет.
Шәйтан.
Мәэҗүҗ.
Бәдбәхет.
Яэҗүҗ.
Дәббәтеларз.
Мәхәббәт.
Ирек.
Газазил.
Соңгы монологларны һәммәсе бергә, бер үлчәү белән беравыздан сөйләп тәкрар итәләр. Шулвакыт Исрафил сигез морҗалы быргыдан кычкырта.
II күренеш
Җәбраил (килеп, Газазилгә ихтирам күрсәтеп).
Барысы.
Газазилдән башкалар сәҗдәгә китәләр.
Җәбраил.
Газазил.
Исрафил быргы кычкырта.
Җәбраил.
Барысы (Газазилдән башка).
Җәбраил.
Барысы.
Дәҗҗал.
Барысы (Газазилдән башка).
Исрафил быргы кычкырта.
Җәбраил.
Барысы сәҗдә кылмакчы булганда, Газазил туктата.
Газазил.
Дәҗҗал.
Барысы (ятып сәҗдә кылалар).
Газазил.
Җәбраил.
Газазил.
Дәҗҗал.
Барысы.
Исрафил быргы кычкырта.
Шәйтан.
Газазил.
Дәҗҗал.
Газазил.
Дәҗҗал.
Шәйтан (Дәҗҗалга).
Ирек.
Дәҗҗал.
Ирек.
Шәйтан (Газазилгә).
Газазил.
Барысы.
III күренеш
Микаил (Газазилгә).
Газазил.
Дәҗҗал.
Барысы.
Яэҗүҗ.
Мәэҗүҗ.
Шәйтан.
Дәббәтеларз.
Бәдбәхет.
Ирек.
Бәхет, Мәхәббәт (Газазилгә).
Дәҗҗал (Җәбраил, Микаилгә).
Микаил, Җәбраил, Исрафил.
Дәҗҗал (Газазилгә).
Ирек.
Мәхәббәт.
Шәйтан.
Дәббәтеларз.
Бәдбәхет.
Дәҗҗал, Яэҗүҗ, Мәэҗүҗ, Шәйтан сикерәләр, кыланалар.
Барысы.
Бәдбәхет.
Барысы.
Газазил.
Дәббәтеларз.
Газазил.
Дәҗҗал.
Газазил.
Дәҗҗал.
Газазил.
Шәйтан (Яэҗүҗ белән Мәэҗүҗне читкә алып китеп).
Яэҗүҗ, Мәэҗүҗ.
Бәдбәхет
Дәҗҗал тыңлый.
Шәйтан.
Дәҗҗал.
Шәйтан.
Дәҗҗал.
Яэҗүҗ, Мәэҗүҗ.
Бәдбәхет.
Шәйтан.
Яэҗүҗ.
Мәэҗүҗ.
Шәйтан.
Яэҗүҗ, Мәэҗүҗ.
Дәҗҗал.
Бәдбәхет.
Дәҗҗал.
Шәйтан.
Дәҗҗал.
Яэҗүҗ.
Мәэҗүҗ.
Бәдбәхет.
Дәҗҗал.
Шәйтан.
Дәҗҗал, Яэҗүҗ, Мәэҗүҗ.
Бәдбәхет.
Газазил.
Һәммәсе.
Шәйтан.
Яэҗүҗ, Мәэҗүҗ.
Дәҗҗал.
Газазил.
Бәдбәхет.
Дәҗҗал.
Газазил.
(Пауза.)Күк күкри. Исрафил быргы кычкырта. Буталу, тавыш.
Җәбраил.
Нурлар эчендә Адәм күренә. Исрафил быргы кычкырта.
Җәбраил.
Һәммәсе.
Сәҗдә кылалар.
Газазил (ялгыз басып калып).
Бәдбәхет.
Күк күкри. Быргылар кычкырталар. Шау-шу, нурлар уйный вә башкалар.
Пәрдә төшә.
Икенче пәрдә
Беренче пәрдәдәгечә.
I күренеш
Газазил, Мәхәббәт һәм Бәхет.
Газазил.
II күренеш
Әүвәлгеләр, Яэҗүҗ, Мәэҗүҗ, Шәйтан, Бәдбәхет.
Шәйтан.
Яэҗүҗ.
Мәэҗүҗ.
Шәйтан.
Бәдбәхет.
Һәммәсе.
Яэҗүҗ.
Мәэҗүҗ.
Шәйтан.
Бәдбәхет.
Һәммәсе.
Газазил.
Шәйтан.
Яэҗүҗ.
Мәэҗүҗ.
Бәдбәхет.
Һәммәсе.
Шәйтан.
Яэҗүҗ.
Һәммәсе.
Мәэҗүҗ.
Шәйтан.
Һәммәсе.
Шәйтан.
Яэҗүҗ.
Мәэҗүҗ.
Һәммәсе.
Шәйтан.
Яэҗүҗ.
Шәйтан.
Мәэҗүҗ.
Һәммәсе.
Ирек.
Шәйтан.
Яэҗүҗ.
Мәэҗүҗ.
Һәммәсе.
Мәхәббәт.
Шәйтан.
Яэҗүҗ.
Мәэҗүҗ.
Шәйтан.
Һәммәсе.
Сикерешеп шаулыйлар, көләләр.
III күренеш
Әүвәлгеләр һәм Дәҗҗал.
Дәҗҗал.
Шәйтан.
Яэҗүҗ.
Һәммәсе.
Мәэҗүҗ.
Һәммәсе.
Газазил.
Дәҗҗал.
Газазил.
Дәҗҗал.
Газазил.
Һәммәсе.
Газазил.
Ирек, Мәхәббәт, Бәхет.
Һәммәсе.
Дәҗҗал.
Шәйтан.
Яэҗүҗ.
Һәммәсе.
Газазил.
Санәмгә карап уйный башлый. Мәхәббәт, Бәхет, Ирек гөлләр-нурлар белән санәмне бизиләр. Булышалар. Түземсезлек белән нәрсәдер көтәләр. Бераздан соң санәм йөреп китә.
Газазил, Мәхәббәт, Ирек, Бәхет.
Хәят! Хәят! Хәят!..
Дәҗҗал груһы һәммәсе.
Шәйтан.
Дәҗҗал.
Яэҗүҗ.
Мәэҗүҗ.
Яэҗүҗ.
Мәэҗүҗ.
Шәйтан.
Дәҗҗал.
Шәйтан.
Һәммәсе (куркынып чыгып киткәндә).
Газазил груһы һәммәсе.
Мәхәббәт.
Ирек.
Санәм.
Газазил.
Һава.
Газазил.
Һава.
Газазил.
Һава.
Газазил (кызыл гөл бирә).
(Мәхәббәт ак гөл бирә)Һава.
Газазил.
(Бәхет төссез чуар гөл бирә.)Һава.
Газазил.
Ирек.
Мәхәббәт.
Бәхет.
Газазил.
IV күренеш
Әүвәлгеләр, Исрафил, Җәбраил, Дәҗҗал, Яэҗүҗ, Мәэҗүҗ һәм башка фәрештәләр.
Исрафил быргы кычкырта.
Җәбраил.
Барысы.
Адәм керә.
Адәм (күңелсез, аска карап, берәүне дә күрмичә алга үтә).
Дәҗҗал.
Адәм.
Дәҗҗал.
Адәм.
Җәбраил.
Дәҗҗал.
Адәм (сәҗдә кыла).
(Торып ташка утыра.)Шәйтан.
Адәм.
Шәйтан.
(Дәҗҗал катына барып яшерен сөйләнә, карана.)
Адәм.
Яэҗүҗ.
(Йөзек биреп, Дәҗҗал катына килә.)Шәйтан.
Мәэҗүҗ.
(Корал бирә.)Дәҗҗал.
(Шәйтанга.)
Яэҗүҗ.
Мәэҗүҗ.
Дәҗҗал.
Яэҗүҗ.
Мәэҗүҗ.
Дәҗҗал.
Бәдбәхет (Адәм янына килеп).
Һәммәсе Адәм янына киләләр.
Дәҗҗал.
Мәэҗүҗ.
Адәм.
Дәҗҗал.
Адәм (җанланып).
Дәҗҗал.
Җәбраил.
Адәм.
(Сәҗдә кыла.)(Һаваны күреп, шашынып.)Яэҗүҗ.
Мәэҗүҗ.
Адәм Һавага таба бара башлый. Гөнаһ, Шәйтан, зобанилар акырышып керәләр.
V күренеш
Гөнаһ.
Зобанилар.
Гөнаһ.
Зобанилар.
Гөнаһ.
Зобанилар.
Гөнаһ.
Һәммәсе.
Адәм.
Дәҗҗал.
Адәм бара башлый.
Гөнаһ.
Һәммәсе.
Газазил груһы.
Адәм.
Һәммәсе.
Адәм.
Гөнаһ.
Газазил груһы.
Дәҗҗал груһы.
Җәбраил.
Адәм.
Һавага сәҗдә кыла. Күк күкри.
Һәммәсе.
Дәҗҗал.
Гөнаһ.
(Әләме белән Адәмгә суга.)Дәҗҗал.
Гөнаһ.
Җәбраил.
Адәм (тезләнә).
Гөнаһ.
Дәҗҗал.
Гөнаһ.
Адәм.
Һава.
Дәҗҗал.
Гөнаһ.
Һәммәсе.
(Чыгып китәләр.)Газазил груһы.
Газазил.
Барысы.
Мәхәббәт.
Ирек (нурдан гөл бирә).
Бәхет.
Адәм.
(Кавышалар, кочаклашалар.)Һава.
Газазил.
Һәммәсе.
(Шатланышып сикерәләр, бииләр.)Адәм.
Һава.
Адәм.
Һава.
Адәм.
Һава.
Адәм.
(Кочакланышалар.)VI күренеш
Дәҗҗал бөтен груһы белән килеп керә. Исрафил быргы кычкырта.
Дәҗҗал.
Җәбраил.
Дәҗҗал груһы барысы.
Җәбраил.
Газазил.
Газазил груһы барысы.
Газазил.
Газазил груһы.
Адәм.
Һава.
Адәм.
Дәҗҗал.
Газазил.
Дәҗҗал груһы.
Һава.
Дәҗҗал.
Һава.
Дәҗҗал.
Газазил.
Дәҗҗал груһы.
Газазил.
Дәҗҗал.
Адәм.
Дәҗҗал.
Ирек.
Газазил.
Мәхәббәт.
Һава.
Газазил.
Дәҗҗал.
Газазил.
Дәҗҗал (Адәмгә килеп).
Адәм (Һавага күрсәтеп).
(Тезләнә.)Җәбраил.
Гaзaзил.
Газазил груһы.
VII күренеш
Әүвәлгеләр һәм Дәббәтеларз.
Дәббәтеларз.
Газазил груһы.
Дәҗҗал груһы.
Гaзaзил.
Газазил груһы.
(Оҗмахны ташлап чыгалар.)Дәҗҗал груһы.
Ахыргы сүзләрне әйткәндә, күк күкри. Куркынычлы авазлар, быргы тавышлары оҗмахны ду китерә. Оҗмах караңгыланып, төссез, җансыз калган шикелле була.
Пәрдә төшә.
Өченче пәрдә
I күренеш
Сәрәндип атавы. Табигать табигый хәлендә, гаять бай. Гөлләр, яфраклар гадәттәгедән зур һәм матурлар. Бөтен җирдә чын сафлык, матур табигыйлек күренеп, ялтырап тора. Газазил таш-тауның иң биек түбәсенә басып тора. Адәм тау астында, Һаваның тезенә башын куеп, уйланып утыра. Калганнар төрле кыяфәттә табигатьнең матурлыгына сокланып торалар. Әтрафта сулар, болыннар, урманнар, ачык күк йөзендә сирәк-сирәк ак болытлар йөреп тора. Кояш бөтен зурлыгы, матурлыгы белән бергә ялтырый.
Газазил.
Һәммәсе.
Ирек.
Һава.
Мәхәббәт.
Дәббәтеларз (сөенеп).
Адәм.
Газазил.
Адәм.
Газазил.
Дәббәтеларз.
Ирек.
Һава.
Мәхәббәт.
Һәммәсе бергә.
Дәббәтеларз.
Барысы.
Адәм.
Газазил.
Дәббәтеларз.
Һава.
Мәхәббәт.
Ирек.
Һәммәсе.
Ирек.
Адәм.
Газазил.
Дәббәтеларз.
Ирек.
Һава.
Мәхәббәт.
Һәммәсе.
Адәм.
Барысы.
Мәхәббәт.
Һава.
Барысы.
Газазил.
Дәббәтеларз.
Ирек.
Барысы.
Адәм, Һава.
Һава.
Адәм.
Барысы.
Газазил.
Дәббәтеларз.
Ирек.
Мәхәббәт.
Һава.
Барысы.
(Чыгалар. Таулардан, сулардан, кырлардан, урманнардан җавап кайтаралар.)
Адәм (кояшка карап).
Газазил.
Дәббәтеларз.
Мәхәббәт.
Ирек.
Адәм.
Газазил.
Мәхәббәт.
Дәббәтеларз.
Ирек.
Адәм.
(Сәҗдә кылырга урын эзли, тезләнә башлый.)Газазил.
Ирек.
Дәббәтеларз.
Мәхәббәт.
Ирек.
Газазил.
(Һәммәсе чыгалар.)II күренеш
Адәм, Һава.
Һава.
Адәм.
III күренеш
Адәм, Һава, Шәйтан, Дәҗҗал, Яэҗүҗ, Мәэҗүҗ, Бәдбәхет һәм Гөнаһ.
Гөнаһ.
Адәм.
(Сәҗдәгә китә.)Һава.
Дәҗҗал.
Җитмеш җиде мең галәмнең үче белән
Җәһәннәмнең ут дәрьясы сезне көтә.
Барысы бергә.
Адәм.
Һава.
Адәм.
Гөнаһ (Һавага).
Барысы.
Һава.
(Адәмне Һавадан аермакчы булалар.)Шәйтан.
Мәэҗүҗ.
Барысы.
Һава.
Барысы.
Һава (читкә).
Дәҗҗал.
Шәйтан.
Дәҗҗал.
Һава.
Шәйтан.
Дәҗҗал.
Шәйтан.
Һава.
Дәҗҗал.
Барысы.
Һава.
Адәм.
(Елый.)Дәҗҗал.
Бәдбәхет.
Дәҗҗал.
Барысы.
Дәҗҗал.
Адәм.
Дәҗҗал.
Адәм.
Дәҗҗал.
Шәйтан.
Һава.
Адәм.
Дәҗҗал.
Адәм.
Һава.
Адәм.
Һава.
Шәйтан.
Барысы.
Адәм.
Дәҗҗал.
Барысы.
Примечания
1
Рисалә – кечкенә китап.
2
Бәли – әйе.
3
Сәлясин, сәлясун – утыз.
4
Әрбәгыйн, әрбәгун – кырык.
5
Дәргяһтан сөрелү – мәрхәмәттән мәхрүм ителү.
6
Тәхкыйрь кылу – хурлау, мыскыллау.
7
Валлаһе әгъләм биссәваб – Алла дөреслекне белә.
8
Мөнтәзыйрлану – көтү, өметләнү.
9
Бинабәрин – шулай булгач.
10
Фирак – аерылышу.
11
Шәргъ – шәригать.
12
Мәгъюбә – гаепләнүче хатын-кыз.
13
Сөкүт – эндәшмәү.
14
Шәрган – шәригать буенча.
15
Кәрамәт – могҗиза.
16
Заһирән – тыштан караганда.
17
Тимсаль мөҗәссәме – образлы гәүдәләнеше.
18
Мәзлүмнәр – изелгәннәр.
19
Нәзари – теоретик.
20
Мәэмүр – чиновник.
21
Пәрәст – табынучы.
22
Химая – яклау, саклау.
23
Гөнаһкяр – гөнаһ эшләр эшләүче.
24
Мәүзугъ – тема.
25
Әсас ителү – нигезләнү.
26
Мөстәбид – изүче, деспот.
27
Гамил – хаким.
28
Истибдад – чикләнмәгән власть.
29
Мөстәбид – үзе теләгәнчә эш йөртүче, деспот.
30
Җәгъли – ясалма.
31
Инсаният – кешелек дөньясы.
32
Дәсисә – хәйлә, алдау.
33
Гарше көрси – күк тәхете.
34
Шәгълә, шөгълә – балкыш.
35
Җасуслык – шымчылык.
36
Сәмган вә таган – баш өсте, ләббәйкә.
37
Ля мәкян – урыны билгесез нәрсә. Бу очракта Алла күздә тотыла.
38
Көн фәякүн – «Бул!» дию белән үк булдыру.
39
Дүзәх – тәмуг, җәһәннәм.
40
Мөнҗәникъ – сугыш коралы, ныгытмаларны ваттыру өчен таш аткыч.
41
Мәгъбүд – Алла, пот, санәм.
42
Нифак – алдакчылык, икейөзлелек.
43
Гараиб, гарибә – күрелмәгән, ишетелмәгән хәл.
44
Тәшриф – килү.
45
Ләхен – җыр, көй.
46
Ләкаб – кушамат.
47
Кодсият – изгелек, пакьлек.
48
Мәхлукат – җан ияләре.
49
Кяинат – дөнья, галәм.
50
Миннәтле – ярдәмле.