Сара. Әллә аңлата алмадым, әллә аңлый алмадың, Фәрдәнә. Иртәгә дә менә алган булыр идем, иртәгә чаклы күңелең елап, эчең пошып тормасын дип уйладым. Яшиселәр дә бар ич әле.
Фәрдәнә. Уз, утыр. Балалар, сез барыгыз, бәйрәм итегез.
Люция. Әлбәттә, әлбәттә!..
Кереп китәләр.
Сара. Иртәнге өчен үпкә тотма инде.
Фәрдәнә. Анысы шулай Әйдә, чәй эчик әле. Сөйләшик. Таш булып күңелдә калмасын.
Чәй эчәргә утыралар.
Бал кап.
Сара. Тирләтер. Кайтасы бар.
Фәрдәнә. Кун димим. Кунаклар күп.
Сара. Бүген өйне ничек ялгыз кундырасың? Балалар көтеп калды. Һәммәсе кайтып җиттеләр, сабыр гына озаттылар.
Фәрдәнә. Безнең Габделхарис кына өлгермәде. Күңеле белән безгә якын да бит, эше белән дөнья читендә. (Тынлыктан соң.) Сәгыйдулла җир җимертеп йөри иде әле. Узган атнакич төзелештән кайтып килә. Балтасына агач башы элгән. Шул кичне төш күрдем. Имеш, ана казымны күтәреп, аның янына килгәнмен дә: «Суеп бир әле», мәйтәм, ә ул: «Ана казны суймыйлар», ди.
Сара. Миһербанлы булды.
Фәрдәнә. Чәй эч. Балан кабып кара әле, тамагыңа каптырмасмы әзрәк?
Сара. Ул юклыкка ничек кенә күнегелер инде.
Фәрдәнә. Күнегелмәс. Ир күмү ярты җанны күмү белән бер ул.
Сара. Син инде икенче кат. Башта Ярмине
Фәрдәнә. Өченче. (Тынлыктан соң.) Сәгыйдулланы ике тапкыр.
Сара. Вилдан мине калага алып китәм ди.
Фәрдәнә. Хәерлегә булсын Мине күпме чакырдылар. Ул Габделхарисым инде Таш астындагы бака күк шәһәрдә яшисем килмәде. Күчтәнәчләре болай төгәл йөри йөрүен.
Сара. Балаларга ата-аналарның хәсрәтен күрмәү яхшы. Безнең бәхетебез шунда белмәсеннәр. (Фәрдәнәнең күзенә карап.) Берсен дә белмәсеннәр, Фәрдәнә Йөзгә чыгармадык, тату яшәдек. Үпкә тотмадык, шөкер. Беребезгә бер бурычлы калмадык. (Төенчеккә ымлый.) Менә соңгысын алып менүем.
Фәрдәнә. Шулхәтле дә серле ни соң ул, Сара?
Сара. Сәгыйдулла язларының моңы.
Төенчекне чишә. Урындыкта гармун ятып кала. Сара орынгач, кыңгыраулары чыңлап куя. Фәрдәнә читкә борыла.
Фәрдәнә. Ник күтәреп йөрисең аны?
Сара. Сәгыйдулла кушты.
Фәрдәнә (үз-үзенә). Нәрсә соң бу, Сәгыйдулла?
Сәгыйдулла күренә. Фуражка кигән, орден-медальле гимнастёркадан.
Сәгыйдулла. Гомер. Ул гармунга ничә яз сыйды!
Сара. Җир кешенең моңнарын да күмә микәнни?
Сәгыйдулла. Кабул итсәгез, анысы исәннәргә кала.
Фәрдәнә. Васыяте шушымыни?
Сара. Шушы. Аңар бу гармунны син алып биргән булгансың.
Фәрдәнә (тәрәзәдән карый). Усал мәгънә.
Сәгыйдулла. Усал яшәмәдем.
Фәрдәнә (Сарага). Салкынайтты тышта, бакчы, тәрәзәләргә нинди боз катты.
Сара. Гармунны Фәрдәнәгә менгез, дигәч, үзем дә өшеп киткәндәй булдым.
Фәрдәнә (сак). Үч итеп эшләде микәнни ул моны?
Сара. Юк, Фәрдәнә. Башта минем дә исләрем китте. Аңлагач, бәхетеңнән көнләп куйдым. Мине шул өшетте. Мә, алып куй. Күз алмасыдай саклап яшәде.
Фәрдәнә (гармунны ала). Рәхмәт. (Борылып.) Хәтерлисеңме, Сәгыйдулла? Өйләнешеп, башка чыккан көздә Йөзен базарыннан алып кайткан идем. Төп йорттан килгән ун баш казның җидесенә алмаштырып.
Сәгыйдулла. Курка-курка гына.
Фәрдәнә. Сабан алырга дип акча җыя идек. Ә мин гармун алып кайттым.
Сәгыйдулла. Куанып бетә алмадым, җүләр. Күрсеннәр, янәсе! Кунак-төшем, туй-мазарда иң кадерле кеше мин хәзер дип
Фәрдәнә. Искесен Габделхариска биреп, эңгер-меңгердә урам әйләндең.
Сәгыйдулла. Ә сабанның кирәге чыкмады.
Фәрдәнә. Колхозга кердек, атны илтеп биргәнең өчен и еладым, и тиргәдем сине!
Сәгыйдулла. Күәскә дә күршегә чаба идең. Безне колхоз кеше итте. Ялгызың азапланган ише булдымы соң?
Сара. Газиз хатирәле гармун. Кайчандыр исемең гәҗитләрдән төшмәгән орденлы тракторчы Фәрдәнә Басыйрова идең, шуның истәлеге.
Фәрдәнә. Сәгыйдулланың ачы васыяте
Сара. Ачы димәде.
Фәрдәнә. Димәде? Тилгән тавында ич: аның җаны белән минем җаным өзгәләнүе тәкәрлек булып аваз салган иде. Өстә ул гармун уйный, аста, сазлык өстендә әйләнә-әйләнә, тәкәрлек кычкыра Тикмәгә булмаган.
Сара. Урак ура идек.
Сәгыйдулла. Ә аңынчы минем үлүем хәбәре килгән.
Фәрдәнә. Яшәү ямен югалттым. Балаларын югалткан каз сыман, дөньяда гамем бетеп, алны-артны карамый йөргәч, йорт-җирем янды. Өй каршында үскән каен кара көйде. Карлыгачлар кайткач, икесе кара кисәүләр өстендә өзгәләнеп очтылар да югалдылар.
Ярми күренә. Гимнастёрка, галифе кигән. Бер җиңе буш, ул бил каешына кыстырылган.
Ярми. Карлыгачларың оя тапмый, Фәрдәнә. Киттеләр.
Фәрдәнә. Кошлар яңа оя корыр. Мин генә улым белән кая барыйм? Кошлар булмаганбыз, ичмасам, очар да китәр идек.
Ярми. Мин дә очар идем. Сыңар канат белән ерак китеп булмас Синең ояң юк, минем канатым Сугышларга үч итеп яшиселәр бар әле! (Тын торгач.) Чык кияүгә!
Фәрдәнә. Кемгә?
Ярми. Миңа.
Фәрдәнә. Минем ирем бар.
Ярми. Кайтыр дисеңме?
Фәрдәнә. Бер кайтмаса, бер кайтыр күк.
Ярми. Синең ояң юк, минем канатым. Яшиселәр бар әле! Чык кияүгә. (Күккә карап.) Карлыгачларың оя кора, Фәрдәнә. (Китә.)
Хөрмәт белән Люция туендагы шау-шу. Җыр.
Фәрдәнә. Бау булып ишелепләр генә торган хәсрәтләрне төйни башлаган идек инде.
Сара. Ә ул кайтты да төште!
Фәрдәнә. Кыш көне күк күкрәгән шикелле.
Сара. Тилгән тавы кырында көлтә бәйли идек.
Фәрдәнә. Ә мин тракторчы, комбайн тагып йөрим.
Сара. Төшлеккә туктап, бәпкә төпләренә хәл алырга яттык.
Фәрдәнә, йөзен яулык белән каплап, бәпкә төбенә ята. Сара тотып тора, Ярми чалгы суга башлый. Гармунда уйнап, Сәгыйдулла керә.
Сәгыйдулла. Сәламәтләрме, хатыннар! Исәннәрмесез!
Сара. И-и-и, күрми дә торабыз! Басыйрныкылар югаламы соң! Бөтенесе кайтып бетте. Минеке генә ул (Фәрдәнәне уята.) Фәрдәнә, Фәрдәнә Тор! Сәгыйдуллаң
Ярми читкә китеп баса.
Фәрдәнә (изү төймәсен каптыра, йокы аралаш). Нинди Сәгыйдулла?
Сара. Берәү генә ләбаса ул синең!
Сәгыйдулла (Фәрдәнәгә таба атлый). Әнкәсе! Сөбханалла!
Фәрдәнә әкрен генә баса, кулына урак ала.
Саумы, әнкәсе!
Фәрдәнә каршы бара, тик кинәт, борылып, Ярми янына ташлана.
Фәрдәнә. Ярми!..
Сәгыйдулла. Кызлар диярсең кара, кая качасың? (Көлә. Сара аны читкә сөйри.) Тукта әле, ник сөйрисең?.. Ярми, кордаш, тот, җибәрмә! Тапкан уен!..
Сара (Сәгыйдулланы сөйрәп алып чыгып китә). Тоткан инде ул аны. Кил әле, дим!..
Ярми (Фәрдәнәгә). Ник йөзең качты?
Фәрдәнә. Үзеңнең соң!
Ярми. Ат урламаган ла!
Фәрдәнә. Җан яралы, Ярми!
Ярми (Фәрдәнәнең чәчен сыйпый). Җан төзәлер. Җинаять кылмадык. Ахыры хәерле булсын. Күрәсең, бу сугышның ялкыны тәнне генә көйдермәгән. (Фәрдәнәнең урагын алып, аны кылыч кебек итеп селти.) И-их!.. Дөньясын төбе-тамыры белән!..
Бию көе уйнап, Сәгыйдулла керә.
Сәгыйдулла. Бас ярсуларны, хатыннар!
Сара. Минем Ибраһимымны күрмәдеңме, Сәгыйдулла?
Сәгыйдулла. Бие, Ярми! Бас ярсуны, бие!
Сара. Кызган табадагы балык сыман итеп! (Бии.)
Сәгыйдулла. Бие, Ярми! Миңа караганда да авыр булыр сиңа.
Ярми уртага чыга, әйләнеп килә дә аңа текәлеп торган саен ярсурак биергә керешә. Чыгып китәләр. Бию анда дәвам итә.
Фәрдәнә. Молотилка барабанына тыккан көлтәләр күк биеделәр. Егермеләп хатын, биш-алты ир Ләкин Тилгән тавы басуында җан авыртуының бер бөртеге дә коелып калмады. Югыйсә җир чыдамас иде: безнең яраларыбызны шул язларда шыттырып чыгарыр иде. Яфраксыз карт агач итеп. (Чыгып китә.)
Җил авазы. Сәгыйдулла белән Сара керә.
Сәгыйдулла. Шундый-шундый хәлләр икән монда, Сара.
Сара. Фәрдәнә белән синең арадагы күперләр җимерелде шул инде.
Сәгыйдулла. Әйе икән, Сара. Әллә юкка кайттым инде?
Сара. Ничек юкка булсын?
Сәгыйдулла. Үз каберемне күргән кебек булдым әле.
Сара. Чак кына аның каберенә кайтмадың.
Сәгыйдулла. Каберенә?.. Сүз сөрешеңне тота алмыйм контузия бәргән ише.
Сара. Яшәр өмете киселгән иде Фәрдәнәнең. Ярми ялгады. Йөрәкне йөрәккә түгел, син уйлама ниндидер гыйшык-мыйшык нәрсә булгандыр дип. Тик Ярми аның сулган тормыш тамырына үз кан тамырын гына ялгады. Яшәр өчен. Бар үлемгә каршы торып яшәр өчен.
Тынлык.
Сәгыйдулла. Син көтәсеңме?
Сара (тыйнак елмаеп). Көтәм.
Сәгыйдулла. Көтмә.
Сара (читкә тайпыла). Фәрдәнәгә үч итеп әйтәсеңме? Көлмә. Көлмә син!
Сәгыйдулла. Көлмим. Чынлап әйтәм. Кем белә бит болай килеп чыгасын? Кем белә?! Сара! Бүген монда минем урында, беләсеңме, кем басып торырга тиеш иде?
Сара. Үзеңнән гайре беркем дә түгел. Кимсетмә үзеңне. Яраларга вакыт дәва. Онытылыр. Синең урында булсам, мин беразга китеп торыр идем.
Сәгыйдулла. Китеп
Тынлык.
Китсәң иде дә бит
Сара. Кем тота?
Сәгыйдула (әкрен). Син.
Сара. Мин?! (Тыела алмый көлә.) Ай-яй бу ирләр, ә? Әле кайтып бисмилласын әйтү түгел, кулын да юмаган (Көлә, читкә китә.)
Сәгыйдулла (сузылган гармунын ярсу ябып куя). Көлмә, Сара! Ибраһимны күрдем мин.
Сара (көлүеннән туктый алмыйча). Ибраһимны?
Сәгыйдулла. Гозерен алып кайттым.
Сара. Гозерен? Гозерен Нәрсәгә аның миңа гозере?
Сәгыйдулла. Сиңа түгел, миңа.
Сара. Нишлим мин гозер белән, үзе булмагач? (Көлеп һәм елап.) Нишлим мин синең гозерең белән! Үзе кирәк! Миңа үзе генә кирәк! Үзе генә!.. (Тыела алмый елый.) Үзе!
Фәрдәнә белән Ярми йөгереп керә. Караңгылык.
Пәрдә
Икенче бүлек
Сагыш җыры
Яз. Фәрдәнә белән сәнәк тоткан Сәгыйдулла очраша. Фәрдәнә читтән үтеп китмәкче була.
Сәгыйдулла (мыегын тешләп). Саумы, Фәрдәнә!
Фәрдәнә. Бер көе.
Сәгыйдулла. Торасызмы?
Фәрдәнә. Торабыз Бу капка төбендә ешладың.
Сәгыйдулла. Менә Сарага печән китердем. Чана чалулап, сәнәгем төшеп калды.
Фәрдәнә үтеп китә. Сәгыйдулла карап кала, Фәрдәнә, бераз баргач борылып карый.
Фәрдәнә. Габделхарисыбыз өйләнә. Хат язган. Кайта алмыйм, дигән.
Сәгыйдулла. Үзең бармыйсыңмы соң?
Фәрдәнә. Кем белән?
Сәгыйдулла. Безнең улыбыз өйләнә ич! Минем белән.
Фәрдәнә. Алайса юк. Юл өзегендә ерак китеп булмас.
Сәгыйдулла. Безнең юлларыбыз иртәрәк өзелде. (Сәнәген көч белән печәнгә батыра.)
Фәрдәнә. Язы әллә нинди килде. Нурсыз, моңсыз. Пычрак.
Сәгыйдулла. Моңланасың киләмени? Моңнары да булыр әле. Булыр! Пычракларны юар өчен.
Сара күренә. Фәрдәнә китә.
Сара. Кирәкмәс иде.
Сәгыйдулла (печән кертеп чыга). Ничек кирәкмәсен, ничек кирәкмәсен?!
Сара. Ни уйламаслар?
Сәгыйдулла. Ни уйларлар икән, ике балалы тол хатынга дүрт пот печән китергәнгә? Каһәрен әз күрделәр мәллә сугышның алай уйларга?
Сара. Кирәкмәс. Синең өлеш кирәкми миңа!
Сәгыйдулла. Минеке түгел. Ибраһим өлеше. Исән кайтсаң, минекеләргә дә булышкала, кордаш! Сараның миннән башка беркеме дә юк. Онытма, кордаш, Сараны ярдәмеңнән калдырасы түгел, бел аны! Менә нәрсә диде үләргә калыр алдыннан Ибраһим.
Сара. Тагын бер кат сөйлә әле.
Сәгыйдулла. Инде кырыкмаса-кырык сөйләдем!
Сара. Тагын берне генә
Сәгыйдулла. Нигә берне генә? Кирәк икән, тагын туксан тугыз мәртәбә сөйлим. Моны үлгәнче сөйләргә дә сөйләргә. Дога итеп сөйләргә! Ә бүтәннәргә сәҗдә кылган кебек тыңларга
Сара. Син миңа шулай сөйлә генә. Китермә печән, алып кайтма утын, аны кисешмә, турашма. Кирәк түгел түбә ябуларың, абзар-кура төзәтешүең дә Балага итек басып бирүләрең дә кирәк түгел Син миңа әнә шулай сөйлә әле тагын бер мәртәбә. (Әкрен.) Соңгы мәртәбә
Сәгыйдулла (утыра, тәмәке төрә. Тамак кырып алгач). Безне төрле роталардан җыйдылар. Унтугыз кеше. Иң гаярь разведчиклар, авыр бурыч дип. Карасам Ибраһим! И-и, ул күрешүне сөйләп кенә аңлатырлыкмы?! Ярар шулай кердек немец тылына. Ерак кердек. Шунда, эчтә, дошманның яшерен аэродромын табарга куштылар. Сигез тәүлек йөрдек. Таптык, кирәген-кирәкчә шартлаттык, тоттык бер «тел», кире борылдык Безне куа чыкканнар икән Тегеләрне тоткарлар өчен, әле бер төркемебез кала, әле икенче төркемебез Унбиш кешедән алтау калдык. Тагын эзгә төштеләр безнең. Ә «тел»не ничек тә алып чыгарга кирәк. Чират Ибраһим белән миңа калырга җитте. Менә ул шунда командир каршына чыгып басты да (Паузадан соң.) «Икебезнең беребез кайтсын, иптәш капитан!» дип ярып салды Шул калудан калды Аннары мин дә калдым Бөтенләйгә каласым калган да бит. И-их!
Сара. Рәхмәт, Сәгыйдулла!
Сәгыйдулла. Миңа ниткән рәхмәт?
Сара. Үзең дә ялгызың, әманәтен ташла инде. Җитте.
Сәгыйдулла. Ир кеше. Каян килеп, кая китмәгән? Син хатын-кыз башың белән нужаның бугазыннан алып көрәшкәндә, мин, биленнән генә алып, аркасы белән салмам мәллә?
Сара. Бүтән көчәнеп йөрмә инде. Сыерымны сатам мин. Кәҗә дә җиткән. Ике балага күпме кирәк соң ул?
Сәгыйдулла. Ишеттем. Авыр. Алай да сабыр ит. Менә бу печәнне ашата тор әле. Тагын тора-бара күз күрер. Минем нәрсә бер кәҗә дә ике баш сарык. Ә җәе шәп килде. Печән күп миндә. Аларга да җитәр, синең сыерыңа да.
Сара. Кызык бу дөнья! Мин, сыерлы була торып, печәнгә интегәм, синең печәнең булып, сыерың юк
Сәгыйдулла. Кешеләр дөньясы да шул, анасы коргыры!
Сара. Ничек шул?
Сәгыйдулла. Ибраһим урынына үзем генә калсам соң! Болай килеп чыгасын кем белә бит. Син дә йөрисең каңгырып мин дә Шул печән шикелле: дөнья яктысы ни сиңа, ни миңа юк.
Сара. Бәхет ике яклы, күрәсең (Печәнне исни.) Бөтнек исе Әх, бөтнек исе!
Сәгыйдулла Сарага печән ташлый.
Сара (көлә, кул суза). Хәл китте, торгыз.
Сәгыйдулла, печәнгә авып, аны кочаклап үбә. Сара ычкына да аңа селтәнә.
Шушымыни гозер үтәвең?.. Бүтән берәү булса Өзгәләр, сөякләреңне ватар, маңгаең җиргә тигәнче тибәр идем! Авыртудан түгел, тол хатын хәтерен калдырудан, оятыңнан сызланыр идең!
Сәгыйдулла. Йә, ялгыш Кем белән булмас хәл
Сара (тора). Теләсә кем белән минем белән кирәкмәс иде. (Елый.) Байтак исәрләрнең телен аркылы тешләттем!
Сәгыйдулла. Ялгыш, дим. Хата.
Сара. Әллә кемнәрне эт итеп кудым, әллә кемнәрне төшләрдә күрдем
Сәгыйдулла. Бар икән соң дөньяда изге җаннар!.. (Чикә карап, салкын.) Утының бер-ике атнага җитәрлекме?
Сара (өстен кага). Йөрмә бүтән. Үзем! Үзем! Вилданым да эшкә ярый хәзер. Йөрмә бүтән
Сәгыйдулла (коры). Алайса, менә ни Сыерыңны миңа сатасың.
Сара. Сатам Аны түгел, ярты җанымны сатам.
Сәгыйдулла. Ни күрәм, шуны алам. Сатулашып тормыйбыз, бәяне үзем куям.
Сара. Ә минем нием бар, шуны сатам. Киләчәкне алдап булмый, сыер кысыр. Алдап ни мәгънә? Шуңа сатам да.
Сәгыйдулла. Миңа иткә кысыр сыер кирәк. Симертеп, беразын ашарга, беразын сатарга. Кая, карап чыгыйм да
Сара. Әйдә.
Кереп китәләр. Бераздан яңадан күренәләр.
Сәгыйдулла. Ялгыша күрмә, Сара. Сыерың буаз, бушка ашарга җыенмаган. Апрель бетүгә, җиңеләясен көт тә тор Тол хатынга ышанып, кыз шикелле сыер кысыр каламы соң?!
Сара. Каян килеп? Көтүче дә ул-бу шәйләмәгән.
Сәгыйдулла. Сыерың көтүче күзенә чалынырга оялгандыр.
Сара. Инде дә телең Ибраһимның шул булыр иде Телең белән түгел, әллә ниең белән сөйләшәсең шунда Буаз икәнен каян беләсең?
Сәгыйдулла. Сатучы түгел, алучы әйткәч, син ышан инде.
Сара. Сатып алучы кеше малын мактамый торган иде.
Сәгыйдулла (акча саный). Менә бер мең ике өч дүрт инде биш Менә биш мең ярым тәңкә.
Сара ул санаган көйгә баш кагып бара. Дүрттән узгач, карап кына тора. Аннары чирек литрлы аракы шешәсе белән стакан алып чыга, акча янына куя.
Сара. Мәгәриче.
Сәгыйдулла. Рәхмәт!
Сара акча саный.
Ышанмыйсыңмы әллә саныйсың?.. Ә-ә, сакланганны Алла саклаган, сана, сана Әзсенәсеңмени? Шулай инде, нәфсенең төбе юк.
Сара аңа акчаның бер өлешен суза.
Сара. Болары мең дә биш йөзе артык. Дөрес әйтәсең, нәфес чиксез. Тик артык акча түләү юмартлык түгел. Күңелеңдәгесен телең белән әйт син. Күңел теләген акчага төрәсең. (Сара елый. Кулындагы акчалары аяк астына сибелә.)
Сәгыйдулла тезләнеп җыярга керешә.
Сәгыйдулла (башын күтәреп). Ул Ибраһим өлеше.
Сара. Ибраһим, Ибраһим!.. Үз өлешем дияргә ник чирканасың?
Сәгыйдулла. Минем тормышым Ибраһим үлеме. Бу аның гозерен үтәп, аның гозерен!.. Менә сиңа йә акча, йә печән. Икесенең берсе. Кайсысын сайлыйсың?
Сара (читкә китә, әкрен). Өченчесен.
Сәгыйдулла. Нинди өченчесен? Өченчесе юк.
Сара. Бар Өченчесе син.
Сәгыйдулла. Мин?
Сара. Җаның әйбәт синең. Чиста, игелекле. Көз көнендәге инеш шикелле. Сыерымны бүтәннәргә сине көтеп сатмадым. Инде хәзер сиңа да сата алмыйм.
Сәгыйдулла. Ә мин сатып ала алмыйм. Буаз сыерны ничек итеп суймак кирәк?