Менмәгә бирсәң җәбә[137] бир
Тибенгедән[138] тир чыкмас;
Чөймәгә бирсәң карчыга бир
Канҗагаңны[139] буш итмәс;
Кимәгә бирсәң кара бир
Эче тузмый тышы уңмас;
Сөймәгә бирсәң сылу бир
Ак сарайга сөйкәнеп
Елый калса кем алмас?
Җикмәгә бирсәң атан[140] бир
Арышы сынмый мыгаймас[141];
Саумага бирсәң кысрак[142] бир
Кукрайга[143] тигән суыкка тими суалмас[144].
Ерау балны эчкәндә,
Бал йөрәккә төшкәндә,
Туктамышка янә әйтте:
Иделдә булды илле хан,
Җаекта булды ялгыз хан,
Ире ханның уагы,
Уак[145] ханның иресе
Карт бабаң да хан иде,
Алымы синнән аз иде,
Биреме синнән күп иде,
Тулга да тулга дисез,
Җырла да җырла дисез,
Ни җырлаек сезләргә?
Ни бирерсез безләргә?
Туктамыш хан анда әйтте:
Ал кара кеш тун бирим мин сиңа,
Сайлап алып кияр булсаң, ераучым,
Кыңгыраулы күк карчыга бирием,
Күл кыдырып[146] чөяр булсаң, ераучым!
Алпан да тилпән йөгертеп,
Адымын җиргә куыртып,
Аргымак ат бирием,
Камчы тартмый менәр булсаң, ераучым.
Ханәкәдән артык ару бар,
Көнәкәдән артык сылу бар,
Аны да алып бирием,
Уң җиреңә ултыртып,
Аркасыннан сөяр булсаң, ераучым!
Аякчым булып утырган
Анау да торган Кобогыл,
Аның да нинди ир икәнен
Әйтеп тә бирер булсаң, ераучым!
Азамат ир Туктамыш
Субрадаен ерауның
Иңсәсенә кара самур[147] тун бирде,
Үз кулыннан бер сараяк бал бирде.
Сыпра сынлы суп ерау
Сараякны алгачтан,
Аны авызына алмастан,
Идегәй белән Җанбайны
Кашына ымлап алдырып,
Киң Җанбайның йөзенә
Сорау биреп аны әйтте:
Бездән борын заманда
Тунику[148] атлы хан үтте,
Яу булганга яу булды,
Ил булганга ил булды.
Олы ханның уагы,
Уак ханның олысы
Туникуга баш иде.
Тунику күктән ашканда,
Кытай йортын басканда,
Аның олы вәзире
Тат торуны Колатай,
Даладан табып бер бала,
Тарун[149] булып үстерде.
Югалчы бала[150] ир булды,
Озак үтми яу булды;
Тат торунын кузгатып,
Туникуны каулады.
Туникуның тәхетенә
Колатайны хан итте.
Хан булган соң Колатай,
Югалчы үскән баланың
Кырсак[151] башын чаптырып,
Туникуны кайтарды.
Сорау бирәм, олы би,
Кайсы дөрес эшләде?
Кәмалның углы Киң Җанбай
Җавап биреп аны әйтте:
Ак калада уйга бай
Йорт агасы Субратай[152],
Йөз туксан биш яшәдең,
Күпне күреп байкадың,
Күпне белеп сөйләдең,
Синнән кала мин байгыш,
Әйтеп-әйтеп ни әйтим?
Азамат ир Колатай
Яман юлга басмады,
Хан булган соң сарайда
Югалчыны үтереп,
Тунику данын саклады.
Сыпра сынлы Субра
Идегәйгә карап анда әйтте:
Яу түбәгә баш егет,
Яшең утызга җитмәен
Тугыз йортка дан булдың;
Азамат ир Кобогыл!
Төпчек атаң белмимен,
Өч азамат әңгәмәсен[153]
Байкап күрсәң ни булгай?
Анда әйтте Идегәй:
Ак калада уйга бай,
Йорт агасы Субратай.
Йөз туксан биш яшәдең,
Азау тешең ашадың,
Күпне күреп байкадың;
Югалчы үскән батырның
Аты иде Тимертау,
Аның атын әйтмәдең,
Йорттан аны яшердең,
Убалын[154] кая куярсың?
Өнәндә[155] булды сигез хан,
Олы ханның уагы,
Уак ханның олысы
Туникуга баш иде,
Тунику күккә ашкан соң,
Кытай йортын баскан соң
Үзен күккә ашырган
Йортына кыңгыр карады,
Йорты фәрван булмады;
Көчлесе кол биләде,
Көчсезе зар иңрәде,
Күккә ашкан Тунику
Йортына күзен салмады;
Югалчы үскән Тимертау
Йортның зарын аңлады:
Юл тапмаен адашкан
Чалпы йортка юл булды.
Чалпы[156] йортны кузгатып,
Туникуны каулады,
Йортка күзен салмаган
Туникуны каулаучы
Тимертау дөрес эшләде;
Йортның уен байкамый,
Тимертау сүзен тыңламый,
Сын битләгән[157] сорандай
Мылҗырап йөргән Колатай,
Тимертау башын чаптырып,
Убал ялгыш эшләде,
Минем белгәнем шул, диде.
Җавап сүзен алгачтан,
Сынап бер карап торгачтан,
Өлкән ерау Субра
Идегәйне җүпләп анда әйтте:
Яшь җелектә май була,
Акылы уйга бай була:
Җелегеңә май тулган,
Акылың уйга бай булган.
Аны әйтеп Субра,
Сары балны күтәреп,
Идегәй белән Җанбайга
Тулгай биреп янә әйтте:
И сары бал, сары бал,
Сары балны кем эчәр?
Икең бергә килгәндә,
Кайсыгыз батыр ир булса,
Алып та алып шул эчәр!
Субра алай дигәндә,
Җанбай уйга килгәндә,
Идегәй алып аны эчте.
Субра ерау анда әйтте:
Афәрин, батыр икәнсең!
Ханга дуслык иткәндә,
Дуслыгың ничек итәрсең?
Ханга хаслык иткәндә,
Хаслыгың[158] ничек итәрсең?
Идегәй торып анда әйтте:
Ханга дуслык иткәндә,
Чыгып кала бозармын,
Казнадан казна китереп,
Ханның күңелен табармын.
Ханга хаслык иткәндә,
Арсаеп[159] атка менәрмен,
Карчыга булып очармын,
Ханны куып басармын,
Балын канҗагама асармын;
Бүленгән куйдай итәрмен,
Бүректәй киеп китәрмен,
Казнасын алып илгә,
Ханлыкны лаек бигә бирермен,
Мин дигәнне кылырмын,
Дигәнемне кылмасам,
Атамның хәрәм углы булыем!
Сыпра сынлы суп ерау
Идегәй белән Җанбайны
Икесен бер сынап күргәчтән,
Туктамышка аны әйтте:
Әй ханиям, ханиям,
Әйт дисең дә куймыйсың,
Әйтмәгә авызым бармыйдыр.
Бармаса да әйтием:
Кара лачын, Бүз тойгын
Икесе ике ояның кошы икән,
Остазларыңа тоттырып,
Икәүне бер тургачка кундырдың.
Кашында торган ике ир:
Берәве аның олы угыл,
Маңлае чыкык[160], гүзәл булыр,
Батыр булыр шул угыл;
Җантая биреп утырган,
Җанбай аты аталган.
Ирне салкык[161] күренә
Җанбаз[162] булыр шул угыл,
Кәмалның углы Киң Җанбай,
Сүзгә чичән ир Җанбай
Киңәш бирер картларга,
Яуга чыгар атларга,
Бездән дәүран үткәндә,
Сезгә дәүран җиткәндә,
Та кем калды ханнарга!..
Аргы угыл да бирге угыл,
Шул читтәге шул угыл
Кош борынлы Кобогыл,
Бүре пычым[163] шул угыл,
Балтыры җуан, кулы үнән[164],
Җай татарга охшый шул угыл;
Ирене юка күренә
Чичән икән Кобогыл,
Яурыны яссы, муйны озын,
Җәй тартмага кулы озын
Мәргән икән Кобогыл;
Бармагы җиздәй маешкан
Чибәр икән Кобогыл;
Чәче айдай балкыган
Асыл икән Кобогыл;
Бите нурдай түгелгән
Түрә булыр Кобогыл
Туктамыштай олы хан
Сараенда ятып төш күрде.
Уянып уйлар бакканда,
Юранып юрау тапмады.
Сыпра сынлы суп ерау
Тора биреп тулгайдыр,
Тулгай биреп сарныйдыр[165]!
Сарныйдыр да җырлыйдыр.
Бал бөйрәккә төшкәндә,
Бал белән йөрәк пешкәндә,
Субра аны җырлайдыр:
Мин картыңмын, картыңмын,
Күпне күргән картыңмын.
Ни күрмәгән картыңмын?
Башлык та башлык Башлык хан
Аны күргән картыңмын;
Аннан соңгы Абыл хан
Аны күргән картыңмын;
Аннан соңгы Кара хан
Аны күргән картыңмын;
Аннан соңгы Ала хан[166]
Аны күргән картыңмын;
Олы бабаң Томавыл[167]
Аны да күргән картыңмын;
Унике тотам ук тарткан.
Тартканында өзә аткан
Аннары соңгы ир Чыңгыз
Мин аны күргән картыңмын!
Юклаусыз[168] үткән Яучы хан
Аны күргән картыңмын;
Бәянду хан, Саен хан
Аны күргән картыңмын;
Саен ханнар киткәндә,
Аннан калган картыңмын;
Тартып булат бәйләгән
Бура солтан Бәрки хан[169]
Аннан калган картыңмын;
Өзәңгесе өзмә алтын,
Бер өзмәсе мең алтын,
Үзбәк[170] дигән хан үткән
Аны күргән картыңмын;
Тибенгесе тезмә алтын,
Тыныйбәк[171] дигән хан үткән
Аны да күргән картыңмын;
Аргымак бавы сум алтын
Асылбәк[172] дигән хан үткән
Аны мин күргән картыңмын;
Ябынчасы[173] җәймә алтын,
Баш шайманы[174] чын алтын,
Манарасы кырык колач
Җанбәк[175] дигән хан үткән
Аны мин күргән картыңмын;
Бирдебәк[176] тә хан булган,
Биреме синнән күп булган
Аны күргән картыңмын;
Олы ханнан тугыз хан,
Кече ханнан утыз хан,
Ыгына[177] кергән картыңмын.
Карт бабагыз Туктага,
Аның углы Туйгуҗа[178]
Аны күргән картыңмын.
Әй Туктамыш, Туктамыш,
Тик төнә көн син үзең
Яланаяк, яланбаш
Йөреп торган бала идең,
Бүген син дә хан булдың
Сине дә күрә торамын.
Үтерә икәнең беләмен,
Үтерсәң җуяр нием бар?
Ахирәт өйгә барырмын,
Янә өйгә керермен
Әҗәл туры килмәсә,
Азраел корык салмаса,
Әле дә булса, Туктамыш,
Синнән калыр картыңмын!
Янә торып янә әйтсәм:
Өнәндә үтте ун батыр,
Ун батырдан иң батыр
Санае[179] күк соландай[180],
Тартып атса санаен
Күктә йолдыз югалткан,
Күк батыр дип аталган
Аны күргән картыңмын.
Энҗү белән Бәнҗүдә[181]
Борын үтте биш батыр
Биш батырдан иң батыр
Гөрзисе иде биш батман,
Кылычы иде йөз тотам,
Сукса тауны җимерде,
Чапса яуны юк итте,
Таубатыр дип дан алды
Аны күргән картыңмын.
Җаек белән Иделдә
Борын үтте дүрт батыр;
Дүрт батырдан иң батыр,
Кулындагы калканы
Аның иде өч батман,
Иңендәге тимер көбә
Аның иде дүрт батман.
Гавер[182] аткан утчагыр
Күкрәгенә батмаган,
«Утчагыр[183] алмас» батыр дип,
Даны йортка таралган
Аны күргән картыңмын.
Күп батырны мин күрдем,
Күп батырны мин белдем,
Яшем йөз туксанга килгәндә,
Чыкмаган җан йөргәндә,
Миннән дәүран үткәндә,
Сезгә дәүран җиткәндә,
Утыз тешем беткәндә,
Шунча ирләр күргәндә,
Утыз ханның гомерен үткәндә,
Кобогылдай ирне мин
Бер күрмәгән картыңмын!
Кашларына карасам,
Каләмнән пәйда булгандай;
Күзләренә карасам,
Күгеннән пәйда булгандай;
Каршыннан торып карасам,
Каһәрдән пәйда булгандай;
Буйларына карасам,
Нурдан пәйда булгандай!
Шул читтәге шул угыл,
Аргы угылдан бирге угыл,
Уртадагы озын буйлы,
Ат җилкәле Кобогыл,
Комга беткән[184] коба тал,
Корык[185] сайлар Кобогыл;
Кола-алалы күп елкыңны
Куып әйдәр Кобогыл;
Әйләнмәгән күп йортка
Билге текәр[186] Кобогыл;
Боты савырлы[187] көрән ат,
Ботка тартып менәр ат:
Ике саклык турыны
Олауга җайдак[188] алыр ул;
Нугайлының агыр йорт[189],
Җәяү яткан хәйран йорт
Ач көзәндәй бөгелеп,
Ач бүредәй чыелдап,
Ач арысландай үкереп,
Илеңә тавыш салыр ул;
Кырык көнлек чүленә
Айдынлы булак[190] салыр ул;
Иделнең ике ягы кызыл яр,
Ысбадан савыт салыр ул;
Иртеш башы Кара Тун,
Ике арасын куар ул;
Чиксез кузы[191] сансыз куй,
Күп гаскәре туйсын дип,
Суеп казан асар ул;
Батман, батман балыңны
Тартып алып эчәр ул;
Алтыннан суккан Ак Урдаң,
Көмештән суккан ак ишек,
Төшсә тимер чукмары
Ишегеңне ачар ул;
Кирәгәңне киртәр ул,
Киртеп утын итәр ул,
Кисмә-кисмә сары алтын
Кисеп улҗа итәр ул;
Кашыклап җыйган малыңны,
Чүмечләп чәчеп бетәр ул.
Бар урдаңны алыр ул.
Тәхетеңә бау салыр ул,
Кола чәчең агартып,
Ике күзең кызартып,
Картайганда илеңнән
Сөрән салып куар ул;
Табаныңны теләр[192] ул,
Телеп кылын салыр ул;
Хур кызыдай күрекле,
Сандугачтай ирекле
Ханәкәдәй аруны,
Көнәкәдәй сылуны,
Йәникәдәй бикәчне
Ат өстенә мендереп,
Алсу йөзен сулдырып,
Тиген[193] улҗа кылыр ул.
Камчы тияр муйныңа,
Кан соргылыр куйныңа,
Такыя олы башыңны
Кисәр булгай шул угыл.
Инде мин кеше танымам,
Әгәр кеше танысам,
Котлыкыя би улы
Идегәй ул Кобогыл!..
V. Идегәйнең Туктамыш хан табыныннан Аксак Тимергә качып киткәне
Тубра моны әйткәндә,
Хан җыены зур табын
Бер утырды, бер торды.
Туктамыштай олы хан
Бер утырды, бер торды.
Күңеленә төшкән яхшылар,
Бу ни укыясы булды дип,
Чыдый алмый җылыйдыр,
Күңленә төшмәс яманнар,
Картайганда бер алҗыган картыбыз
Мине әйтеп былчылдый дип,
Көлә биреп тыңлыйдыр.
Җантая биреп утырган
Җанбай анда моны әйтте:
Идегәй андый ир икән,
Идел-йортта бер икән,
Башыннан башы сау булсын!
Хан сынавын иткәндә,
Дәрәҗәгә чиккәндә,
Би түрәләр, агалар,
Башыннан балны кояек,
Идегәй андый ир икән,
Берәр аяк куяек!
Анда табын шау килде.
Хан уңыннан утырып,
Хан ханәше Йәникә
Туктамышка аны әйтте:
Идегәй Котлыкыя углы
булганда,
Эчеп эче биртелсен,
Башы моннан чыкмасын,
Биләр тоткан ак пычак
Би кулыннан төшмәсен!
Ирене юка сараяк,
Бер аякны баллап бир,
Бер аякны агулап бир!
Ханәш аны әйткәндә,
Хан хәйләсен иткәндә,
Тыңлап торган Тыңгысын
Аңгысынга аңдырды,
Аңдып торган Аңгысын
Ак утауны калдырды.
Бәйдә торган атларның
Өзәңге бавын кискәләп,
Идегәйнең чуар ат
Аны юлга калдырды.
Тыштан килеп ишеккә,
Идегәйгә аны аңдырды:
Туйга барсаң, борын бар,
Борын барсаң, урын бар,
Борын бар да борын кайт,
Атаң белер мәгънәсен!
Тимгел Чуар, Тим Чуар,
Төн катуга көн сиңа,
Кара лачын канатыннан
Әзерләргә йон сиңа;
Миңа вакыт көйләргә,
Сиңа вакыт сөйләргә,
Өстеңдәге камка тун
Түрдә утырган биләргә.
Минем атым Аңгысын,
Барлагансың соңгысын.
Аңгысын аңдып ни әйтсә,
Аны белде Идегәй.
Елкылдаган ак пычак
Биләрнең җиң очында
Чыгып кайтып тора икән,
Аны күрде Идегәй.
Агулап салган сары бал
Җанбай тотып килгәндә,
Хан саркытын[194] эч! диеп,
Идегәйгә биргәндә,
Агу салган сараяк
Борынына килеп тигәндә,
Ай, борнымны кан кылдың! дип,
Борынын басып Идегәй,
Бусагадан атлады.
Токымы толпар яралган
Тимгел Чуар ат икән:
Өзәңгегә бер тиде,
Җирдә яткан садагын
Иелеп алып бер киде.
Тим Чуарның янбашы
Җиргә ятып бер тиде.
Әйләнеп карап күргәндә,
Идегәй инде юк иде.
Сыпра сынлы суп ерау
Ни булганын аңлады.
Тулгай биреп сарнады:
Ай бусага, бусага,
Бусаганы бер атлап,
Басар бугай шул угыл:
Тим Чуарын атланып
Качар бугай шул угыл!
Исән-аман китсә ул,
Иделдән ары үтсә ул,
Шаһ Тимергә җитсә ул,
Шаһ Тимерне алып килеп,
Сарайны харап итәр ул!
Азамат ир Туктамыш:
Бу ни укыясы булды? дип,
Тугыз ирен торгызып,
Өйалдына чыкканда,
Ни булганын аңлайдыр
Кугын менеп атлан! дип,
Хан боерыгын биргәндә,
Тузгып йөргән тугыз би
Тугыз атка килгәндә,
Атланыр ягын тапмады,
Баусыз ияр, бапсыз[195] ат,
Көбәсен киеп менгәндә,
Ияреннән ауган батырлар
Җир басар җир тапмады,
Әйләнеп кире атлады.
Азамат ир Туктамыш
Суп ерауга анда әйтте:
Әле минем акбүз атым,
Акбүз, акбүз дигәнем,
Йөгәнен учлап кем барса,
Аның булыр икән лә!
Әле минем өем-сарай
Асылташтан салынган.
Киләчәк өем нигезе
Талдан булыр икән лә!
Әле минем Ханәкәдәй аруым,
Көнәкәдәй сылуым,
Йәникәдәй бикәчем
Көнендә кем көлә бакса,
Аның булыр икән лә!
Субра ерау аны әйтте:
Ялгызы ерак китмәстер,
Иделдән ары үтмәстер,
Тугыз ирне җибәр дә,
Алдап-йолдап кашыңа ал,
Кашыңа ал да башын ал!
Исән-аман китсә ул,
Иделдән ары үтсә ул,
Шаһ Тимергә китәчәк,
Шаһ Тимерне алып килеп,
Сарайны харап итәчәк.
Килмәс булгай микән, әй,
Килмәс бугай микән, әй!
Азамат ир Туктамыш
Гайрәтенән бузарып,
Киң Җанбайга аны әйтте:
Кәмалның углы Киң Җанбай,
Киңәшең өлкән ир Җанбай!
Котлыкыя би улы
Идегәйне белгәндә,
Серен миннән яшердең,
Кулымнан агу биргәндә,
Борынын сугып качырдың!
Атланып җиткел артына,
Алып килгел каршыма!
Тугыз иргә аны әйтте:
Әй тугыз ир, тугыз ир!
Җанбай белән бара күр!
Алдап-йолдап Идегәйне
Үз кашыңа ала күр!
Алдап-йолдап кашыңа ал!
Кашыңа ал да башын ал!
Тугыз ир китте зарланып,
Бер Алла дип алданып.
Алар куа килгәндә,
Идел кичеп Идегәй,
Бер тел алып китим[196] дип,
Бер байтирәк төбенә
Иярен салып түшәнде.
Идегәй анда ятканда,
Җантимернең биш улы
Аңа килеп кушылды.
Алар анда яттылар,
Ятып казан астылар,
Асып ашап яттылар.
Ул төтенне күргәндә,
Тугыз ир җитеп килгәндә,
Тугызы да туктады,
Кашына барып җитмәде,
Сөйләшергә базмады.
Идегәй анда утырып какшаеп[197],
Тугызыннан курыкмады.
Анда килеп Киң Җанбай,
Идел аша һайкарып,
Идегәйне чакырып,
Тулгай биреп аны әйтте:
Кайт, Идегәй, кайтсана!
Ханың-ияң чакырадыр,
Борылып Идел чыксана.
Бездән борын заманда
Тунику атлы хан үтте.
Югалчыдан үстергән
Таубатыр аны куганда,
Тат торуның Колатай
Яман юлга басмады
Тунику данын саклады,
Кайт, Идегәй, кайтсана!
Идегәй аваз кайтарды:
Кара елан Киң Җанбай,
Акылың чонтык, тинтәк би,
Тунику олы хан иде,
Утыз йортка дан иде.
Далада үскән Тимертау
Тат торуным кузгатып,
Тунику данын юк итте.
Җитез килеп Ир Каплан
Җиз якасын бер тотты,
Җиз элмәген бер тарты
Аваз бирде Киң Җанбай:
Әй Идегәй, Идегәй,
Юк гөманга син чумган,
Туктамыштай олы хан
Аңа каршы кем торган?
Яуларың аз, тотылырсың,
Чебен җанлы атаңдай
Канлы күз яшь коярсың!
Кайт, Идегәй, кайтсана!
Тат торуның Яу түбә,
Яу түбәгә баш итеп,
Туктамыштай олы хан,
Идегәй, сине куядыр,
Кайтып башчы булсана!
Олы кызы Ханәкә,
Кече кызы Көнәкә,
Икәвен бердәй бирә лә,
Кайтып кияү булсана!
Аваз бирде Идегәй:
Акылың чонтык Киң Җанбай,
Йорт белмәгән тинтәк би,
Кыбырсынмый ары кит,
Син битләгән соран ат!
Тат торуным Яу түбә
Миңа тиңдәш кыз табар,
Тат торуным Яу түбә
Миңа данлы йорт булыр.
Аваз бирде Киң Җанбай:
Ай калкып акрын туадыр,
Ир егет яуда үләдер,
Яудан качкан ир булмыйдыр,
Ил алдында көн күрмидер.
Егет булып яу башладың,
Башладың да ник ташладың?
Бөркет куган куяндаен
Идел суын кичеп качтың?
Аваз бирде Идегәй: