Аноним әсәрләр китаплар чыгару татарларда шулкадәр киң таралган ки, бу традиция хәтта яңа чорда да дәвам иткән. Ә. Кәримуллинның «Татар матур әдәбияты библиографиясе (19171960)» дигән белешмәлегендә татар телендә авторлары күрсәтелмичә чыгарылган китапларның исемлеге бирелә. Алар арасында хәтта аноним пьеса китаплары да бар.
Геронимнар. Язучы үз әсәрендәге персонажның исемен яки мифик геройның исемен псевдоним итеп йөртә. Мәсәлән, Тукай «Шүрәле». (Соңгы заманда: «Мокамай», «Мокамайның якын кардәше» Такташ псевдонимнары.)
Койнонимнар. XX йөз башы әдәбиятында очрамый диярлек. Койноним берничә авторны эченә алган гомуми псевдоним. Русларда, мәсәлән, Козьма Прутков. Бездә, революция көннәрендә «Әүлия һәм компаниясе» (Г. Камал һәм В. Шәфигуллин), «Канәзагель» (Кави Нәҗми, Закир Гали).
Әдәби фамилияләр. Болары әдипнең чын фамилиясен бөтенләй кысрыклап чыгарганнар. Тукай (Габдулла Мөхәммәтгариф улы), Дәрдемәнд (Закир Садикъ улы), Гумир Толымбайский (Габделхак Шәяхметов), Шамун Фидаи (Касыйм Шакирҗанов), Гыйффәт туташ (Заһидә Бурнашева) һ. б.
Күмәклек исемгә (имя нарицательное) корылган псевдонимнар. Болары авторның профессиясенә ишарә ясый. Мәсәлән, «Карт эшче», «Каләм» Ф. Кәрими, «Кызыл», «Сул» революционер Х. Ямашев псевдонимнары.
Палиноним авторның исемен яки фамилиясен кире яктан укып ясала. «Ирдас» Садри (Җәләл), «Феакут» Тукаев, «Йәкәнеч» Ченәкәй.
Пароним авторның исеменә яки фамилиясенә якын авазлардан ясалган псевдоним. «Сәләй» Сәлах Атнагулов, «Җәләй» Җ. Вәлиди.
Преноним бер генә исемнән торган әдәби имза. XX йөз башы әдәбиятында бу хәл бары тик Дәрдемәнд исемендә генә күренә. Соңгы елларда совет әдәбиятында урын алып бара. Җамбул, Зөлфия, Зөлфәт һ. б.
Френоним әдип иҗатындагы яки характерындагы төп сыйфатны билгели. Татар әдәбиятында сирәк очрый. «Сәмави» Төхфәт Гыйззәтуллинның псевдонимы.
Цифроним цифралар белән бирелгән псевдоним. Революциягә кадәрге татар әдәбиятында очрамый. Революциядән соң сыйнфый көрәш елларында дошманнар эшче һәм авыл хәбәрчеләренә террор куллана башлагач, «Татарстан» газетасы битләрендә күренеп ала. Редакциядә бу шифрның «ачкычы» саклана, ә хәбәрче имза урынына үзенә һәм редакциягә генә билгеле бер цифр куя. Цифронимнар популярлашып китә алмаганнар («Шагыйрь 1» Такташта очрый).
Шаяртулы псевдоним. Тукайда, Ш. Мөхәммәдевтә, Ф. Әмирханда күп очрый. Максаты комик эффект тудыру. Мәсәлән, татар кадим мәдрәсәләрендәге уку тәртипләрен сатира уты белән көйдергән Ф. Әмирхан үзенең имзасын «Дамелла» дип куя. Дамелла (Дамелля) зур укымышлы, дәрес бирүче кеше дигән сүз. Яки «Ташмөхәммәт». Ислам диненең кануннары буенча Мөхәммәт исемен әйткәч яки ишеткәч, салават әйтергә тиешсең. Балага Мөхәммәт исемен кушарга ярамый, аны бары тик төп исемнең башына яки азагына гына кушарга мөмкин. Мәсәлән, Мөхәммәтзакир, Шәмсемөхәммәт һ. б. Ә сатирик Ф. Әмирхан, ислам кануннарына чакыру ташлагандай, үзенә «Ташмөхәммәт» дигән псевдоним ала, изге Мөхәммәт исемен ташка әверелдерә. Монда, әлбәттә, эчке мәгънә бар. Шаяртулы псевдоним Тукайның сатирик әсәрләрендә дә киң кулланылган һәм Тукай моңа зур әһәмият белән караган. «Бу мәкаләләрне дөрес басарга иҗтиһат итегез, ди ул «Ялт-йолт» редакторы Әхмәт Урманчиевка язган бер хатында. Әлбәттә, бик шәп чыкмадылар. Моны «Шүрәле» имзаи шәрифе куймавымнан да аңларга мөмкин» (курсив безнеке. М. М.).
Этнонимнар. Авторның милләтен күрсәткән псевдонимнар. Мәсәлән, «Татар хатыны» Заһидә Байчурина.
Псевдогинимнар ир язучыларның хатын-кыз фамилиясен яки хатын-кыз язучыларның ирләр фамилиясен йөртүе. Әдәбият тарихы мондый мисалларга бик бай. Татар әдәбиятында сирәк очрый. Мисаллар: Ф. Сәйфи-Казанлы «Ф. Камалова», Г. Камал «Г. Камалетдинова», «Зәйнәб Камалетдинова», Һ. Такташ «Һәдия Хәйрулла кызы».
Югарыда күренгәнчә, псевдонимнар татар әдәбиятында шактый зур кулланыш тапканнар. Октябрь революциясеннән соң псевдоним куллануның практик хаҗәте калмаса да, татар әдипләре арасында псевдоним сәхнәдән төшмәгән. Шуңа күрә псевдонимнарны махсус өйрәнү һәм алар буенча бер белешмәлек төзү киләчәкнең бурычы булып кала. Татар әдәбиятында гына түгел, рус газеталарында татар әдәбияты турында язып чыккан авторларның да (мәсәлән, «Камско-Волжская речь»тә «Мусульманка», «День» газетасында Тукай турында «Татарский Пушкин» дигән мәкалә урнаштырган Н. Поволжанин һ. б.) псевдонимнарын ачарга кирәк. Ә моның өчен укырга, шул чорның газета-журналларын өйрәнергә, бик күп белешмәләрне актарырга кирәк.
Псевдонимнарны гыйльми дәрәҗәгә куеп өйрәнмәү әдәби мирасны бастырып чыгарганда адашуларга юл куя. Язучыга чама белән псевдоним ябыштыру, имзасыз әсәрне фәлән-фәлән язучыга дәлилсез генә тагып кую әдәбият тарихын бутый. Әйтик, Тукай «Ялт-йолт»та эшләгән икән, бу әле журналдагы барлык имзасыз әсәрләрне Тукай язган дип уйларга хокук бирми. Әдәби мирасны дөньяга чыгаручылар исә күренекле язучылар, журналистлар эшләгән матбугат органнарындагы имзасыз әсәрләрне, бернинди дәлилсез, бу язучыларның әсәрләре дип укучыга тәкъдим иткәлиләр.
Марксизм-ленинизм классикларын бастырып чыгарганда, мәсәлән, алай итмиләр. КПСС Үзәк Комитеты каршындагы марксизм-ленинизм институты В. И. Ленин әсәрләрен чыгарганда киләчәк эзләнүләр һәм тикшеренүләр өчен юл калдырып, Ленин тарафыннан язылу ихтималы булган әсәрләрне аерым күрсәтеп бирә. Шунда ук редакцияләвендә Ленин катнашкан әсәрләрнең исемлеге бирелә. Бу ысулны әдәбият тарихында да куллану файдалы булыр иде. X. Госман, мәсәлән, 1960 елда Г. Кандалый җыентыгын нәкъ әнә шул принциптан чыгып төзегән иде. Кандалый шигырьләренең бик нык халыклашкан һәм шагыйрьнең үзенең дә халыктан бик күп алганлыгын истә тотып, X. Госман бу китапта үзе авторын аныклый алмаган шигырьләрне «Г. Кандалыйныкы булуы ихтимал әсәрләр» дигән бүлеккә туплап бирде. Моны хәзер Тукайга карата да кулланалар.
Әдәбият тарихын тикшергәндә, безгә рус совет галимнәреннән өйрәнү җитеп бетми кебек. Алар әле дә булса Пушкин, Лермонтовларның әсәрләренә, биографияләренә кагылышлы документлар табалар, аларны өйрәнәләр, бәхәсләшәләр. Аерым әдипләрнең мирасын бастырганда җибәрелгән бер хәреф хатасын төзәтү мәсьәләсенә зур гына галимнәрнең катнашып полемика алып барган очраклары бар. С. Есенинның бер поэмасында нибары бер хәрефне ялгыштыру да полемикага сәбәп булды һәм Есенин текстының дөрес укылуына ирешелде31. Безнең әдәби мирасыбызны өйрәнгәндә дә шундый таләпләр куелса, әйбәт булыр иде. Чөнки XX йөз башы татар әдәбияты безнең әдәбият тарихыбызның иң катлаулы чоры. Бу чорның демократ карашлы язучылары күптөрле матбугат органнарында авыр шартларда, бер яктан, самодержавиегә, икенче яктан, татар милләтчеләренә, татар буржуаларына каршы көрәш алып барганнар.
Псевдономастиканы әдәбият тарихын өйрәнүнең әһәмиятле тармагы итеп танырга вакыт җитте.
XX йөз башы татар демократик язучыларының барлык әсәрләренә тулы библиография, шул чор әдәбияты һәм публицистикасында очраган барлык псевдонимнарның сүзлеген төзү әдәбият тарихын теоретик яктан өйрәнүнең материаль базасын тәшкил итәр иде.
Казан утлары. 1973. 12ХХ йөз башы татар әдәбиятында прототиплар. Аларны ачуның әһәмияте32
Китап укучылар конференциясендә теге яки бу әсәрнең геройлары турында сүз алып барганда, еш кына геройларның прототибы мәсьәләсен күтәрәләр. Язучы белән очрашкан вакытта укучылардан килгән сорауларның 2530 проценты прототип белән кызыксыну формасында була. Димәк, әдәби әсәрне аңлау өчен, күпмедер дәрәҗәдә моның әһәмияте бар. Гёте болай дигән: «Әгәр китапның мәгънәсенә төшенергә теләсәң, эчтәлеге белән танышудан тыш, аның ничек тууын күздән кичерергә кирәк» (Литературная Россия, 1978, 9). Чыннан да, прототипларны ачу безне язучының лабораториясенә алып керә, иҗат эшенең психологиясен, язучының иҗат алымнарын танып белергә ярдәм итә33.
Прототип дигәннән без язучы башлангыч импульс алган беренчел образны аңлыйбыз. Прототип ул иҗат старты. Аннан соң инде язучы иҗат процессында аннан ераклаша да ала. Әмма беренчел образның эзе барыбер кала, һәм язучы аны берничек тә бөтенләйгә яшереп бетерә алмый. Шуңа күрә моны ачу әдәбият галиме өстенә төшә.
Дөрес, аерым очракларда прототиплар әдәбият галименең катнашуыннан тыш та ачылалар. Кайбер сатирик әсәрләрдәге персонажларның прототибы бик ачык «укыла». Мондый әсәрнең тормышка мөнәсәбәте шактый катлаулы. Бу, бер яктан, язучыны кыен хәлгә куя, икенче яктан, әсәрнең популярлыгын арттыра. Дөнья әдәбиятында мәгълүм: француз язучысы Альфонс Доденың «Тарасконлы Тартарен» («Тартарен из Тараскона») дигән әсәре бар. Моны укыганда, Тараскон (көньяк Франциянең провинциаль бер шәһәрчеге) халкы көлә алмый, чөнки күп кеше үзен таный. Доде адресына янаулы, сүгенүле хатлар килә. Ләкин халык белми: Тартарен Тарасконнан түгел, шулай ук фантазия җимеше дә түгел. Бу шәхес белән Доде Африкада арыслан аулаганда таныша. Тартарен аның якташы булып чыга, алар икесе дә Ним шәһәреннән икән, туган шәһәренә ихтирам йөзеннән Доде үз героен Тараскон шәһәренә күчерә.
Романның беренче бүлекләре матбугатта күренүгә, Доде геройның исемен үзгәртергә мәҗбүр була: беренче вариантта ул аны Барбарен дип исемләгән икән, әмма Тараскон шәһәрендә нәкъ шул фамилиядә бер гаилә табыла. Ул гаилә исә, авторны судка бирергә янап, «Фигаро» газетасына хат җибәрә. Тартарен исеме шуннан соң туа. Ачуы килгән тарасконлылар Додены Рона елгасына батырып үтерәчәкләрен әйтәләр (Литературная Россия, 1976, 49). Нәкъ татар әдәбиятындагыча: Г. Тукай «Печән базары» поэмасын клубта халык алдында укый. Ләкин алдан күрүчән егетләр клуб ишегендә сакта торалар: Карахмәт килеп керүе, үч алуы бар, Гайнан ишан да үзенең мөритләрен җибәрергә мөмкин Г. Камалга да «Безнең шәһәрнең серләре»ннән соң янаулар булган. Ә «Беренче театр» комедиясендә прототиплар бер дә инде ерактан түгел. Мәсәлән, Вәли Г.Камалның үзеннән алынган. «Безнең әти чабата киеп, бәхет эзләп Казанга килгән», ди европача киенгән, бай кызына өйләнгән укымышлы егет Вәли. Монда драматург үз әтисен Сикертән авылы крестьяны Галиәкбәр абзыйны телгә алып, бай кызына өйләнгән үзен Вәли образына керткән. Ф. Әмирханның «Фәтхулла хәзрәт»е дә Яңа бистәнең Йосыф хәзрәт. Әсәрдә мондый юллар бар: «Әти: «Йосыф хәзрәтне тәхкыйрь итәсең», дип башыма кыямәтләр куптара»34. Истәлекләрдән билгеле: Йосыф хәзрәт, үзенә булган мондый тәнкыйди (иронияле) мөнәсәбәтне сизеп, яшь язучыдан үч алырга җыена. Һәм рамазан аенда, Фатихның ураза тотамы-тотмыймы икәнен тикшереп, аның тәрәзәсе яныннан көндез кат-кат уза. Бәхете баса: көннәрдән бер көнне Зариф хәзрәт малае Фатихның көпә-көндез сыр ашап утырганын күреп ала, һәм үзенең наданлыгы аркасында, моны сабын дип белеп, мәхәллә мәҗлесендә сүз кузгата. Янәсе, рамазан шәрифтә көндез сабын ашау дөресме, түгелме? Шуның белән мәхәллә алдында көлкегә кала. Г. Тукай исә моннан менә дигән үткен фельетон ясый («Сабын ашаганнар»).
Рус әдәбиятында прототипның үз-үзен тануына бик күп мисаллар бар. Болар ике-өч төрле: берәүләр үзенең әдәбиятка керүенә горурланып яши; икенчеләр рәнҗиләр, җәмгыятьтән качалар; өченчеләр үзләрен яшермиләр, ләкин «алай түгел иде» дип, коррективалар кертәләр.
А. С. Грибоедовның мәшһүр «Акыллылык бәласе» әсәрендә мәҗлесләрдә гауга чыгарып йөрүче Репетилов образы бар. Автор аңа «төн карагы, дуэльче, Камчаткага сөрелгән иде, кулы пычрак» дигән характеристика бирә. «Кулы пычрак» «ришвәт ала» дигән сүз ул чор өчен характерлы хәлне аңлата. Бу персонаж аркылы А. С. Грибоедов ул заманның мәгълүм авантюристы, сәяхәтче Ф. И. Толстой шәхесен биргән. Әсәрне Малый театрда куйганда, бу кеше беренче рәттә утырган. Репетиловны уйнаучы артист: «Әмма Россиядә безнең баш кадәр бүтән юк», дип әйткәч, залдагы бөтен халык Ф. И. Толстойга карый. Репетилов монологын тәмамлый, кул чабулар, һәм шул моментта Ф. И. Толстой урыныннан торып халыкка борыла да болай ди: «Әфәнделәр! Мин карта уенында алдаштым, кешеләр үтергәләдем, әмма, билләһи менә, ришвәт алганым булмады, чөнки бер җирдә дә хезмәттә тормадым» (Литературная Россия, 1978, 98).
Прототип булып теге яки бу сыйфатлары, эш-гамәлләре гадәттән тыш калкурак чагылган һәм тирәлектә аерылып торган шәхесләр хезмәт итә. Аның ул гадәттән тыш сыйфатлары йә уңай, йә тискәре булуы мөмкин.
Кызганычка каршы, егерменче йөз башы татар җәмгыятеннән әдәбият әле уңай типларны алып эшкәртергә, гомумиләштерергә өлгерә алмый. «Эшкәртәсе» булганда, ул, нигездә, тискәре типларны ала, һәм алар мәгълүм: Гайнан ишан, Чыгтай мулла, Йосыф хәзрәт һ. б. Шуңа күрә ул чор татар әдәбияты, аерым шәхесләрне типиклаштырудан бигрәк, гомуми фон белән эш итә.
1908 елның мартында «Әлислах» газетасында «Китаплар хакында мөхакәмә» циклында Ф. Әмирханның бер мәкаләсе басыла. Бу С. Рәмиевнең «Китап» нәшриятында чыккан «Низамлы мәдрәсә» исемле комедиясенә рецензия. Ф. Әмирхан бу мәкаләсендә кыю рәвештә болай ди: «Сәгыйть әфәнде бу әсәрнең сюжетын, «Мәдрәсәи Хөсәения»дән (Оренбург. М. М.) алып, хәтта геройларын да шундагы хәлфәләр вә мөдирләрдән, ягъни натурадан алып язгандыр «Мәдрәсәи Хөсәения» хәлфә вә мөдирләренә дә, бу әсәрдән үз сурәтләрен карап, әгәр авызлары чалыш күренсә, көзгегә ачуланмаска, бәлки авызларын турайтыбрак тотарга тырышырга тәүсыя35 итәм»36. Моннан күренгәнчә, прототипларны эзләү, ачыклау тәнкыйтьтә бүген генә күтәрелгән мәсьәлә түгел. Безнең татар әдәбияты белемендә исә прототипларны ачу мәсьәләсе бөтенләй куелмаган. Г. Ибраһимов иҗаты буенча «Безнең көннәр» һәм «Кызыл чәчәкләр»дәге ике геройның прототипларын ачуга багышланган бер мәкаләдән тыш (Казан утлары, 1977, 1), бу юнәлештә башка хезмәтләр күренми. Рус совет әдәбиятында исә моңа гаять зур әһәмият бирелә. М. С. Альтман, мәсәлән, рус әдәбиятындагы дүрт мең чамасы персонажның прототиплары таблицасын төзегән һәм прототиплар ачуның якынча методикасын эшләгән. Аның хезмәтендә прототиплар а) замандашларының истәлекләре, сөйләүләре, б) фамилия, исемнәрендәге охшашлык аркылы ачыла37.
М. С. Альтман тәкъдим иткән методның башка пунктлары да бар. Ләкин аларга татар әдәбиятында мисаллар әлегә табылмаган. Безнең бу юнәлештәге тикшеренү татар филологиясендәге беренче тәҗрибә.
Рус әдәбият-сәнгать фәнендә кино, сәхнә геройларының да прототиплары өйрәнелә. Бу өлкәдә М. И. Андроникованың тикшеренүе кызыклы38. Аның әйтүе буенча, художество образы булган кешедә чынбарлык белән уйлап чыгарылганлыкның мөнәсәбәте образ белән прообразның конкрет сыйфатларын, язучының иҗат үзенчәлекләрен искә алып бәяләнергә тиеш.
Әдәби әсәрләрнең прототиплары турында сүз барганда, нигез итеп, ихтимал, А. М Горький сүзләрен алырга кирәктер. Ә ул болай дигән: «Әдәбиятта типлар ничек төзелә? Билгеле инде, портретлап алынмый, нәкъ менә фәлән кешене алмыйлар, ә бер линиядәге, бер рәттәге, бер табигатьтәге утыз, илле кешене алып, шулардан Обломов, Онегин, Фауст, Гамлет, Отелло һәм башкаларны ясыйлар. Алар барысы да гомумиләштерелгән типлар»39.
Художество әсәрләре, мәгълүм булганча, чынбарлыктагы тормыш кешеләрен һәм күренешләрен тасвирлыйлар. Тормыштагы һәрбер факт үзенә охшаш булган, үз рәтендә торган башка фактларның ниндидер бер өлешен үзендә чагылдыра. Аерым вакыйгалар һәм аерым күренешләрнең барысы өчен дә уртак булган сыйфатлар бар. Кешеләрдә дә бу шулай.
Кайбер кешеләрдә үз даирәләренә уртак булган характерлы сыйфатлар калкурак, ачыграк чагылалар. Андый реаль кешеләр, гадәттә, әдәби әсәргә прототип булып хезмәт итәләр. Ләкин алар да әдәбиятка шул көенчә генә барып кермиләр. Алар әсәргә язучы тарафыннан иҗади эшкәртелеп, баетылып, үзгәртелеп кертеләләр. Әдәби образ белән чынбарлыктагы прототипны бер дип исәпләү иҗат процессында натурализмга гына алып барыр иде.