Лизаның тавышы көмеш икән. Ул тирән итеп, күкрәк күтәреп сулыш алды да башлап китте:
Аннан, йөзенә кыю елмаю чыгарып, Ахияр каршына килеп җырлады:
Мәҗлес бу җырга да кушылды, күтәреп алды.
Мәҗлес тулысынча җыр карамагында, шуның тәэсирендә иде, керәшен кызын бер җыр белән генә ычкындырмадылар. Мәҗлес күңеле өчен, алкышлардан соң, ул тагы бер көйгә җырлады. Көенең исемен гармунчы әйтеп тормады.
Гөр килеп кул чаптылар, шатландылар, көлештеләр.
Чыклы, салкынча июнь урманында гармун тавышы тынды. Учакларда очкыннар, кисәүләр уйнады. Күрешүләр, кочаклашу-үбешүләр, вәгъдәләр, планнар ашыгыч ноталарда башкарылды, машиналар газ бирде.
Кәшфи инде гадәти киемнәрен кигән кызы янына килеп басты.
Ваува ывва вуву, дип, ул Гыйлфан ягына күрсәтте. Ахияр бер читтәрәк машина янында Байгильдеевны озатып йөри иде. Рәсимә аңлады: Гыйлфан белән төн уздырасы килә әтисенең. Ул арада райком машинасы газ бирде, һәм Ахияр да болар янына килеп басты.
Байгильдеев саубуллашты. Гыйлфан янына килеп:
Йә, иптәш ветеран, сезнең планнар ничек? дип сорады. Киткәнче райкомга бер кереп чыгыгыз. Юньле кешеләр белән сөйләшергә без һәрвакыт әзер, диде.
Гыйлфан вәгъдә бирде.
Рәсимә инициативаны үз кулына алды.
Ахияр абый! Гыйлфан абый! Безнең әни тавык тутырып калды, гөбәдия пешерәм, диде, әйдәгез, безгә киттек, дип, Гыйлфан машинасының ишеген үк ачты. Тимур баранкага тотынган, «Волга» гөрелдәп эшләп утыра, «Маяк»тан концерт бирәләр. Ахияр да тиз риза булды: Кәшфине түргә рульдәге улы Рамил янына кертеп утыртты да үзе артка чумды.
Әйдә, улым, Гәр Хуторга таба дуй, диде.
Инде кошлары уяна башлаган урман артта калды. Машина фаралары, үлән өстеннән күтәрелгән урман туфрагын ялый-ялый, агачлар арасыннан чыгу юлы эзләделәр.
Тәнне, рухны рәхәтлек хисе, бөтенлек баскан һәм шуның өчен кемгәдер, нәрсәгәдер зур рәхмәт әйтәсе, канәгатьлекне белдерәсе килә иде.
Асия җиңгинең гөлт итеп торган зур тәрәзәләрен ерактан ук күреп алдылар. Ут хәтта ишегалды фонаренда да балкып тора иде. Хәер, яктырып та килә икән инде, Гәр Хутор урамында машина эченә чык баскан салкынча тузан исе бәреп керде, авыл читендәге башы корыган каен ботагында, чыр-быр килеп, карга-чәүкә уянышып ята иде.
Өйгә, чыннан да, гөбәдия исе чыккан икән. Йә инде бу ирләрне. Яктыра башлаган, көн туган бер мизгелдә ашарга-эчәргә утырдылар.
Був-ву! Бавву! диде Кәшфи, борчылып. Гыйлфан да, Ахияр да аңа карадылар.
Асия кайнар шулпа китереп йөри иде, Кәшфигә ярдәм итте:
Ие, ие, ник, ди, Байгильдеевны да чакырмадык, аның, ди, безнең өйдә булганы бар, ди.
Ә, юк инде, диде Ахияр, аның иртүк шәһәргә китәсе бар. Аннары райком секретаре булган җирдә туарылып сөйләшеп булмый.
Туарылмакчымыни әле син? Гыйлфан, күзлек киеп, стенадагы грамоталарны укып, өйрәнеп йөри иде. Туарылып нишләмәкче буласың?
Ә менә колхозның ветераны, республиканың алдынгы механизаторы Габделбарыевны кыздырмакчы булам.
Гомере буе тырышып эшләгән өченме?
Юк. Сигез бала үстереп, авыл хуҗалыгына бер кеше дә бирмәгәне өчен ут итәргә кирәк аны. Ачулану гына аз
Ывву! Ывву!
Асия тәрҗемә итә иде.
Ие, ие. Үзеңнеке ничек соң, Ахияр дус, ди Кәшфи. Үзең кемне бирдең соң, гомер буе колхоз өчен чабулап, үз урыныңа кемне калдырасың, ди ул безнең Кәшфи
Мин берне калдырырмын күк, Асия. Менә Рамил авыл хуҗалыгы институтын тәмамлагач, шул колхозга кайтам, ди.
Ву! Ву!
Кәшфи әйтә, өрлек кадәр гәүдәң белән, ди, йөз ун килолы гәүдәңне өстерәп йөреп, колхозга нибары бер кеше бирәсеңме, ди. Алайса, ди, мине гаеп итмә, минем авырлыгым нибары илле ике кила, ди, комбинезоным-нием белән, ди. Әле, ди, мине түгел, сине ачуланырга кирәк, ди. Әйдә, шулпа суынганчы утырышыгыз. Кызым! Егетләрне өйгә чакыр.
Вы-вы, ув-ва, дип әтәләнде Кәшфи, өстәлдәге ризыкка кулы белән төртеп күрсәтә-күрсәтә. Барысы да аңлаган сыман иттеләр.
Тәрҗемә эшен үз өстенә тагын Асия алды.
Кәшфи шул инде безнең: ашау вакыты җитсә, кара кайгыларга батам, дип әйтә ул сезгә. Тагын ашарга утырасы бар инде, дип, көненә өч тапкыр кайгырам, ди ул, тешләре беткәннән бирле.
Капка төбендә туктап калган ике машина янында гөлдер-гөлдер ике егет серләшә иде.
Рәсимә егетләрне кыю гына тотып өйгә алып керде. Укытучы дисәң, укытучы шул, егетләр белән дә класс җитәкчесе булып сөйләшә:
Менә син монда утыр, әтиең янына. Ә син менә бу якка. Әтиеңнең бу ягына. Әтиләрегезне саклап утырыгыз. Алар бүген берсен берсе кыйнамакчы булалар.
Кәшфи киң елмайды:
Вы-вы-а! Уввы-выва! диде.
Әтисенең телен Рәсимә дә белә икән.
Колхозның иң авыр вакытында ник ташлап киттең, ник аның язмышын безгә генә калдырдың, ди ул, Гыйлфан абый, сезгә.
Гыйлфан авыр сулады, елмаеп, Рәсимәнең җилкәсенә кулын салды:
Их, сеңлем! Минем авылдан ник, нинди шартларда чыгып киткәнне белсәң иде син Һәм минем үз гомеремнең ничә елын җир астында уздырганны белсәң иде
Рамил тәлинкәсен ялтыратып куйды, салфетка белән авызын сөртте.
Рәхмәт, Асия апа, мондый тәмле шулпа ашаганым юк иде, диде. Без бакча яктан бер әйләнеп кайтыйк. Кояш чыкканын карап. Только сез әтигә әйбер әйтмәгез. Мин аны беләм: шушы колхоз өчен, шушы җир, халык өчен үләргә әзер ул. Без әни, сеңел, мин икенче планда. И, по-моему, это правильно. Бөтен кеше дә шулай булсын иде әле: Кәшфи абый, Гыйлфан абый кебек. И минем әти кебек.
Минем малай философиядән бишкә биргән быел экзаменын, диде Ахияр, зур кулын Кәшфинең аркасына салып.
Кәшфи гел авызын ерды.
Ваву! Ваву! дип башта Ахиярның, аннан Гыйлфанның кулын кысты.
Ягез, ягез, ашап-эчеп утырыгыз инде, дип кыстады Асия җиңги. Шешәсен дә күрсәтер өчен куймаган.
Минем бавырда, диде Гыйлфан, түш кесәсеннән чыгарып, бер таблетка йоткач. Менә мәҗлестә кичтән бер рюмка тоткан идем, хәзер үз хәлемне үзем генә белеп утырам.
Ә мин бер рюмка сухойны эчәрмен кебек. Председательнең ашказаны бакырдан була. Тик менә йөрәк кенә сизмәсен. Ул сизсә, мине ега да ташлый инде.
Вуыва! Вуыва! диде Кәшфи, үзенең алдына куелган «Рислинг»ка төртеп. Барысы да аңлаган сыман итеп елмайдылар.
Әнә шулай ул безнең Кәшфи, шулай. Ул хәзер үзен бик саклый. Миңа, ди ул, бөтенләй ярамый, аның өчен, ди ул, минем гастрит. Шуны эчсәм, үлеп китүем бар, ди ул
Увыва, увыва, дип, Кәшфи тәрәзә аша ишегалдына күрсәтте. Вауыва!
Ни ди ул, ни ди
Әнә, ди, абзарга чыгып карагыз, быел урман буенда җир сөргәндә поши баласы табып алып кайтканые ул. Шуны үстерә карап. Көзгә урманга җибәрмәкче була. Кояш чыккан, ди, тегеңә сөт бирер вакыт җиткән, ди.
Кәшфи шат һәм бәхетле иде.
Кузгалыштылар.
Чирек сәгать кенә йөреп керегез инде, самовар яңарттым, диде Асия җиңги.
Башланган «Рислинг» өстәлдә шулай ятим утырып калды. Поши баласын карарга дип, абзарга таба юнәлделәр. Асия җиңги дә верандада таралып йоклап яткан Фәргатьнең өстен рәтләде, бер чебен аның авыз тирәсенә кунып җәфалый икән, тастымал тотып, шактый вакыт шуны ишеккә таба куалап йөрде.
Авыл башында җиңел машиналар тавышы ишетелде. Ирләр әле абзарда, коры такта идәндә басып торган кара ялтыравыклы, ахак күзле, озын торыклы, чиста гәрәбә тояклы, чыгынкы маңгайлы юеш борын янында әйләнгәләп йөриләр, бу мәхлукка якын килергә, муенын сыпырырга тырышалар иде.
Машина тавышлары капка төбенә үк килеп җитте. Асия җиңги йөгереп чыкты. Сыер саварга да вакыт җиткән иде. Ирләр дә капка төбенә чыктылар.
Капка тирәсенә җайлап-җайлап, койма буйлап дүрт машина тезелде. Икесе «Волга», берсе «Жигули», берсе «Москвич». Эчләреннән кызлар, кияүләр коелды. Япон курткаларына төрелеп йокыга изелгән өч-дүрт пычтык баланы чирәмгә бастырдылар.
Кара, кара боларны, диде олы кияү, таксида эшләүчесе. Зәңгәр яңа «Москвич» шуныкы икән. Нишләп төн йокламыйсыз? Колхоз бәйрәме кайчан башлана? Без әле бер-ике сәгать йоклап ала алырбызмы?
Соңга калдыгыз, егетләр, диде Ахияр, без әле шуннан тарала алмыйбыз.
Ву-выва, диде Кәшфи дә. Җыбыр көтүе кадәр кияүләр, кызлар, оныкларга ул әллә ничек кенә шунда, шатланмый иде.
Ничек? диде икенче кияү кандидат кияү. Ничек? Ник, сез безгә бит ял көн дип язган идегез?
Үзгәртергә туры килде, диде Ахияр, шәһәр кешеләре алдында акланган сыман. Кайбер эшләрне күчереп арканларга туры килде. Иртәгә район буенча комбайнёрлар слёты. Бер группа безнең колхозга килә. Бүген шуңа әзерлек көне.
Менә сиңа мә, диде кияүнең иң кечесе. Менә бензин ягып йөр инде. Мин бит синең шикелле автол, соляр якмыйм, диде ул, үпкә катыш Кәшфигә карап. Мин АИ-93 ягам. Ун литры дүрт сум да ноль-ноль тиен аның. Ну кызык иттегез
Кәшфи белән Асия кунакларны өйгә алып кереп киттеләр.
Үл-ләм! Үл-ләм! Бу нинди зат? Верандадан олыдан кече икенче кыз тавышы ишетелде. Кем ямьсезе бу, монда йоклап ята?
Хатын-кыз шунда йөгереште, бераздан Асия җиңгинең үксеп-үксеп елаган тавышы ишетелде.
Кызларның кайсысыдыр берсе аеруча каты кычкыра иде.
Штубы илтеп биргән булыгыз! Кара син аларны! Әллә нинди килмешәктән туган баланы нигезгә кертергә! Чисти тилергәннәр икәү генә калгач. Чисти котырганнар болар! Штубы!
Асия җиңги кычкырып ук елый башлады. Кәшфи йортка таба йөгерде. Гыйлфан бу мәшәкать, ыгы-зыгыга катнашмыйча гына, Рамил, Тимур янында, үз машиналары тирәсендә торды. Әлеге ыгы-зыгының мәгънәсен аңламый иде ул.
Ул арада теге мут кияү балдызны бәхетсез иткән үткен кияү абзар ишеген ачып, шау кубарды, дөбер-шатыр килеп, юеш борынның муеныннан кочаклады да, абына-сөртенә ишегалдына алып чыкты. Үзе шау килде.
Егетләр! Егетләр! Менә безнең бабай молодец! Без кайтышка нинди закуска әзерләп куйган! Баҗай! Син шампурларыңны ала кайттыңмы? Давай, живо за дело!
Кәшфи үзенең җыйнак, җиңел гәүдәсе белән поши баласын таза кияүдән аерды.
Ыввував! дип, яман кычкырды ул, вувывав! Вавву!
Үткен кияү аны аңламады.
Ничего, ничего, диде ул, юеш борынның арт санын сыпыргалап. Калганын колхоз базарына алып барып сатабыз аның. Нәрсә, килосын биш сумнан эчеңне төртеп тишәме әллә?
Баҗайларның иң яше багажниктан бер бәйләм шампур алып маташа иде.
Кайткан кешеләрдән бу ыгы-зыгыга икесе катнашмады. Моның берсе иң төпчек кыз нәзек торна аяклы, зур авызлы, әлегә матурланып җитмәгән төпчек кыз Тәслимә иде, ул үз янындагы әлегә бер сүз дә әйтмәгән, таныш түгел, юка, сыек бер егет-малайның аркасыннан төрткәләп маташа иде.
Бар инде, бар инде. Күреш. Әнә монысы әти. Тешләре төшкән, әлегә сөйләшә алмый. Әнә тегесе әни! Бар инде! «Исәнме, Кәшфи абый» диген. «Исәнме, Асия апа» диген. «Мин, диген, әлегә Тәслимәнең танышы», диген. Бар инде, җебеп торма. «Ну, безнең танышлык инде», диген
Юка, сыек малай, җайсыз гына атлап, Кәшфигә таба китте. Өйдә чырыйлап елаган бала тавышы ишетелде: бу Фәргать иде. Шул тавыш барысын да сискәндерде.
Өйгә, үзен үзе белмәстән, Ахияр атылды. Кинәт кенә айнып киткәндәй, машина яныннан ыргылып, өйгә шулай ук Гыйлфан атылды. Анысы чоланнан узганда абынды, үзе дер-дер килә иде. Рәсимә, верандадан йөгереп чыгып, шампур белән матавыкланган кияү янына килде һәм кияүнең төк баскан яңагына киерелеп сукты. Рамил белән Тимур да ишегалдына йөгереп керделәр һәм юеш борынның аягына бау салып маташкан икенче бер кияүне бәреп үк ектылар. Тимур дер-дер килә иде, ул бакча капкасын ачты да юеш борынны шунда чыгарып ук җибәрде, киртәсез бакча урманга барып тоташа иде.
Ишегалды уртасында күз ачып йомганчы ике төркем барлыкка килде. Үзеннән-үзе шулай килеп чыкты зур капкага сөялеп, ишегалдына кияүләр, кызлар һәм алар артына Тәслимә белән сыек егет басты, чолан баскычына Гыйлфан, Кәшфи, Ахияр чыгып, тоташ стена булып бер-берсен кочаклаштылар. Алар артында Рамил белән Тимур һәм әле йокыдан айнып бетмичә, елап шешенгән Фәргатьне кочаклап, Асия җиңги тора иде.
Шулвакыт бакча капкасыннан Рәсимә килеп керде һәм әле бер төркемгә, әле икенче төркемгә карап алды да:
Әти белән әнигә кагылмагыз! Оятсызлар! Монда хуҗа булмагыз! дип кычкырды һәм шашып елап җибәрде.
Ву-ву! Ву-ву! диде Кәшфи, Ахияр белән Гыйлфанның нык кочагында килеш. Ву-вы!
Унбер йортлы авылның көтүе чыга икән, урман кырыеннан быргы тавышы ишетелде:
Вы-вы-ы! Вы-вы-ы-ы!
Асия җиңги, Фәргатьне җитәкләп, сыер саварга абзарга кереп китте. Ул арада «сыек малай» Кәшфи янына килде һәм сөякле-сөялле кулын аңа сузды:
Исәнме, Кәшфи абый, диде. Мин инде Тәслимәнең танышы. Ну безнең танышлык инде
19801981Бәхилләшү
(Роман)
«Миңа калса, заманнар узу белән язучылар әдәби әсәр уйлап чыгарудан, гомумән, туктарлар кебек Язучылар, әгәр инде алар булсалар, уйлап чыгарып язмаслар, бәлки тормышта үзләре күзәткән әһәмиятле яисә кызыклы нәрсәләр турында гына сөйләрләр».
Л.Н.Толстой
«Бәлки, сез «әхлакка моннан ни файда» диярсез. Гафу итегез кешеләргә татлы әйберләрне җитәрлек ашаттык, моңардан аларның ашказаннары бозылды; ачы дарулар, яндыра торган хакыйкатьләр кирәк».
М.Ю.Лермонтов. «Безнең заман герое»
I
Исламгали колхозның менә дигән тракторчысы сугышта ике кулын беләзектән өздереп кайткан иде. Казанның ортопедлары могҗиза ясадылар: ике кулының икесен дә урталай ярып, җәпләкә эшләделәр һәм кашык тотарлык, каләм тотарлык уентык әмәлләделәр. Исламгали гомер буе җор булды, гарип калу да аның бу сыйфатына зарар китермәде: аның ике ордены бар, ә медальләрне гел өсти тордылар. Сугыштан да дүрт медаль белән кайткан иде, хәзер исә түгәрәк дата саен өстәп баралар. Исламгали ишетеп яши: шәһәрдә эчүчелек юлына баскан адәмнәр медальләрен саталар икән. Кайберәүләр шуны өч, ун, егерме сумга сатып алалар һәм Тугызынчы май көнне күкрәкләренә тагып урамга чыгалар икән. Исламгали сугыш гарасатын күргән кеше, бу турыда уйларга, сөйләшергә җирәнә. Ут эченә кергән өчен бирелгән медальне берәү дә сатмас; ут эченә үзе кереп, үлем белән күзгә-күз бер генә тапкыр булса да очрашкан кеше беркайчан кеше медален такмас
Исламгали агай сугыш, госпиталь, өйгә кайту моментларын энәсеннән җебенә кадәр хәтерли. Ул кайткан көннәрдә аларның өеннән кеше өзелмәде. Берәүләр аның җәпләкәле кул белән ничек итеп ашаганын карарга, икенчеләр сугыш турындагы хикәяләрен тыңларга киләләр иде. Ләкин үзенең ничек кулсыз калганын сөйләргә яратмый иде ул.
Аңа һәр Ходай бирмеш җәйне район тәэминат бүлегеннән санаторийга бер путёвка җибәрәләр, Сочига тимер юл билетын өенә китереп бирәләр иде. Малае Хәмит, әтисен җитәкләп, Сочи каласына ничә тапкыр барды икән? Ун яшеннән шулай йөрде, юл йөри торгач, русчага да байтак шомарды, моның исә Хәмит биографиясендә роле гадәттән тыш зур булды анысын алдарак күрербез
Берсендә, Тифлис Мәскәү поезды белән кайтканда, әтисенең пиджак кесәсеннән акчасын урладылар. Дөньяда ике кулсыз сугыш инвалидын талаучылар да булыр икән! Исерек бер адәм, төнлә кереп, бер-ике станция арасы гына утырып барган иде. Иртән купеда ул юк иде инде кошелёк та табылмады. Проводницага чәй өчен түләрлек тё акча юк иде. Ә көньяк юлындагы проводницалар шундый биш тиенлек чәй өчен егерме тиен бирәсең икән ярый, ләкин дә инде синең бер тиенең җитмәсә Алла сакласын. «Безнең бригада фәлән-фәләнчә хезмәт күрсәтә, фәлән исемне йөртә» дип язганнарның ул моментта хәрефе дә калмый.
Шулай да кесәләрдән егерме тиенләп акча кырыштырып алдылар анысы метрога кирәк булды. Малае Хәмит шунда эчтән бик нык елады; бер тиен акчасыз, билетсыз Мәскәү хәтле Мәскәүдә калып кара әле син Әтисе нишләр икән? Бер әмәл бар барын. Ул елларда инвалидлар вагон, вокзал тирәләрендә алларына кепка яки калай кружка куеп утыргалыйлар иде. Исламгали агай да аягын бөкләп вокзал идәненә утырса, ике-өч сәгать эчендә кайтырлык акча туплый алыр иде. Халык сугыш инвалидларына карата ихтирамлы. Кемдер әлеге шәхеснең гариплеген күреп кызганып, кемдер сугыштан кайтмый калган туганы әтисе-бабасы өчен сәдака бирә. Күзен түбән каратып, шул хәлгә риза булып утыра алган инвалидлар байтак кына акча җыялар. Малай әтисен шул хәлдә күз алдына китерде. Менә актык тиеннәрен түләп метродан Казан вокзалына килделәр. Нишләргә? Дошман гаскәрләренә каршы танк белән барган, Кызыл Йолдыз, Дан орденының III дәрәҗәсен алган батыр сугышчы хәзер нишләр? Малай ялварулы кызганыч караш белән әтисенең күзләренә текәлде. Нишләргә?