Мәхәббәт өчпочмагына корылган төп сюжеттан (Асаф-Сылу-Габделнур) тыш, автор тагын берничә охшаш ситуация төзи (Асаф-Сылу-Гаделия; Асаф-Зәйтүнә-Минһаҗ малае): болар ярдәмендә җавапсыз сөю хисенең түгел, бәлки көнчелекнең җимергеч көчен тагын бер тапкыр раслый. Гомумән, язучының күп кенә әсәрләрендә нәкъ менә көнчелек явызлыкның, бәхетсезлекнең сәбәбе итеп күрсәтелә.
Асаф идеаллаштырылган герой, намуслы, кыю, җаваплылыкны үз өстенә алудан курыкмый торган татар ир-егете, повестьта язучы аны татар халкының вәкиле, милләтнең иң гүзәл сыйфатларын үзенә туплаган шәхес дәрәҗәсенә куя. Күпмедер күләмдә ул башка әсәрләрдәге хикәяләүче образы белән аваздаш. Шуңа күрә Асаф образы укучылар тарафыннан автобиографик образ буларак та кабул ителә. Гомумән, «Ут чәчәге» укучыларның тирән мәхәббәтен яулый. Дөрес, әдәби тәнкыйтьтә язучыны эротиканы мул куллануда, әхлакый тезгеннәрне бушатуда гаепләүләр яңгырап китә. Әмма бүген дә әсәр татар әдәбиятындагы мәхәббәткә багышланган иң камил үрнәкләрдән булып кала.
«Торналар төшкән җирдә» (1979) повестенда М. Мәһдиев үзе иҗатының башлангыч чорында ук сайлаган стильгә, орнаментализмга әйләнеп кайта, хикәяләүдә экзистенциальлек, сентиментальлек тагын да көчәя. Әлеге әсәр кабат хикәяләүченең яшьлегенә алып китә. Ләкин сурәтләнгән вакыйгалар вакыт ягыннан шактый киң алынып, татар авылының көнитешен, мондагы әхлак кагыйдәләрен, кешеләрнең холык-фигыльләрен, дөньяга карашын үсеш-үзгәрештә тергезүгә хезмәт итә. Күпсанлы геройлар Мәрфугатти, Гайшәтти, Газзәтти кебек аналар, Әсхәдулла, Сафый абзый, Насибулла абзый, Гыйльмениса карчык, Камәр түти, Хәдичә һ. б. барысы да авыл кешеләре, авылның асылын, әхлагын, милли йөзен хасил итүчеләр. Бер яктан, повестьның кереш (пролог) өлешендә язучы әлеге кешеләрнең көнкүрешен, тормыш итү рәвешен, Франциядә, Кипрда йөргәндә күргәннәренең элек-электән татар авылына хас билгеләр булуын ассызыклап, гомумкешелек тарихи барышы кысаларына куя. «Кереш сүз»не йомгаклап куйган өлеш шул хакта сөйли: «Димәк, дөньядагы бөтен халыклар белән уртак гадәтләребез, уртак гамәлләребез бар безнең. Димәк, туганда ук бөтен холык-фигылебез, эш-гамәлләребез аркылы бөтендөнья халыкларына бәйләнеп туганбыз без. Бу әсәр безнең авылда яшәгән, бүгенге буынга юньле әхлак-гадәтләр тапшырып дөньядан киткән кешеләр турында Бу әсәр илленче еллар яшьлеге турында» Соңгы җөмләләрдә әсәрнең язылу максаты да төгәлләштерелә: ул татар авылындагы «әхлак-гадәтләр»не барлау, шуларны киләчәк буынга тапшыру омтылышы булып аңлашыла. Халыкның милли бәйрәмнәреннән Сабантуй, кичке уеннар, аулак өй, шәл бәйләү күренешләре, йола-гадәтләр тулы бер матурлык, борынгыдан килгән көнитеш рәвеше итеп тергезелә. Кичке уеннар-җырлар кешене рухи яктан үстерүче, ныгытучы, үзен һәм башкаларны дөрес бәяләргә ярдәм итүче кыйммәт төсендә күз алдына килеп баса. Кунакчыллык, кайгыртучанлык, үзара ярдәмләшеп, табигать белән гармониядә яшәү идеаллаштырыла. Авылдагы һөнәрләр, үзара мөнәсәбәтләр, язмышлар исә тарихи хәтер сурәте булып калка.
Тулы әсәргә һәм аерым бүлекләргә куелган эпиграфлар, бүлек исемнәре укучыны моңсу кичерешләр дулкынына күчерә. Туган җирне ярату һәм сагыну, бәйрәмнәрнең, милли гореф-гадәт, традицияләрнең, кешеләргә хас матур сыйфатларның тормыштан югала баруы өлкән хикәяләүче һәм укучы күңелендә сызлану тойгысын уята. Беренче повестьтагы кебек үк, өлкән хикәяләүче «мин» исеменнән сөйләгән вакытта моңсу табигать күренешләренә зур урын бирелә. Әсәрнең исеме шулай ук сентиментальлеккә көйли. Торналар төшкән җир Масра басуы туган авыл әсәр барышында күпмәгънәле символга әверелә. Бер яктан, ул «мәңгелек әйләнеп кайту» урыны, сакраль эчтәлекле пространство: әлеге мәгънә әсәрдәге өлкәнәйгән геройларның туган җирен сагынып кайтуын гына түгел, бәлки мәңгелек кыйммәтләрнең кабат тергезеләчәгенә ышанычны да колачлый. Шуңа да хикәяләүче әсәр буенча «бу минем туган җирем» дип кабатлый. Икенчедән, туган җир һәр кеше өчен дөньяның үзәге, «торналар төшкән» биеклеккә һәм яктылыкка омтылыш формалашу урыны дип кабатлана: «Торналар шунда минем тормышымнан нәрсәнедер алып киттеләр. Мин, үкенечле караш белән күккә күз юнәлтеп, авызымны ачып тордым. Их, нигә ашыктым соң? Ник тыныч кына карап тормадым? Гомерләр узган саен, еллар өстәлгән саен, мин шул ашыгуымның очраклы булмаганын, ә табигать биргән бер гадәт икәнен төшендем. Мин, бик күп нәрсәгә шулай уйлап бетермәгән көе ашыгып, ахырдан авыз ачып карап кала торган бер кеше булып формалаштым. Шулай да торналар төшкән ул басу мәңгелек матурлык, шигърият чыганагы булып минем хәтеремә уелып калды». Бу юлларда һәр кешенең табигате белән «торналарга иярергә» матурлыкка, биеклеккә ашкынуы кешелеклелек сыйфаты икәнлек тә сизелеп китә.
Торналар образы исә табигатьнең үткәндә калган бизәге кебек аңлатылып, авторның яшәештәге югала баручы матурлыклар, югала баручы хакыйкатьләрне, кыйммәтләрне аңлавы, яшәү мәгънәсенә төшенүе, шуларга бәйле сызлануы булып калка: «Масра басуы» тын, бик тын. Шундый тын, дөньяның зыңлаган тавышы ишетелә, дөнья сабырлык, акыл чәчә, кызыл шар инде күмелеп бара, җир әйләнә, ә мин шушы мәһабәт тынлык уртасында торналар төшкән җирдә берүзем басып торам. Бу минем туган җирем».
Әсәрдә элегрәк иҗат ителгән «Каз канатлары» романы белән аваздашлык та сизелә, аны шушы җәһәттән тәнкыйтьләүчеләр дә була. Әмма, гомумән алганда, шушы сыйфат язучының орнаментализм стилендә иҗат ителгән әсәрләрен бер җепкә тезәргә, бер-берсенең дәвамы итеп карарга кирәк икәнлек турында сөйли. Аларда әсәрдән әсәргә бер олы тарих язучының туган җиренә, милләтенә, татар дөньясына мәхәббәте тарихы хикәяләнә, шушы тарих фонында яшәешкә, кешегә, кешелеккә хас сыйфатлар, кануннар барлана, татар кешесенең яшәү фәлсәфәсе ачыклана. Бу үзенчәлек «Бәхилләшү» әсәре басылып чыккач тагын да ачыграк күренә башлый.
Әмма аңа кадәр әдип тагын бер тапкыр язу стилен үзгәртү омтылышы ясый: «Мәңгелек яз» (19821985) романы шул заман татар әдәбиятында активлашкан авыл реализмы агымында иҗат ителә. Аның үзәгенә язучы колхоз председателе Ахияр Гарәфиев образын куя һәм романның идеясен дә шуның белән бәйли: тормышны, җәмгыятьне, кешеләрнең фикерләрен аерым шәхесләр үзләренең эш-гамәлләре, хезмәткә, тирә-яктагы-ларга мөнәсәбәте, тырышлыгы, намуслылыгы белән үзгәртә, ди. Әсәрдә тормыштагы шушы үзгәреш детальләп, һәр геройның тормыш, язмышын яктырту ярдәмендә күзәтеп барыла. Ахыр чиктә әдип укучыны Ахиярның акылына, ихтыяр көченә, рухи ныклыгына, максатчанлыгына сокланырга мәҗбүр итә.
Кеше холкына мәдхия җырлап язылган әлеге әсәр сугыш алды елларыннан башлап 19701980 еллар чигенә кадәрге татар авылын тарих буларак күз алдына китереп бастыра. Мондагы бик күп уңай үзгәрешләрне барлый, билгели. Шул ук вакытта совет идеологиясендәге күп кенә тискәре сыйфатларны да ачыклый һәм ялгыш буларак бәяли. Язучы геройлары исеменнән дә «ялгыш», «хата» сүзләрен кабатлаттыра. Мәсәлән, Ахиярның журналист белән сөйләшүен сурәтләгән ундүртенче бүлектә төп герой эш кешеләренең авылдан күпләп шәһәргә күчүенә күз йомган идеологияне «Безнең экономикада, башлыча авыл хуҗалыгы экономикасында, теге елларда бер хата җибәрелде» дип бәяли, болай дип өстәп тә куя: «Аталар ясаган хатага балалар җавап бирми, диләр. Ә мин өстәп әйтәм: аталар ясаган хатаны берничә буын төзәтеп бетерә алмый». Аннары шул ук Ахияр авызыннан терлекләрне бетерү сәясәте «хата» дип атала.
Совет хакимиятенә бәянең аллегорик характердагысы да бар. Ул романның өченче бүлегендә Хәсән картның Көлтәаяк исемле үгез белән бәйле вакыйгаларны искә төшерүендә калкып чыга. 1929 елда колхоз оеша башлагач, үгезне дә күмәк хуҗалыктагы «дүрт ягы да томаланган бүлмәгә» кертеп ябалар. Бу хәлгә озак түзә алмаган үгез абзарны ватып чыга, авылны туздыра, кешеләргә һөҗүм итә. Ахыр чиктә аны Ташлытауга алып китеп, борын тишегенә боҗра киертәләр. Бу вакыйганың өстәмә мәгънәсенә ишарәләп, язучы бүлекне мондый сүзләр белән тәмамлый: «Колхоз тарихы, авыл тарихы дигәч, ничектер Ахиярның хәтеренә бүген әнә шул вакыйга килде».
Авыл темасы үзәккә куелу белән бергә, авыл реализмы, үткәнне каралткан һәм киләчәкне мифлаштырган соцреализмнан аермалы буларак, хәзергене югалтулар вакыты, ә үткәнне киләчәккә алып барырлык күп кенә кыйммәтләрне туплаган вакыт итеп карый. Романда татар авылының үткәнен сагыну фәлсәфәсен татар халкы тарихында, көнитешендәге милли кыйммәтләрне барлау, аларның әһәмиятен раслау дәрәҗәсенә күтәрә. Моны роман тукымасына урнаштыру өчен, язучы үзенчәлекле алым уйлап таба: имеш, партком секретаре булып килгән Рәиф, фикердәшләре белән киңәшләшеп, авыл тарихын язу, музей булдыру фикерен алга сөрә. Шушы тарихны Хәсән картның искә төшерүе, язып алу рәвешендә күп кенә кешеләрнең хатирәләре текстка бик табигый рәвештә килеп керә.
Бераздан язучы каләме кабат әдәби фикерләүдәге нюанслылыкка, орнаментализм стиленә әйләнеп кайта. Әлеге стиль язучының «Бәхилләшү» (1985) повестенда иң югары камиллек ноктасына җитә. Автор һәр бүлекчәдә гади авыл кешеләренең фидакярлеген, җорлыгын, юмартлыгын, миһербанлылыгын да, сугыш һәм шәхес культы, заман алып килгән җәфалар авырлыгын да, гадәти көнитешнең матур якларын, гадәтләрен дә сурәтләп бара. Әйтик, беренче бүлектә сугышта зур батырлыклар күрсәтеп (авылда ике орден анда гына!), ике кулсыз кайткан Исламгали абзыйның кичләрен капка төбендә сугыш турында кеше ышанмаслык хәлләр сөйләве чынбарлыкның ачы хакыйкатеннән качу булып аңлашыла. Төннәр буе саташып-ыңгырашып чыга торган Исламгалинең башкаларны үзе күргәннәр белән борчымыйча, аларны көләргә мәҗбүр иткән әкиятләре аның көчле һәм нык кеше булуын күрсәтә. Милли характер буларак, төрки-татар дастаннары геройлары структурасында иҗат ителгән Исламгали Т. Миңнуллинның «Әлдермештән Әлмәндәр» (1976) драмасындагы Әлмәндәрнең ише кебек кабул ителә. Соңрак татар әдәбиятында мондый геройлар күп кенә язучылар иҗатында күренә: Т. Миңнуллин аны «Минһаҗ маҗаралары» (1999) романының үзәгенә куя, гасырлар чигендә Ф. Бәйрәмова, Ф. Сафин, Ф. Садриев, В. Имамов һ. б. прозаиклар тарафыннан үстерелә.
Исламгали тарихы аның улы Габделхәмит тарихы белән кушылып китә, һәм язучы сиздерми генә укучыны яшьләрнең авылдагы көнкүрештән бөтенләй ераклашуы, телне, тәрбия традицияләрен җую турында уйланырга чакыра. Хәмитнең җөмлә нинди телдә төзелгәне аңлашылмаган хаты яки «япон тәрбиясе» алган кечкенә улының бернинди чикләүләр белмичә, әби-бабасының телевизорларын ватып, мунчаларын яндыруы әсәргә көлке тудыру өчен генә кертелми. Болар яңа буынның авыл традицияләреннән читләшкәнлеген күрсәтә. Исламгалинең әлеге вакыйгаларга бәйле уйларында җәмгыятьтә кешеләрнең матди һәм рухи яктан аерымлануы, бер-берсен «берничек тә аңлый алмавы» хакындагы фикер ассызыклана. Нәтиҗәдә заман алып килгән, совет идеологиясе тудырган әлеге күренешләр, билгеләр автор экзистенциясенең сәбәбенә әверелә.
Милли тәртипләр, кагыйдәләр, гореф-гадәтләрнең югала баруы, бер яктан, иҗтимагый шәрехләнә. Әлеге үзгәрешләрнең тарихи яктан аңлатылышы икенче бүлектә урын таба. Авылдагы карусыз, ләкин мәнсез («эшләгән өчен акча өмет итми, ашаганы өчен рәхмәт әйтми торган бер адәм») Сәмигулланың башкалар «гаебен» үз өстенә алып, чит кеше баласын тәрбияләве, авылдашлары каршында гафу ителмәслек җинаятьче кебек яшәргә риза булуы кеше хәленә керә белү, олы җанлылык кебек тәкъдим ителеп, әлеге ирләрчә яшәү сыйфатларының югала баруын («имәннәр кырылуын») автор сугышларга бәйли: «Урманнар нәкъ кешеләр кебек. Халык моны күңеле белән электән үк сизгән, ахры. Ирләрне гел имән тамыры белән чагыштырганнар. Ирләр үсә торган, сугышлар чыгып, аларны кыра торган. Кара инде соңгы йөз, ике йөз ел эчендә генә: рус-француз сугышы, Кырым сугышы, рус-япон сугышы, Беренче империалистик сугыш, Гражданнар сугышы, акфиннар белән сугыш, Бөек Ватан сугышы, Япония белән сугыш күпме ирләр, күпме егетләр кырылган! Ирләрне әйтерсең лә турау өчен парникта, теплицада махсус карап үстерәләр. Монда ниндидер бер явыз закончалык эш итә» Бүлек ахырында Сәмигулланың «Мичкә ясарга имән юк» дип зарлануы авторның кешеләрдәге ныклык сыйфатларының югалуына мөнәсәбәте белән аваздаш яңгырый.
Өченче бүлек кабат иҗтимагый проблемаларга алып китә. Яшьләрдәге эчкечелекнең, эшлексезлекнең сәбәпләрен язучы шәхес культы, совет идеологиясенең бертөрле сөйләп, икенче төрле эшләвендә таба. 19371938 еллар искә төшерелеп, «халык дошманнары»н фаш итүләр, китаплар яндырулар, ипи чиратлары, ач килеш бәхетле тормыш турында лозунглар кычкырулар, мәчет манарасын кисүләр һ. б. телгә алына. Бу сынауларны кичкән авыл «рухсыз, имгәнгән авыл» дип бәяләнә.
Ләкин язучы бу югалтуларга фәлсәфи, тормыштагы табигый үзгәрешләр нәтиҗәсе итеп тә карый. Мондый тәэсир әсәрнең исеме белән килеп керә. «Бәхилләшү» төшенчәсен автор берничә мәгънәдә «уйната». Бер яктан, А. Гыйләҗев сүзләре белән әйтсәк, «мәгълүм бер чорның, без яшәгән заманның, әле офык артында җәйге таң кебек кенә яралып килгән билгесез киләчәк белән хушлашуы ул»5. Моннан тыш, әсәр тукымасында төшенчә язучының балачагын, яшьлеген уздырган авылы, татар халкының милли гореф-гадәт, традицияләре һәм, ниһаять, татар кешесенә хас булган туган туфракны, туган нигезне, туган телне ихластан ярату, авырлыкларга бирешмәү, өлкәннәргә хөрмәт, ярдәмчеллек кебек әхлакый сыйфатлар белән хушлашуы кебек тә укыла. Мансур Вәлиев әйткәнчә, «Бәхилләшү» дип әсәрнең исемен укыгач та, күңелнең иң тирән төпкелендәге бер кыл скрипканың гаять нечкә, үзәк өзгеч моңлы авазына охшаш аһәң биреп сызлап ала Әйе-әйе, нәкъ менә сызлап ала. Чөнки бәхилләшү ул соң мәртәбә күрешү. Бүтән бер дә очрашмаска хушлашу. Ул инде бөтенләйгә, мәңгегә аерылышу Кыскасы, телебез һәм халкыбыз яшәү дәверендә кичергән барча бәхет һәм шатлыкның тулысынча диярлек аерылышу хәсрәтенә, хушлашу кайгысына әверелүе ул сүз Шушы бер, әмма берәгәйле сүз»6.
Аерым бүлекләрдә язучы халык җырлары-моңнарының көндәлек тормыштан югала баруы, төбәк тарихының онытылуы, табигатькә мөнәсәбәтнең үзгәрүе, йола-гадәтләрнең җуелуы турында яза. Аерым бер геройлар тарихын төгәлләгәндә бу кыйммәтләрнең кешеләр күңелендә бик тирән яшеренеп булса да саклануы, кешенең барыбер аларга әйләнеп кайтуы телгә алына. Энҗе кызының Сәмигулла каберенә кайтуы яки Фәләхетдиннең үлем алдыннан татар телен «исенә төшерүе» шундыйлардан (Фәләхетдин образы, «Ут чәчәге»ндәге Габделнурны хәтерләтеп, мондый геройларның да тәүбәгә килү мөмкинлеген искәртә). Шулай язучы үз укучысы күңелендә дә милли сыйфатларның кайчан да булса тергезеләчәгенә аз гына булса да өмет калдыра. Ләкин повестьның соңгы җөмләләре («Кабартмалар, коймаклар пешкән, көзге вак яңгырда ризык исе таратып утырган туган җирем, кан яңартып яткан элеккеге авылым, хуш!») авторның моңа шәхси мөнәсәбәтен бик ачык күрсәтә.