Ибрай!..
Сигаретын ташлап, ике-өч кенә сикерде дә Ибрай аның баш турысына барып басты.
Ни бар? диде.
Зәйнәп торырга тырыша, тик терсәгенә таянырга үлән комачаулый. Башын күтәреп, аягына карый, хәлсезләнеп, тагын җиргә куя. Яулыгы төшкән, күлмәк итәге күтәрелеп, балтыры, боты ачык калган. Ул, яткан килеш кенә, кулын сузды да, бармак очлары белән итәк читен эләктергәч, бот тиңентен җыерып китерде.
Елан, диде ул.
Капкан, тик йотып җибәрергә өлгермәгән кура җиләген төкермәкче иде дә, ул аның иягендә генә торып калды. Кан төкергән шикелле булды.
Чактымыни?
Кара төстә юан шундый, Ибрай
Терсәгенә таянып, Зәйнәп торып утырды, бөгелеп, уң балтырына төртеп күрсәтте. Ибрай шунда чүкте. Зәйнәпнең аягын, күтәреп, тезенә салды. Аның тузанлы балтырына энә күзе кадәрле генә кан тамчысы саркып чыккан иде.
И-и, Ходаем! Никләр дип кенә ымсындым соң, җә? Чиләк тулы лабаса инде.
Телеңә салынмале, диде Ибрай. Тынычлан.
Ул, янтаеп, йомшак үләнгә утырды да ипләп, җайлап, иелә алганча шунда иелде. Иелгән җиреннән, башын янтайтып, Зәйнәпнең йөзенә карады. Ул инде теге җиләк калдыгын сөртеп алган, ә бите буйлап тәгәрәгән күз яшенә тимәгән. Кара күзе дымсу, мөлдерәмә тулып тора, йөзе агарынган, ирене калтырый, чигәсендәге тир тамчылары кипкән инде
Күрде Ибрай, белде Ибрай: елан чакмаган, ә бәлки кура чәнечкесе кадалган иде. Әнә башта кояш алган тирене агартып тырнаган, аннары чәнечкән төшендә торып калган.
Ул иелеп бетә алмады, аның аягын күтәрә төшеп, әлеге кан сыгынтысына иренен тидерде, аннары суырып-суырып үпте Юк, ул кан суырмады, ә суырып-суырып, Зәйнәпнең тузанлы балтырын үпте. Тел очын әлеге кура чәнечкесе тырнаганын сизмичә дә үпте.
Курыкма. Елан түгел.
Ибрай диде Зәйнәп.
Зәйнәп, диде Ибрай.
Җирдә тын гына кара, юан елан шуыша иде дә, күктә талгын гына кыю, горур тилгән оча иде.
Ак болытка җайлап утырган җиреннән, иелеп, түбән караган Ибрай:
Хәтерлисеңме, Зәйнәп? дип пышылдады.
Болытлар телсез иде. Ә кошлар монда кадәр менмиләр.
Хәтер комы эндәшмәде.
Аның каравы ул су коенгач күшеккән тәннәрен җылытырга дип, инеш буасы ярына чыгып утырган малайларның учлап-учлап ком сибешеп уйнаганнарын күреп алды. Аңа араларыннан берсенең ярга каккан дулкыннар кебек тын, салмак йөрәк тибеше ишетелгәндәй тоелды. Бәлки, аны җәйге челләдәге теге юан, кара елан да сагаеп тыңлап торадыр. Еланнар акыл ияләре, алар барысын да белә. Ә белгәннәрен бервакытта да чагып әйтмиләр.
Ибрай тирән итеп сулыш алды. Аның тыны ул утырган ак болытны урыныннан кузгатты да тавыш-тынсыз гына күкнең йомшак күкрәге буенча шудырып китте. Соңгы тапкыр аска каерылып караган мәлендә, ул Әшнәк зиратында яңа кабер казый башлаганнарын күреп калырга өлгерде. Ләкин ул кабер аныкы түгел иде инде.
Ул үзен алда яшәү мөмкинлеге көтмәгәнен белә. Тик анда үлеме дә юклыгын яхшы аңлый.
Аның елыйсы, мул күз яшьләре белән үрләрне, чәчәкләрне, урманнарны, зиратны, чишмәләрне сугарасы, кешеләрнең коры сусауларын, утлы газапларын, канлы язмышларын дәвалыйсы килде. Тик күзеннән бер тамчы да күз яше саркытып чыгара алмады. Күзе тик дымсуланды гына. Шул тонык дымсулык әйләнә-тирәне, бар җиһанны рәшә аша карагандагыча җиңелчә тибрәтеп, калтыратып, төссезләтеп, нурсызландырып, җәеп-таратып, күләгәсез генә күрсәтте. Шул рәшә аша Ибрай бер елганың зур борылышындагы текә ярны, ул ярның юеш алтын комына бер-бер артлы языла башлаган батынкы хәрефләрне, аларның, дисбе гәрәбәләре шикелле тезелешеп, сүзләр булып яратылуын абайлап алды. Киң сулышлы, күбекле дулкыннарның һәр какканы саен юеш сүзләр юыла, юкка чыкканнары урынына яңалары калка барды. Хәрефләр аермачык, тик аңа таныш булмаган сурәтле, ә сүзләре ул һичкайчан укымаган шивәдә, телдә иде. Шуңа карамастан алар, алтын комнан җуела барсалар да, аның күңеленә, зиһененә аңлаешлы фикерне, күренешне бәян итеп күчә, языла, хәтеренә мәңгегә уелып калырга тиеш кыяфәттә әллә үзләре сеңә, әллә ниндидер илаһи көч кодрәте белән иңдерелә баралар иде.
Ибрай төш күргәндәй укырга кереште. Ә укыганы күз алдында өндәгечә хәрәкәтләнә, кыштырдый, тавыш бирә, кыскасы, җанлы күренештән гыйбарәт иде. Иң мөһиме, боларның һәммәсе аңа билгеле булган хакыйкать асылын, шул ук вакытта ул моңарчы аңлый алмый интеккән, гайре табигый булганга күрә, җанына кабул кыла алмый азапланган гаделсезлек мәгънәсен тәшкил итә икән.
Хәзер ул үзенә үткәндә, бүген, киләчәктә чыгарылган, чыгарыласы хөкем карарын укыды, күрде, тыңлады.
«Дүрт кол үз тәхетендә гырлый-гырлый онытылып йоклап яткан карт бер патша хатынга җилпәзә җилпеп торалар иде. Ә хаким хатынның тез арасына ата мәче сузылып яткан да, мырлый-мырлый, кысык күзен ялкау гына колларга текәгән.
Колларның берсе мондыйрак сүз башлады:
Бу карчык йоклаганда бигрәк тә гыйбрәт инде! Карагызсана: ирене салынып төшкән, ә сулышын алганда бугазын шайтан буамыни!
Ә мәче, мыраулап:
Аның йоклагандагы ямьсезлеге сезнең өнегездәге коллыкның яртысы гына ул.
Йокы аның җыерчыкларын шомартасы урынга тагын да тирәнәйтергә тиеш түгел иде шикелле, диде икенче кол. Коточкыч төш күреп ята, күрәсең.
Менә сезгә дә төшегездә үз азатлыгыгызны күрсәтә торган йокы иреге бирергә иде ул, диде ата мәче.
Бәлки, аның күз алдына үзе үтерткән адәмнәрнең барысы бергә тезелешеп барулары килгәндер? дип фараз кылды өченчесе.
Ә мәче тагын мыраулады гына:
Шул шул, ул сезнең ата-бабаларыгызның, барча токымнарыгызның шулай барганын күреп ята.
Әлбәттә, аның хакында гайбәт сөйләве җиңел ул, диде дүртенче кол. Тик бу миңа, аны җилләтеп торыр өчен, җиңеллек китерми.
Теге дөньяда да сезгә аны җилләтеп тору язган. Чөнки җирдә нинди булсагыз, сез күктә дә шундый булырсыз.
Шулвакыт патша хатынның башы алга иелеп китте дә, таҗы идәнгә тәгәрәп төште.
Яман мәгънә бу, диде колларның берсе.
Ә ата мәче әүвәлгечә үк мырылдады:
Берәүгә яман булган мәгънәнең икенчегә яхшы булуы бар.
Ә кинәт уянып китеп, таҗының идәндә аунап ятканын күрсә? дип, куркуын белдерде икенче кол. Шуның өчен безне үтертүе дә ихтимал.
Дөньяга килүегез белән үк ул сезне көн саен үлемгә озатырга тора. Ә сез шуны белмисез дә, дип мыраулады мәче.
Өченче кол, аны хуплап:
Әйе, ул безне үлемгә хөкем итәр дә моны аллаларга корбан китерү дип атар, диде.
Ә мәче тагын мыраулап куйды:
Фәкать көчсезләрне генә аллаларга корбан итеп китерәләр.
Дүртенче кол, аларның сөйләшүен бүлдереп, таҗны сак кына күтәреп алды да аны, йокысын бүлмәскә тырышып, карт патша хатынының башына яңадан кидереп куйды.
Ә мәче мыраулавында булды:
Төшкән таҗны кол гына күтәреп яңадан кидерә.
Тиздән патша карчык уянып китте дә, авызын зур ачып иснәгәч, тирә-юненә каранып алды. Шуннан соң әйтте:
Черем итеп алганмын, ахрысы. Төшемә карт имән кәүсәсе буенча үрмәләгән дүрт күбәләк корты белән шуларны куып баручы чаян керде әле. Бу төш минем күңелемә хуш түгел.
Шуннан соң ул күзен йомды да тагын йокыга талды. Бүлмә яңадан аның гырылдавы белән тулды. Ә дүрт кол аңа җилпәзә җилпүләрен дәвам иттерделәр.
Ә ата мәче тагын мыраулады:
Җилпегез, җилпегез, аңгыралар! Сез үзегезне көйдерә торган утны гына тергезәсез!»
Ибрай үзен шул колларның берсе икәнен тойды, күрде, аңлады. Аның күз алмасындагы дымсулык кипкән иде инде. Рәшә сүнде, сүрелде. Теге елганың зур борылышындагы юеш алтын комга язылган хәрефләрне, сүзләрне соңгы дулкын кагып яндырды.
Башын ярырдай дәрәҗәдә сулкылдап елаган уйларын юатырга, тынычландырырга теләп, Ибрай үз маңгаен сыйпады. Анда борнап, үсеп чыккан яшь, үткер, нык мөгез аның уч төбен елан чаккандай чәнчеп алды.
Ләкин бу мөгез аның Түллинкә урманындагы кое төбендә хатыны Гаҗиләгә тугрылыгын беренче дә, соңгы мәртәбә дә бозуы билгесе түгел, ә бәлки Җирдә Яшәүгә карата кылган хыянәте тамгасы иде.
Нәкъ шулай булды, Сәтимҗан Туфанович.
Ышанмыйм! Исбатла, дип, район прокуратурасының аеруча мөһим эшләр буенча өлкән тикшерүчесе Фаршатов япон диктофонын төймәсенә басып сүндерде. Синең сафсатаңны яздырып бетерергә экватор озынлыгындагы тасма да җитмәс.
Аның каршысында басып торган участок милиционеры Шәмсуар Сөләйманов планшетын ачарга тотынды:
Үз күземә ышаныйммы, әллә
Ә сез ни диярсез, Яуш Сафич?
Авыл Советы рәисе Яуш Хәкимҗанов тамагын кырып алды да, кызыл галстугы төенен бушата төшеп:
Бер караганда шулай да шикелле инде ул, диде.
Ул, үзенең култыксалы иркен урындыгын тикшерүчегә тәкъдим итеп, тәрәзә төбендәге ярты тонналы борынгы сандык-сейфка утырган иде. Көн бөркү, ә тимер, ни әйтсәң дә, салкынча, күктән иңгән шикелле, авылга көтмәгән-нитмәгәндә аеруча мөһим эшләр буенча өлкән тикшерүче килеп төшкәндә, ут йөгергән арт саныңны суытырга бигрәк тә кулай инде.
Балта белән юнып уйгандай дүртпочмак маңгайлы, кисек трапеция тәшкил иткән яңаклы, иякле, конус борынлы Фаршатов урта бармагы белән затлы күзлеген борынының тирән уентыгына батырарак төште.
Бер караганда диде ул мыскыллы кыяфәттә. Ә икенче караганда?
Икенче караганда дип, Яуш милиционерга карады. Рапорт язгансыңдыр ич?
Яздым, Яуш абый, яздым, дип, Шәмсуар өлкән тикшерүче алдына дүрткә бөкләнгән кәгазь ачып салды. Әйтерсең лә сөйләгәннәрен һичсүзсез расларга тиеш булган кәгазь сузмады, әйтерсең лә тикшерүченең күңелен йомшартыр, юмалар өчен ак күгәрчен китереп куйды. Төгәл, кыска. Шаһитлар да теркәлгән.
Кәгазьгә тамчы да игътибар итмәгән кыяфәт белән Фаршатов тагын:
Ә икенче караганда? дип кабатлады.
Авыр сулап, язмыштан узмыш юклыгына буйсынып, Яуш:
Икенче караганда нәкъ үзе шулай булды, диде дә уң кулының ак чүпрәк белән бәйләп куелган имән бармагын карагандай кыланды.
Ышанмыйм. Исбатлавыгыз дәлилле түгел.
Йомарланып беткән кулъяулыгын чыгарып, Яуш бөрчек-бөрчек тир белән тулган маңгаен сөртеп алды, берочтан кычыткан баш түбәсен дә кашырга өлгерде.
Дәлилле түгел дип, иптәш Фаршатов Бөтен авыл гуаһ.
Ярар, диде Фаршатов. Ары китеп, яңадан башлап карыйк. Аның башын кем чабып өзде соң?
Ибрай, диде милиционер. Ибрай Зәкуанов.
Ә башы чабылганы кем иде?
Ибрай, диде Яуш. Ибрай Зәкуанов.
Күзен түшәмгә чөйгәндәй карап, алҗыган тавыш белән:
Ибрай Зәкуанов Ибрай Зәкуановның башын чапканмы? Orbis tertius!6 дигәч, өлкән тикшерүче, чыпчыкка ташланган мәче сыман, җәһәт кенә магнитофонын учы белән каплады. Ул үтә гаҗәпләнгән дә, соң чиккәчә ярсыган да иде.
Алар арасында бер-берсенә дошманлык хисе белән тулган тулы тынлык урнашты. Бер як чын хакыйкатьнең уч төпләрендә җылынып ятканын белә, икенче як ул хакыйкатьне поскан җирендә чагарга әзерләнеп торган агулы елан итеп күрә иде. Алар, төрлечә фикер йөртеп, фараз кылып, әйләнә-тирә дөньяны аңлаудан, тоюдан гаҗиз калды.
Авыл хакимият органы вәкилләре бер-берсенә карашып алдылар. Яуш җаваплылыкны үз өстенә алырга булды.
Юк, тәртә белән ормады, Сәтимҗан Туфанович. Ул аның башын балта белән чабып өзде.
Өлкән тикшерүче, тынычланырга теләп, стенадагы Президент Шәймиев сурәтенә карап алды.
Мин тәртә дидеммени?
Әле генә ор тәртә дидегез түгелме соң?
Күзенә, йөзенә һичнинди елмаю чаткысы чыгармыйча, Фаршатов фәкать тәпәндәй зур авызы белән генә көлеп җибәрде. Ләкин, ни гаҗәп, аның тавышы чыкмады.
Хокук белемендә латинчасыз булмый, диде ул. Орбис тертиус латинчадан өченче дөнья дигән сүз. Ягъни «күләгәнең күләгәсе» мәгънәсендә. Бу очракта да, бәлки, Ибрай Зәкуанов үз күләгәсенең башын гына чапкандыр ул? Ә күләгәнең күләгәсе буламы соң?
Яуш шуның белән алдагы хатасын төзәтергә уйлады:
Хуҗа Насретдин аны куян шулпасының шулпасы дигән.
Сез мине Хуҗа Насретдин дип белдегез мәллә? Мин тикшерүче өлкән тикшерүче. Ә сез миңа Ибрайның Ибрае бар дип исбатламакчы буласыз. Тапканнар ике йөзле Янус7!
Янус түгел, Яуш мин. Яуш Хәкимҗанов. Сафич
Id est?8
Яуш, ашыгып:
Итме? Есть, есть. Бар, диде.
Өлкән тикшерүче, көләргә чамалап, баягыча авызын ачкан иде дә тыелып калды.
То есть дим мин. Ягъни дигән сүз була Ярар. Ары китеп, тагын башлап карыйк Аның чабылган башы кайда соң?
Рапортта язылган: үзе белән алып менеп китте.
Култык астына кыстырыпмы?
Юк. Муенына куеп, диде милиционер.
Кая китте?
Яуш бәйләнгән бармагы белән түшәмгә төртеп күрсәтте.
Менә сезнең, Яуш Сафич, бармагыгыз яралы. Нишләде?
Барыбер төбенә төшәр дип шикләнеп, Яуш дөресен яшермичә әйтеп бирергә булды:
Шешә ачканда, бөкесе кисте.
Аңлашыла Канадымы соң?
Яуш раслап ияген какты.
Ә Ибрай Зәкуановның кан эзе дә калмадымы?
Бу сорауга, башын чайкагач, милиционер җавап бирде:
Баш табиб Илдус Габдрахманов белән бергә тикшердек. Шаһитлар да катнашты. Кан эзе юк. Чөнки аның каны акмады.
Шешә ачканда, бармак каный, ә кешенең башын чапканда, муены канамый, ә? Абсурд! Nego!9 Сез аны менеп китте дидегез. Шундый озын баскычны Ибрай Зәкуанов каян тапкан? Бәлки, ул баскычның берәр басмасы төшеп калгандыр?
Эзләмәгән җир калмады, диде Яуш. Мәктәп балаларына да мобилизация ясаган идек тапмадык.
Аркылы-торкылы сорау алуның көймәсе комга терәлгәч, Фаршатов беренчел нәтиҗә чыгарырга мәҗбүр булды:
Ибрай Зәкуанов тулаемы белән юк, аерым алганда башы юк, аккан каны юк, шайтанга менеп олаккан баскычы юк. Ә Ибрай Зәкуанов бар идеме соң ул?
Кем белә инде аны, диде Яуш. Берсе калды.
Икенчесе каян килеп чыккан?
Алла белсен инде. Бер шигем бар барын.
Суга батканда саламга ябышкан кырмысканы хәтерләтеп, өлкән тикшерүче әлеге «шик»кә ташланды.
Йә?
Ибрай Зәкуановның атасы Зиннәтулла Зәкуановны, урыны җәннәттә булсын, бик атчаянный булган дип сөйлиләр. Немецларга каршы сугышып, башта Польша чигеннән Мәскәүгә хәтле килеп чыккан, аннары Мәскәүдән Берлинга кадәр. Берочтан рядовойдан майорга чаклы күтәрелгән. Шултиклем җир йөреп, кеше дөньяда ни кылмас? Әллә, мәйтәм юлында берәр хохлушкамы, марҗамы, немкамы очрап Булмас димә, дөнья бу, Сәтимҗан Туфанович! Тик менә бер братның үз игезәк туганы башын чабып өзүе генә башка сыеп бетми.
Ни түгел микән бу, иптәш Фаршатов, диде милиционер. Мәсьәләгә мантыйк ягыннан якын килсәк, менеп киткән булгач, төшкән дә дигән сүз ич инде бу. Тегеләр шаяртмады микән дим.
Кемнәр?
Шулар инде НЛО.
Өлкән тикшерүче, Яушның бәйләнгән бармагына кырын карап:
Ә минемчә, логикага караганда, тоташлый, гомуми галлюцинациягә бирелмәдегез микән? диде. Бармак киселерлек итеп шешә ачканча, күзгә баш киселү генә түгел, кояш кителүе күренүе дә бик табигый Үтерүче бар, ә мәет юк. Ягъни җинаятьче калган, ә корбан очкан Ярар. Ары китеп, яңадан башлап карыйк.
Шуннан соң «Ибрай Зәкуановның башын чабып өзү турындагы яшел-ак-кызыл тышлы «Дело 427-ИЗ-8» папкасын култык астына кыстырган Фаршатовның чия төсендәге «Жигули»ена утырып, тегермән очына юл тоттылар. Машинаның ургып чыккан кара-кучкыл төтене соргылт тузан өермәсенә кушылды да, атом-төш бомбасы шартлагандагыча, күкнең җиденче катына бөтерелеп менеп китте.
Ул көнне күмәк хуҗалыкның фәкать күмәкләшеп кенә эшләргә өйрәтелгән эшче көчләре күмәк рәвештә ял итә иде. Язгы чәчү төгәлләнү (утыз гектарлы тары җиренең калган чиреген санамаганда) уңае белән алдынгы механизаторларны, сыер савучы, терлекче, дуңгыз караучы, көтүчеләрне бүген күмәкләшеп мөстәкыйль Татарстан Җөмһүрияте башкаласы Казанга «Шүрәле» дигән балет карарга төяп барырга килешенде. Менә инде җиде ай буена ул алдынгыларга күмәк эшләре өчен хезмәт хакы түләми. Шуңа күрә мохтаҗлык кичергән, эчтән янартаудай зәһәр кайнап, тыштан исә юаш елмайган халыкны бераз оныттырырга кирәк иде. Утлы боҗра аша сикертер өчен, цирк арысланын шулай бер калҗа ит белән юмалыйлар.