Өч ир-ат, аптырашып, бер-берсенә караштылар да тыелгысыз рәвештә тагын көлешеп алдылар. Аларга кушылган сыман, ишегалдында тавык кытакларга тотынды, абзар ягыннан Сабан туенда чалыр өчен симертергә куелган яшь тәкәнең бәэлдәве ишетелде. Тыныч, имин, күнегелгән бу авазлар, алачыктагы эңгер-меңгер, ишек ярыгыннан сузылып торган кояш нуры, тупыллардагы кара каргаларның тынгысыз кычкырынулары, Ильясның ниндидер мәгънә турындагы урынсыз, аңлаешсыз сүзләре аларның аңын курку хисеннән арындырды.
Ильяс тагын:
Үз ләхетеннән курыккан кеше мәгънәнең төбенә төшеп җитә алмый ул, дип дәвам итмәкче иде дә, Вакыйф аның муенына чабынудан калган коры себерке белән китереп сукты.
Сал диләр ич сиңа, Дем-мок-рат! диде ул, сүгенгәндәй итеп. Төбенә җитү түгел, башламаган да ич әле.
Ул сугуга, Ильяс кулындагы шешәдән ярты стакан эчемлек чәчрәп чыкты. Ибрай учлап тоткан стаканны авызына якынайтты да:
Шул хөрмәткә! диде.
Әйтсәң әйтеп эч, диде Вакыйф. Кайсы хөрмәткә?
Котылдык, дип, Ибрай стакан читен ирененә тидергән генә иде, алачык тупсалары каерылганчы ачылып китте дә:
Иб-бы-рай! дигән тавыш яңгырады. Әйтерсең лә Ибрайның үз муенына элмәк салганын күргән дә урындыктан сикерер алдыннан кисәтеп, туктатырга теләп сөрән сала. Тыштан бәреп кергән яктылык бөтенесен сукырайткан, басып торган, утырган җирләрен уелдырган шикелле итте. Кояшка караганның соңында яисә кинәт яшен яшьнәгәч шулай булучан. Тик күкне көтмәгәндә болыт томалагандагыча, эчкә тагын эңгер-меңгер иңде: ишек арасына Гаҗилә килеп басты. Ялтыравыклы яулык япкан, яктыга каршы торганга күрә, зәңгәр юка күлмәге үтәли күренеп, мул тәненең барча борылышлары шәйләнә, шәрә сыйрагындагы төк бөртекләре алтынланып җемелди.
Нишләвегез бу? дип сорады ул. Юл өсли эләктергән урам себеркесен алга чыгарып, тиз арада һөҗүмгә ташланырга әзер икәнлеген дә сиздерергә өлгерде.
Ни бит әле монда, карчык диде Ибрай.
Ни?
Безне баягынак шүрәлеләр нитте.
Нитте?
Кытыклап үтерә язды.
Гаҗилә, билен, ботын мыскыллы төстә үчекләп биетә-биетә:
Кит әле! Шүрәлеләрме?! Кытыклап үтерә яздылармыни? Көпә-көндезме? дип, юри-марый гына көлгән булды. И-и, бәгырькәччекләрем минем, бичаракайларым
Мондый тәмле телдән башлауның ахыры һәрчак хәтәр бетәсен Ибрай бик яхшы белә иде. Кинәттән чыккан болыт яумаенча туктый димени? Шуңа күрә ул кулындагын бертын белән эчәргә ашыкты. Ә соңгы йотымын гортлап куйганда, аккош канатыдай киң җилпенеп, аның аркасын себерке сыйпап алды инде. Юк, Ибрайның моңа исе китмәде. Эт-мәчедәй талашып торсынмыни? Дуласын соң, ач бүредәй уласын. Ибрайның моннан гына укасы коелмас. Хәзер инде ул Гаҗилә борыч бирсә дә еламый, шикәр салса да төчеми.
Ул арада Гаҗилә, гайрәте судай ташып, ачуы чиктән ашып, башкаларына да өлеш чыгарырга тотынды. Себеркесе алачык эченә сыймады, күк күкрәтердәй булып айкалды.
Җәт булыйк, җегетләр! дип, Вакыйф ачык ишеккә томырылды. Буталган мунчаладай, бер-берсенә комачаулый-комачаулый, этешә-төртешә, калганнары да иярде. Кергән эзләре суынган иде инде. Ә чыккан эзләре һавага гына төшеп калды кебек.
Ибрай хәстәрле кеше иде. Хатынының тешен кысып, кара янып, иренә ничек бәйләнергә белмичә йөргән, сәбәпсез-нисез ямьсез, затсыз сүзләр әйткәләгән көннәрендә ул йә келәттәге сәкегә кереп куна, йә печәнлеккә үк менеп китә. Ә аңынчы, мәче шикелле тын гына ашап эчкәч, өйдән мыштым гына чыга да, эче пошып, вак-төяк эш белән йөрәгенең януын, җанының борчуын басып, күңелен беркавым юатып алгач, мунча алачыгына сугыла. Андагы ике рәт колгага элеп куелган каен себеркеләренең түрдән өченче киеме арасында ул, «үлемтек»кә дип, йә ачылмаган, йә башлап куелган аракы шешәсе яшереп тотучан. Саруы кайнаганда нишләсен соң инде? Бер стакан чамасы тоташ тын белән салып эчә дә капка төбендәге бүрәнәгә чыгып утыра. Андый чакларында ул, ипләп кенә сигаретын кабызып җибәргәч, үзалдына йолдызлар, Ай, төнге авазлар, Алла, инде вафат ата-анасы, читтәге бала-чагасы, исән туганнары белән сөйләшеп киткәли, хатыны белән бәхәсләшә. Ә кәефе тәмам кырылып, бер тамчы аракы эчәргә теләү генәме соң, хәтта яшисе үк килмәгән кичләрдә келәт сәкесе астында тоткан уналтынчы калибрлы ике көпшәле мылтыгын, иптәш итеп, тезенә җайлап сала, бераздан корган була, әллә кайларга бар дөньягамы, әллә үз күкрәгенә генәме төбәп атарга хыяллана. Күк иксез-чиксез әллә тирән, әллә биек тоела. Кеше җаны да шундый ук чиксез, биек ләбаса. Ә чиксезлекнең теге ягында ни бар икән, дип уйлый ул. Яхшы, нидер бар да ди. Тик аның ни икәнен, нинди икәнен, кайда, кайчан икәнен күрмәгәч, белмәгәч, аңа Ибрайга нигә хаҗәт ул? Әлеге чиксезлекнең теге ягында да безнең хакта шулай уйлыйлардыр инде. Алайса, мин дә әллә бар, әллә юк, дип гаҗәпсенә ул. Бар да, юк та икәнсең, нимә дип яшәп торасың соң әле? Барыбер үләсе ич. Ә бәлки, ул Ибрай күптән үлгәндер инде. Ә бәлки, дөньяга бөтенләй үк килмәгәндер әле!..
Мондый уйлар, фаразлар башта аны куркыта, соңрак юата иде. Күкрәге түрендә ниндидер хәрәкәт башланып, йә авырттыра, йә ләззәт бирә. Дөрес итә. Соң, мең ел элек яшәдең ни дә, хәзер яшәвең ни, мең елдан соң яшәсәң ни? Аермасы юк була түгелме соң? Моңа кайгырсаң да ярый, шатлансаң да таман икән ич. Ашау, эш, йокы, тансыклаганда, якынлык кылу (Гаҗиләсенең кәефе килсә) шушы түгәрәктә әйләнәсең. Бөтенесе шул түгәрәктә туплана инде. Нишләсәң дә, берзаманны киткән җиреңә барып җитәсең. Аны сузып, озагайтып торуның ни мәгънәсе бар? Бер шешә эчәсеңме, мең шешәме барыбер шул аракы булган шикелле
Хатыны абзар себеркесен уңлы-суллы уйнатканда, Ибрай бүген дә җанына тыныч урын табалмасын тойды. Ул, Гаҗиләдән ышыкланган, поскан, качкан атлы булып, колгадагы каен себеркеләренең әлеге түрдән өченче киеме астына башын тыкты да шешәне, бәйләп, асып куйган юкә бауны җен ачуы, җан ярсуы белән чәйнәп өзгәч, күлмәк изүеннән корсагына шудырырга өлгерде. Алланыкын алдан әйтеп булмый аның, хәтәр кирәге чыгуы бар. Хатыны, гадәттәгечә, җикеренергә тотынса, тагын келәттә йә печәнлектә төн чыгарга туры килмәгәе. Шунда пычак калынлыгы гына уртлаштырмыйча нишләмәк кирәк?
Чыннан да, кирәге бик чыкты. Ничек кенә чыкты әле.
Хатыны җилтерәтеп чыгаргач, алар бәрәңге бакчасы буйлап үскән кыргый чиялек арасындагы өч адым әйләнәле аланлыкта иртән башлаган ниятләренең очына чыгып утырдылар.
Олуг Хаким Алтын Мөгез, Шүрәлеләр Корылтаена җыелган тарафдарларын яшькелт тамгалар чуарлаган күз кабакларын ачар-ачмас, ак керфекләренең бер генә бөртеген дә кыймылдатыр-кыймылдатмас күзәтеп чыкты да иренен ачар-ачмас кына сүз башлады:
Иманым хак. Сүзем хакыйкать. Олуг Шүрәле Гавамы Корылтае алдында әйтәм. Тыңлагыз:
Obstupui, steteruntque comae, et vox fausi bus haesit3.
Шуннан соң үз авызыннан чыккан һәр сүз, һәр ымлык, һәр авазны көтеп, һәркайсының ни аңлатканын, ни ишарәләвен дүрт күз белән көткән Олуг Корылтай вәкилләренә әйткәненең мәгънәсен белдерергә кирәк тапты:
Ягъни, диде ул, мин тораташ булып каттым, чәчем үрә торды, ә тавышым тамак төбенә килеп тыгылды Алтын Мөгез сыйфатында мең ел чамасы гомер сөрәм. Гакылыма, күңелемә буйсынган хәлдә, сезнең белән идарә итәм. Мин Алтын Мөгез Курку хисенең безгә нинди басым ясаганын, ул басымның никадәр хаҗәтлеген, нихәтле котылгысызлыгын, безнең аңа ни рәвешле тугры булырга тиешлегебезне белеп җиткерми идем әле. Ничек кенә кабул кылсагыз да, безнең аны Курку хисен алыштырыр нәрсәбез юк. Курку хисе әле үкчәләребезгә канат куя, әле аякларыбызны кадаклап куйгандай итә. Бу ошбу хисне иманыбыз кыйбласы рәвешендә кабул кылабыз. Аның белән сугарылсак, кыюлык, батырлык каһарманнары булырбыз. Шуның соңында гына без үз бурычыбызны үти алырбыз, намусыбыз пакьлеген саклап кала алырбыз. Бу Күкләр әманәте. Сез минем Шүрәлеләрем үзегез дә беләсездер, күреп торасыздыр, шуңа тугрысыздыр: ошбу хис кайберәүләрнең күзен ачтыра, бәгъзеләрне сукырайта. Моны кабул кылмаган тәкәббер җаннарны, наданнарны йә күңелләре караларны Курку хисе аларның үлгәннәреннән ары мең елдан соң да каберләреннән торгызып бастыру, торып басканның соңында дөм сукыр калдыру кодрәтенә ия. Мин гакыллары асылташлардай йөз төрле нур чәчеп торучыларны, шуның аркасында мең Кодрәткә ия булырдайларны әйтеп тә тормыйм. Аларның аңнары шул ук Курку хисен аңлауларына, кабул кылуларына, аңа буйсынуларына, тугры калуларына буйсына. Моның хакына алар, кәфеннәрен дә ерткалап, шыр сөякчән ятарга разыйлардыр. Ә Курку хисеннән гаҗизләр, дошманнарга каршы әләм күтәреп бару ышанычы тапшырылуга карамастан, алга барасы урынга артка чигенү, качу ягын гына карыйлар. Чигенмәгән, качмаган шәттә, барып җитәргә тиешле җиргә җитмәсәләр дә, барып җиткән җирдә җиңү ихтималы булуга карамастан, алар йөрәкләре ярылып үлүчән Шулай итеп, Курку хисе берәүләрнең котын үкчәләренә төшерә, бүтәннәрне тиңсез каһарманлыкка әйди, шуңа ирештерә. Ахыр килеп, ул Курку хисе фәкать ярдәм итү куәтенә генә ия. Инде дә кемдер үз холык-фигылен, көн күрмеш рәвешен, кардәш-ыруы алдындагы бурычын бүтәнчә калыпка корырга тели икән, аны ирексезләү минем исәбемә керми. Тик ул бер нәрсәдән аң булсын: аңа безнең арада урын юклыгы Шүрәлеләр кавеменең Олуг Канунына теркәлеп куелган. Аннан тайчынуның ахыры Үлемгә тиң аңа Иң Югары Җәза бирелергә тиешлеге бәхәссез Сүземнең хаклыгын Шүрәлеләрнең Олуг Корылтае Кануны рәисе Шүрәле Фирүзә төк углы Җиз Калкан әйтсен.
Ул Олуг Хаким Алтын Мөгез сүзем әлегә бетеп тора дигән мәгънәдә күзен йомды. Шуны гына көтеп торган Шүрәле Фирүзә төк углы Җиз Калкан, үзе тирәли алмаш-тилмәш бөтен дөньяны күрердәй кыяфәттә берсе анда, икенчесе, өченчесе тегендә-монда каранып торган сакчыларына илтифат итмәгән шикелле кыланып, бер аяк табаны тиклем алга таба атлады да, шул хәрәкәтен һичкемнән курыкмас җан икәнлеген үтә дә куркусызлык галәмәте дигәнне аңлатып, сүзгә кереште:
Беләм, диде ул, Җирән төк углы Яшел Мөгез торган тарафка өч сөямле имән бармагын төбәп, иртәме-соңмы, син үзеңә тиешле җәзаны алырсың. Тик ул җәзаның ни булып, ничек төгәлләнәсен мин сиңа караганда да ачыграк күз алдына китерәм, барча Корылтай, син үзең дә күз алдына китереп курыкканга караганда да куркыбрак көтәм Кыскасы Ул үзе генә белгән мәгънә белән озын муенында утырган зур башын алга селкеп куйды, шуннан соң, һәр сүзенең дөньяны тетрәндерерлек көчкә ия икәнлеген әллә үзе теләп, әллә аны тыңлап торган Шүрәле кавеменә шул мәгънәнең мәҗбүри кабул кылынырга тиешлеген белгертеп, ярты адым чигенде дә тән сакчылары арасына сыенды. Шуннан соң гына сүзен әйтеп бетерергә кирәк тапты: Бөек Курку хисен танымаганы, Адәми затларны фәкать кытык кодрәте белән генә үз мескенлегендә бәхетле итеп тоюлары ихтималын санга сукмаганы өчен, мин, Олуг Корылтайның Канун рәисе буларак, соңгы карарымны барчагызга җиткерүне кирәк дип таптым. Бөек референдумда меңнәр арасыннан бер ялгызы бөтен Шүрәле кавеменең уртак фикерен инкяр иткәне, бичара Адәми затларны кытыклап, аларның кайгы-хәсрәтләрен таратудан баш тартканы өчен, Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгезгә Иң Югары Җәза бирүне таләп итәм.
Шүрәлеләрнең хуплау тавышына җир янәдән тетрәп куйды. Инде беркавым тынычлангач, ояларына кунышкан кош-кортны тагын бертапкыр пыр туздыра-туздыра, Әшнә атавының буеннан-буена яңа җен туе бөтерелеп узды. Аның очы баягынак икегә аерылып ауган тракторны янәдән бербөтен итеп укмаштырып, ябыштырып китте.
Олуг Хаким Алтын Мөгез чыбылдыктагы йомшак яшел мүк сарган тармаклы-тармаклы имән төбенә утырды. Шүрәле кызлары, җилпәзәләрен тагын салмак кына җилпеп, аны талгын һава белән эретергә керештеләр. Ул, әлегә фәкать үзе генә ишетелерлек итеп:
Адәми зат булсын, дип пышылдады.
Ул, күзен йомып, беркавым уй уйлады. Уйларының кайберләре, суга ыргыткан таш кебек, тотнак тапмыйча, шундук юкка чыкты. Кайберләре, көзге җил агач ботакларыннан йолкып-йолкып алган коры яфраклар сыман, кыштыр-кыштыр арлы-бирле талпындылар, тик билгеле бер фикергә оешып бетә, укмаша алмыйча тузгып, чәчелеп беттеләр. Ә кайсылары, караңгы күктә күче-күче белән атылган йолдызлар шикелле, кабынып-кабынып киттеләр; әле ялкынландылар, әле сүрелделәр дә хәтеренең упкынына чумдылар. Дөрес, аның хөкем карары аныгын анык иде инде. Иң Югары Җәзаның ни икәнлеген аның аяк астында сөңгеләрдәй тырпаешып җемелдәгән, ялтыраган, елкылдаган мөгез ияләренең һәркайсы белә. Какшамас Канунда ачык әйтелгән: Иң Югары Җәза Шүрәлене, Адәми зат итеп, кешеләр арасына яшәргә иңдерү. Бу Курку хисенең үзәге, ахыргы әйләнмәсе, соңгы ноктасы иде. Шуннан соң төпсез упкын, билгесезлек, хәтта ул да Олуг Хаким дә дилбегәдә тота алмаслык чиксез буталчыклык, болгавырлык башлана. Хәзер исә ул үз аңы, үз кодрәте дә ирешмәслек әнә шул йөгәнсез билгесезлеккә дә авызлык кидерү хакында уйланды. Канунда әйтелгән: барча шүрәлеләр Курку хисенә хокуклы, диелгән. Ә аның Олуг Хаким Алтын Мөгезнең шул хокукка да хакы юк иде. Анык вазифасы Курку хисен акыл белән сугарудан, аңа юнәлеш биреп торудан, оештырудан, барчасына аңлаешлыдай мәңгелек рәвеш, кыяфәт бирүдән, какшамас каты бердәмлек итүдән гыйбарәт. Шул чагында гына кыргыйлыкны тагын да кыргый итәрдәй ул хис, учтагы алмадай, аның идарәсенә буйсына ала.
Әйе, Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгезне Адәми зат язмышы көтә. Бу чагында ул, үз әйләнәсеннән ычкынган күк җисеме шикелле, үз-үзенә буйсыну хокукыннан да мәхрүм кала. Тик хәзер Олуг Хаким аның әлеге мәхрүмлеген дә үз ихтыяр кодрәтеннән ычкындырмау әмәлен эзләде.
Ниһаять, яшен яшьнәү белән күк күкрәве арасында була торган бер мизгел тынлык сыман шикләндереп, аннары ташкындай шаулап, убылган җирдәй дөбердәп, аның акылына бая пышылдаган карарның дәвамы ишелеп төште, ургып килеп керде: «Әйе, Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгез Адәми зат булсын. Аның да советныкылар дигән чуар кавеменнән берсе. Язмыштан узмыш юк. Тик бу очракта аны узу кирәк. Асыл Рух шулай куша. Адәми затлар тәкәббер, горур. Шуңа күрә үзләрен азат сизә. Ә совет кавеменнән булганнары андый гына түгел. Моңа өстәп, аларның тәкәбберлеге, горурлыгы төзәтеп булмастай бозык. Үз-үзләрен төзәтәсе урынга, алар Асыл Рухны төзәтүне кулай санап ялгышалар. Бу зур гөнаһ. Ә тәүбә итә белмиләр. Моның өчен алар мәңгелеккә ярлыкаудан мәхрүм, шуңа күрә мәңгелек бәхетсезлеккә дучар».
Уйлап бетерүен белгертеп, Алтын Мөгез ак керфекләрен кыймылдатты. Күз кабакларын ачып, гавамга бакты да хөкемен игълан итте:
Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгез Адәми зат булсын. Аның да советныкылар дигән чуар кавемнең берсе. Ул берсенең дә Ибрай атлысы!
Шүрәле Фирүзә төк углы Җиз Калканның йөзенә канәгать елмаю җәелде. Ул һавада бармакларын уйнаткалады да һәр ымын үтәргә ыргылып торган тән сакчыларына:
Муенчак китерегез! дип боерды.
Җил басылды. Кошлар сайрарга кереште. Бакалар бакылдарга тотынды. Судагы балыклар җим эзли башлады. Кызгылт-сары кырмыскалар инеш буендагы таллыкта мыеклары белән үсемлек бетләрен гөбләләрне кытыклап, тәмле сутларын эчәргә ябышты. Бирге Ялпыдагы тапталып, изелеп, сытылып беткән үләннәр, чәчәкләр, һични булмагандай, башларын калкытты. Күк йөзендә хәрәкәтсез торган ак болытлар тымызык җил иркенә бирелде.
Шүрәлеләр таралды.
Дөнья рухы, үзенә янау сизенгән керпедәй бөгәрләнгән, энәләрен тырпайткан кебек, нидер көтеп тын калды.
Моны ниндидер кодрәт белән иң әүвәл Ибрай сизенде. Җаны тыныч түгел иде. Ул аның җаны, әле чатнамаган йомырка эчендә үзенең тулы канлы тереклек икәнлеген тойган, таныган кош баласы шикелле, чәч бөртекләре очыннан аяк бармагы тырнакларына тиклем тәненә, гәүдәсенә сыеша алмыйча тыпырчына, ярсый, фани дөньялыктагы бөтенлектән башканы җирси иде.
Эңгер-меңгер төшкәч, зәңгәргә буялган болдыр ишеге төбенә кайтып туктады. Авыл өйләрендә дә, аның өендә дә утлар сүндерелгән иде инде. Аның каравы озын, тын күләгәләр суздырып, күктә тулган Ай яктыра, исәпсез-хисапсыз йолдызлар җемелдәшә. Һичнинди өн-тавыш ишетелми. Этләре дә өрми: хуҗасына күзен елтыратып карады да тагын ятты. Фәкать кайдадыр ялгыз бер керпенең уфтангандай фырылдап куюы гына сагайтып алды. Ә-ә, тагын, тирән-тирән итеп, лапас астындагы сыерлары сулый икән әле. Ул баскычның өске басмасына менеп басты да тоткага үрелде, тартып карады. Ишек бикле иде. Ул үз күләгәсенең баш турысына, бүлә-бүлә, өч тапкыр шакып алды. Шуннан соң гына эчтән Гаҗиләнең йокыдан карлыга төшкән тавышы килеп җитте:
Синме ул?
Кем булсын инде. Ач.
Ач булсаң, туеп кайтыең. Йөрисең тагын. Төн пәриемени.
Карават шыгырдады. Торды бугай, дип уйлаган иде дә, әйләнеп кенә ятты, ахрысы, аяк тавышлары сизелмәде.
Алайса, су бир әле, дип сорады Ибрай.
Су тагын! Җук сиңа монда су, диде Гаҗилә.
Су гына сорыйм лабаса. Чәй дә түгел ич әле.
Әллә чәй дә сорамакчыеңмы? Аннары мәй, шуннан соң май
Мәенә тансыклаган җук анысы. Ә мае йөрәк мае Синдә булмады инде ул, Гаҗилә, дип, ул басма тактасына утырды да папирос капты. Чартлатып, шырпы сызды да, әйтер сүз эзләп, беркавым тын торды. Тапты. Йөрәк мае урынына җан җәрәхәтенә карболка гына була белдең ич син. Шуннан ары уза алмадың. Бар күрсәткәнең тузу да тузыну гына булды Туздың, тузындың да менә бөтен гомерем тузаннан гына тора