Дини уртаклык, үзара аралашулар, телләрне белү нәтиҗәсендә, безнең әби-бабаларыбыз гарәп-фарсы рухи казанышларыннан хәбәрдар булалар. Шәрык классик әдәбияты Идел-йортта киң таралыш таба: оригиналда укыла, төрле тәрҗемә-шәрехләр эшләнә, төрки-татар сүз сәнгате үсешенә зур йогынты ясый. Бу Алтын Урда чоры әдәбиятында ачык күренә. Рабгузыйның «Кыйссасел-әнбия» (1310), Мәхмүд Болгариның «Нәһҗел-фәрадис» (1358) китапларында гарәп, фарсы телләрендәге материаллар, сюжетлар һәм образлар мул файдаланылган. Котбның «Хөсрәү вә Ширин» романы (1342) Низаминың фарсы телендәге әсәре нигезендә иҗат ителә. Сәйф Сараиның «Гөлестан бит-төрки»е (1391) Сәгъдинең «Гөлестан»ына барып тоташа. Шунысы әһәмиятле: төрки-татар авторлары оригиналга иҗади якын киләләр: өстәмә-төзәтмәләр кертәләр, үз укучыларының ихтыяҗларына аваздаш эш итәләр. Котб, Сәйф Сараи әсәрләре фәндә мөстәкыйль идея-эстетик кыйммәткә ия ядкярләр рәвешендә карала.
Алтын Урда чоры төрки-татар әдәбиятына идея-тематик байлык, сәнгати камиллек хас. Авторлар кеше тормышының, чынбарлыкның күптөрле мәсьәләләрен гәүдәләндерәләр. Котб, мәсәлән, мәхәббәт темасы аркылы иҗтимагый-социаль проблемаларны яктырта. Аның фикеренчә, олы мәхәббәт хисләренә ия булган хөкемдар гына үзенең җитәкчелек вазифаларын тиешле югарылыкта башкара ала. Роман каһарманнарыннан берсе булган Фәрһад үзенең ташчылык хезмәтеннән тәм һәм ямь таба. «Хөсрәү вә Ширин» әсәре өчен билгеле бер синкретизм да хас. Анда галәм төзелеше, яшәешкә хас диалектик хәрәкәт, җәмгыять хакында кызыклы фикер-күзәтүләр бар. Харәзми иҗатында мәхәббәтнең иң бөек, олы хис булуы җырлана. Лирик герой үз яшәешенең асыл максатын, мәгънәсен мәхәббәттә күрә. Хисам Кятибнең «Җөмҗөмә солтан» дастанында (1369) тормыш, яшәеш хакында тирән фәлсәфи күзәтүләр ясала. Бу дөньяда «бер мең», тәмугта «дүрт мең» ел булган Җөмҗөмә язмышы аркылы [4:168] автор яшәүнең мәгънәсе байлык-тәхеттә түгел, ә гаделлектә, иманда икәнлеген ассызыклый. Хисам Кятибнең «Җөмҗөмә солтан» дастаны композицион-структур яктан Рим шагыйре Вергилийның (б. э. к. 7019 еллар) «Энеида»сын, Ф. Гаттарның (11191223) «Җөмҗөмәнамә»сен, итальян әдибе Данте Алигьериның (12651321) «Илаһи комедия»сен искә төшерә. Аларның һәрберсе теге һәм бу дөнья күренешләрен үреп сурәтләүгә, төп геройның җир астына (тәмугка) сәясәт кылуына нигезләнгән. Әдәби вакыт һәм урынның, ягъни хронотопның шартлы рәвештә, масштаблы бирелүе авторларга үзләре әйтергә теләгән фикерне үтемле итеп җиткерүгә ярдәм иткән.
Алтын Урда әдәбиятында билгеле бер күләмдә тормыш-чынбарлыкка якынаю, андагы вакыйга-хәлләр белән турыдан-туры кызыксыну да күзәтелә. Котб һәм Харәзми әсәрләрендә Алтын Урда хөкемдарлары Тенибәк һәм Мөхәммәд Хуҗабәк образлары гәүдәләндерелә. Сәйф Сараиның «Сөһәйл вә Гөлдерсен» дастанында (1394) егет белән кызның һәлакәте Аксак Тимер сәясәтенең аянычлы нәтиҗәсе рәвешендә кабул ителә.
Ике гасыр яшәгәннән соң, Алтын Урда дәүләте эчке һәм тышкы каршылыклар нәтиҗәсендә төрле ханлыкларга таркала. Аның нигезендә Кырым, Казан, Әстерхан, Олы Урда, Нугай, Себер мәмләкәтләре барлыкка килә. XV гасыр урталарында Касыйм ханлыгы да оеша. Бу дәүләтләр икътисади, иҗтимагый, сәяси, мәдәни яктан Алтын Урда традицияләрен дәвам иттерәләр. Алардагы халыкның төп өлешен безнең әби-бабаларыбыз тәшкил итә. Шуңа мөнәсәбәттә бу дәүләтләрне еш кына «татар ханлыклары» дип йөртәләр. Татар теле аларда төп аралашу һәм язма тел вазифасын үти. Гарәп, фарсы һәм төрки телләр дә зыялылар, дәүләт түрәләре тарафыннан кулланыла.
Алтын Урда чоры кебек, Казан ханлыгы дәверенең дә тик бер өлеш язма истәлекләре генә безгә килеп ирешкән. Алар арасында Ибраһим һәм Сәхибгәрәй хан ярлыклары, Мөхәммәд Әмин ханның Польша короле Александрга хат-бетеге, Коръән тәфсире, каберташ язмалары, әдәби әсәрләр һ. б. бар. Шушы чорда татар теленә атаклы «Кәлилә вә Димнә» җыентыгы тәрҗемә ителә [5]. (Шунысын да искәртик: бу атаклы китап күп гасырлар буе укучыларыбызның рухи ихтыяҗларын канәгатьләндереп килә, С. Сараи, Мөхәммәдьяр, К. Насыйри, Г. Тукай, М. Гафури һәм кайбер башка авторлар өчен яңа әсәрләр иҗат итүдә материал, сюжет чыганагы булып хезмәт итә.) Әднәш Хафиз 1554 елда «Сираҗел-колуб» әсәрен төгәлли. Дини-әхлакый рухтагы бу китап иман ныклыгын, вөҗдан сафлыгын саклауга юнәлтелгән. Атаклы «Идегәй» дастаны да татар ханлыклары төзелү чорында оеша башлый. Казан ханлыгы дәверендә татар әдәбияты, гәрчә Алтын Урда чорындагы кебек үк булмаса да, билгеле бер үсешкә ирешә. Төрле төрләрдә һәм жанрларда әсәрләр иҗат ителә. Нигездә, традицион темалар эшкәртелә. Тормыш юлы Идел-йорт, Кырым, Кече Азия белән бәйләнешле Өмми Кәмал (Исмәгыйль; 1475 елда вафат була) иҗаты тулысы белән суфичылык рухы белән сугарылган. Аның фикеренчә, һәр туган нәрсә үлемгә хөкем ителгән. Бар да вакытлы, фани; адәм баласына гомер үзен теге дөньяга әзерләү өчен бирелгән. «Үлмәстән борын үлеп куй» бу яшәешнең төп принцибы. Өмми Кәмал иҗатында, нәкъ Ясәвидәге кебек, илаһи мәхәббәт хисләре җырлана. Аның әсәрләре халыкта киң таралыш таба, әдәбиятка билгеле бер йогынты ясый.
Колшәриф рухани, җәмәгать һәм дәүләт эшлеклесе генә түгел, Казан ханлыгының күренекле шагыйре дә. Аның дини-суфичыл рухлы, сәнгати камил шигырьләре болай да, «Бакырган китабы» дип исемләнгән җыентык аша да укучыларга яхшы мәгълүм. Бу зат илнең иминлеген саклауга зур өлеш кертә, ахыр чиктә үз Ватаны Казан мәмләкәте белән бер үк вакытта һәлак та була. Шәрифинең (Шәриф Хаҗитархани. Аны кайберәүләр Колшәриф белән дә тиңлиләр) «Зафәрнамәи вилаяти Казан» исемле әдәби-тарихи характердагы язмасы (1550) Казан мәмләкәте, аның бәйсезлек өчен көрәше хакында бай мәгълүмат бирә. Әсәр Явыз Иван баскынчыларына каршы нәфрәт рухы белән сугарылган. Бу язмада Казан шәһәре турында тирән мәгънәле шигъри юллар да урнаштырылган.
Мөхәммәдьяр Мәхмүд Хаҗи углы (14971549) Казан ханлыгы чорының иң күренекле шагыйре. Аның хәзергәчә ике поэмасы («Төхфәи мәрдан», 1540; «Нуры содур», 1542) һәм «Нәсыйхәт» исемле символик эчтәлекле шигыре билгеле [6]. Алар әхлакый-иҗтимагый характерда. Поэмалары тартмалы композицион жанрда, ягъни чагыштырмача мөстәкыйль хикәят-сюжетлар, композицион берәмлекләр тупланмасыннан гыйбарәт. Автор шигъри юллар ярдәмендә инсаннарны пакьләргә, гөнаһларыннан арындырырга, җәмгыятьтә чын инсани мөнәсәбәтләр корырга омтыла. Урта гасырның күп кенә башка әдипләре кебек, Мөхәммәдьяр да шигъри сүзнең көч-кодрәтенә ышана, аңа зур өметләр баглый. Аның фикеренчә, тел «тылсым ачкычы», адәмнең бөтен гамәле телгә, сүзгә бәйле [6:205206]. «Сүзләмәкдә сән йөземне ак кыл, / Сүзләремне ил күңлигә йомшак кыл» [6:41] бу юллар шагыйрь иҗатының кыйбласы, асыл максаты.
Совет чорында Идел буе һәм Кырым татарлары, аларның әдәбияты, ничектер, ясалма рәвештә еш кына аерым каралды. Ә бит бу кавемнәр бер-берсе белән бик тә тыгыз бәйләнешле. Алтын Урда чорында алар бер үк дәүләт составында яшиләр, телләре, килеп чыгышлары, сүз сәнгатьләре уртак. Мондый гомумилек татар ханлыклары чорында да дәвам итә. Әмма XVI йөздән, аеруча Казан, Әстерхан ханлыклары бетерелгәч, Кырым мәмләкәтенә Госманлы дәүләтенең йогынтысы көчәя. Бу аның теленә, сәнгатенә, гореф-гадәтләренә билгеле бер эз сала. Шуңа да карамастан Идел-йорт һәм Кырымда яшәүчеләр олуг татар дөньясының вәкилләре булып кала килә.
Мәгълүм ки, Кырым ханлыгы, башка татар мәмләкәтләре бетерелгәч тә, ике гасырдан артык, ягъни 1783 елга кадәр яшәвен дәвам итә. Анда гомумтатар мәдәниятенең күп кенә традицияләре дәвам иттерелә. Шактый гына әдәби әсәрләр языла [бу хакта карагыз: 1:4245]. Әмма, кызганыч ки, алар безнең әдәбият тарихы китапларында, дәреслек-антологияләрдә чагылыш тапмаган диярлек. Бары талантлы шагыйрь Гашыйк Гомәр (16211707) хакында гына азмы-күпме мәгълүматлар китерелә [1:194198]. Ул, бер яктан, элеккеге төрки-татар әдәби традицияләрен уңышлы дәвам иттерсә, икенче яктан, Шәрык, аеруча госманлы сүз сәнгате казанышларын иҗади файдалана.
* * *
XVIIXVIII йөзләр Урта гасыр татар әдәбиятының соңгы чоры («Позднее Средневековье»). Ул халкыбыз тарихының бик тә фаҗигале, авыр һәм катлаулы дәвере. Күп гасырлар буе дәүләт тоткан татарлар Идел-йортта, үз мәмләкәтләрен югалтып, колониаль изелүгә дучар ителә. Халыкның күбесе кырыла, башка җирләргә, илләргә күчеп, качып китәргә мәҗбүр була. Матди һәм мәдәни байлыкларның зур өлеше юк ителә, илбасарлар тарафыннан үзләштерелә. Көчләп чукындыру, урыслаштыру Рәсәй империясенең күп гасырлык рәсми сәясәтенә әверелә. Милли, социаль һәм колониаль изелүгә каршы татарлар күп мәртәбәләр көрәшкә күтәрелә. Әмма аларның һәммәсе рәхимсез рәвештә бастырыла. Нинди генә зур кыенлыклар, фаҗига-афәтләр булуга да карамастан, татарлар китаптан аерылмый, яшь буынны белемле итәргә тырыша. Халыкта элек иҗат ителгән Кол Гали, Рабгузый, Мәхмүд Болгари, Мөхәммәдьяр әсәрләре, гарәп, фарсы, төрки дөньясыннан кергән китаплар укылуын дәвам итә. Колониаль изелүнең тәүге дистә елларында, тиешле шартлар булмау аркасында, яңа әдәби әсәрләр иҗат ителми диярлек. Фаҗигале хәлләр уңае белән аерым бәетләр туа. XVII гасырда инде әдәбиятта азмы-күпме аерым ядкярләр күренә башлый. Алар арасында һәм оригиналь, һәм тәрҗемә әсәрләр бар.
Кадыйр Галибәкнең «Җәмигъ эт-тәварих» (1602), билгесез авторның «Дәфтәре Чыңгызнамә» (16791685), Хисамеддин Мөслиминең «Тәварихе Болгария» кебек язмаларын ярым тарихи, ярым әдәби ядкярләр исемлегенә кертеп йөртәләр. Аларда аерым тарихи вакыйгалар, факт-мәгълүматлар белән бергә, легенда-риваятьләр, әкияти материаллар да урын алган. Бу әсәрләр өчен билгеле бер дәрәҗәдә интертекстуальлек, эклектизм, синкретизм да хас.
Шигърияттә XVII йөзнең икенче яртысында Мәүла Колый мөһим урынны били. Ул, Әхмәд Ясәви, Сөләйман Бакыргани традицияләрен дәвам итеп, нигездә, хикмәт жанрында яза. Аның хикмәтләре өчен афористик яңгыраш, тормышчанлык хас. Еш кына Мәүла Колыйны «суфи шагыйрь» дип йөртәләр. Чыннан да, ул илаһи гыйшык турында яза, суфи булырга омтылышын да искәртә. Әмма аның суфилыгы камил инсан, идеаль кеше төшенчәсе белән керешеп китә. Автор җитештерүчән хезмәтне яклый, гаилә коруны, бала тәрбияләүне, гыйлем туплауны һәркемнең зарури эше дип саный. Мәүла Колый фикеренчә, игенчелек иң «гали» (бөек, олы) эш. Шагыйрь үз укучыларын иген игәргә чакыра. Аның карашынча, игенчелек белән шөгыльләнгән кешенең урыны җәннәттә. Урта гасырның башка әдипләре кебек, Мәүла Колый да белем-мәгърифәтне зурлый, наданлыкны антитеза алымы белән кискен тәнкыйтьли. Аның традицияләрен XVIIXVIII гасырлар аралыгында иҗат иткән Габди дәвам иттерә. Ул үзенең шигырьләренә сөйләм элементларын, аваз ияртемнәрен, төрле кабатлауларны уңышлы гына кертеп җибәрә. Мәсәлән:
XVIII йөз татар әдәбиятында билгеле бер җанлану, үсеш күзәтелә. Авторларның, иҗат ителгән әсәрләрнең саны да арта, кулланылган жанрлар да күбәя, төрлеләнә. Оригиналь әсәрләр белән бергә, тәрҗемәләр дә күзгә ташлана. Гомумән, бу чор сүз сәнгатендә шул дәвер татар чынбарлыгына игътибар көчәя. Бу аеруча мәдхия-мәрсияләрдә, сәяхәтнамәләрдә, Батырша язмаларында күзгә ташлана.
Батырша Баһадиршаһ углы Галиев (17101762) 17551756 елгы татар-башкорт кузгалышының җитәкчесе. Ул патша хакимияте тарафыннан кулга алына. Мәскәү, С.-Петербург зинданнарында газап чигә. Төрмәдә вакытта ул патша исеменә «Гарызнамә» яза. Публицистик рухлы бу ядкярдә автор крестьян хәрәкәтенең сәбәпләрен, түрәләрнең комсызлыгын яктырта. Батырша язмасы Рәсәйнең колониаль сәясәтен гаепләү акты буларак та кабул ителә.
Исмәгыйль Бикмөхәммәд углының Урта Азиягә, Һиндстанга, Гарәбстанга сәфәрен чагылдырган язмасы фактик материалга байлыгы, кызыклы күзәтүләре белән аерылып тора. Шушындый ук сыйфатлар Мөхәммәд Әмин сәяхәтнамәсе өчен дә хас. Аның төп эчтәлеген Казаннан Әстерхан, Төньяк Кавказ, Истанбул аша хаҗга бару һәм кайту тәшкил итә.
XVIII йөздә дистәләгән шагыйрьнең иҗат итүе мәгълүм: Габделмәннан Мөслим углы (Мәндан), Әхмәдбик, Хөсәен бине Локман, Рәхимкол Әбүбәкер углы, Нигъмәтулла Бәшир углы һ. б. Болар арасында аеруча Габдессәлам (17001766 дан соң) аерылып тора. Чыгышы белән ул Казан артыннан. Ташкичү мәдрәсәсендә укый, эшли. 1746 елда Оренбург Каргалысына күчеп китә. Биредә мәчет-мәдрәсәләр салдыра, шәкертләр тәрбияли. Габдессәламнең халык җырлары, бәетләре рухында язылган «илаһи бәетләре» халыкта бик киң тарала, хәтта кайберләре фольклорлашып та китә. Алар өчен эмоциональлек, нечкә лиризм хас. Габдессәламнең аерым шигырьләрен үз вакытында Г. Державин урыс теленә дә тәрҗемә итә.
XVIII йөздә татар теленә тәрҗемә ителгән әсәрләрдән «Мәҗмугыл-хикаят» («хикәятләр») җыентыгы игътибарга лаек. Ул фарсычадан күчерелгән. 33 хикәятне туплаган бу җыентык өчен маҗаралылык, дөньявилык хас. Анда тапкырлык, зиһенлелек хуплана. Шунысы кызыклы: татарча «Мәҗмугыл-хикаят»кә нигез булган фарсыча җыентык 17101712 елларда Пети де Ла Круа дигән француз әдибе тарафыннан французчага шактый ирекле тәрҗемә ителә. «1001 көн» исемен алган бу китап үз чиратында күп кенә Европа телләренә, шул исәптән урысчага да күчерелә, йөзәрләгән сәнгать әсәрләрен иҗат итүдә материал рәвешендә файдаланыла. Алар арасында итальян композиторы Д. Пуччининың атаклы «Турандот» операсы да бар.
Әдәбият тарихының чорларга бүленеше чагыштырмача шартлы күренеш. Чөнки чор, дәверләр еш кына үзара табигый керешеп китә. Татар әдәбиятының «Урта гасыр» дип йөртелгән өлешендә дә бу еш күзәтелә. XVIII һәм XIX гасырлар бер-берсе белән тыгыз бәйләнешле. Аерым әдипләрнең иҗаты бер чордан икенчесенә күчеп китә. Бу Габдерәхим Утыз Имәни (17541834) һәм Таҗеддин Ялчыгол (1763/17681838) мисалында аеруча ачык күренә. Бу әдипләрнең һәр икесе дә XVIII йөзнең икенче, XIX гасырның беренче яртысында яшәгән һәм иҗат иткән. Шуңа мөнәсәбәттә аларны һәр ике чорда да өйрәнү күзәтелә. Аларның әсәрләре вакыт ягыннан гына түгел, эчтәлек, сыйфат ноктасыннан да Урта гасырдан XIX йөз мәгърифәтчелек әдәбиятына күчеш характерында. Утыз Имәни әсәрләрендә, бигрәк тә аның хатыны Хәмидәгә багышлап язган мәрсияләрендә реалистик әдәбиятка хас элементлар, детальләр күзгә ташлана. Һәр ике автор да белем-мәгърифәтне, гамәл кылуны зурлый, әхлаклылыкны яклый.
Утыз Имәни энциклопедик эшчәнлеккә ия зат. Ул төрле тармакларда хезмәт куйган, иҗтимагый тормышта актив катнашкан. Аның төрле жанрларда иҗат ителгән күпсанлы шигъри әсәрләре, шул исәптән күләмле поэмалары бар. Таҗеддин Ялчыгол, барыннан да элек, үзенең «Рисаләи Газизә» әсәре белән мәшһүр. Ул күп мәртәбәләр басылган, мәктәп-мәдрәсәләрдә әсбап рәвешендә кулланылган.
* * *
Мең еллап вакытны үз эченә алган Урта гасыр төрки-татар сүз сәнгате гомумтөрки карынында туып, үз үсешендә төрле баскычларны, этапларны үткән. Аның иң күтәрелгән дәвере Алтын Урда чоры.
Урта гасыр төрки-татар сүз сәнгате, нигездә, мөселман дине рухы белән сугарылган әдәбият. Ул Шәрык классикасының көчле тәэсирендә яши һәм үсә. Шактый гына сюжет-мотивлар, сурәтләр, әдәби күренешләр генетик яктан гарәп, фарсы, төрки әдәбиятларга барып тоташа. Урта гасыр төрки-татар сүз сәнгатендә шигърият өстенлек итә. Чәчмә, катнаш әсәрләр дә шактый урынны били. Авторлар гаруз шигырь төзелешенә, хикәят, дастан, кыйсса, газәл, робагый, тартмалы композиция кебек жанрларга ныграк игътибар итәләр. Язма телдә гарәп, фарсы алынмалары, борынгы формалар шактый зур урынны били. Сурәтләүдә антитеза, гадәттән тыш арттыру яисә киметү, традиционлык, интертекстуальлек, шартлылык еш кулланыла. Билгеле сюжет-мотивларны, образларны файдаланып әсәрләр язу киң таралыш таба. Үзәктә Алла һәм кеше, табигать һәм инсан мөнәсәбәтләрен яктырту, әхлакый, дини-суфичылык тематикаларын эшкәртү. Күпчелек әсәрләрдә белем-мәгърифәт, хезмәт-һөнәр, мәхәббәт мактала. Камил инсан, мәгърифәтле, гадел хөкемдар проблемасы да эшкәртелә.