33
Cicero. De partitione oratoria vi. 20: «illustris autem oratio est si et verba gravitate delecta ponuntur et translata et superlata et ad nomen adiuncta et duplicata et idem significantia atque ab ipsa actione atque imitatione rerum non abhorrentia. Est enim haec pars orationis quae rem constituat paene ante oculos, is enim maxime sensus attingitur».
34
De vulgari eloquentia 1. xvii.
35
Inst. Orat. x.1.49. [ «Кто может короче повествовать, как он, когда возвещает о смерти Патрокла? Кто живее описал сражение Куретов и Этолян?» (цит. по: Квинтилиан М. Ф. Двенадцать книг риторических наставлений. СПб., 1834. Ч. 2. С. 222).]
36
«Genera eius duo sunt, alterum simplex, cum sensus unus longiore ambitu circumducitur, alterum, quod constat membris et incisis, quae plures sensus habent Habet periodus membra minimum duo. Medius numerus videntur quattuor, sed recipit frequenter et plura» (Quintilian, Inst. Orat. IX. iv. 124). [Цит. по: Квинтилиан М. Ф. Двенадцать книг риторических наставлений. СПб., 1834. Ч. 2. С. 197.]
37
De oratore I. xvi. 73. [Цит. по: Цицерон М. Т. Три трактата об ораторском искусстве / Под ред. М. Л. Гаспарова. М.: Наука, 1972.]
38
Библиографию по этому вопросу см.: Strecker K. Introduction to Medieval Latin / Trans. and ed. R. Palmer. Berlin, 1947. Р. 1138.
39
Трактат опубликовал, опустив лишь некоторые примеры из Бруни, Ганс Барон в издании: Baron H. Leonardo Bruni Aretino. Humanistisch-philosophische Schriften. Leipzig; Berlin, 1928. S. 8196. Барон подробно рассматривает ряд рукописей, наилучшая из которых, вероятно, следующая: Biblioteca Vaticana, MS. Pal. lat. 1598, 109
r
v
40
Phaedrus 237 b 238 c, приводится здесь в собственном переводе Бруни: «O puer, unicum bene consulere volentibus principium est: intelligere, de quo sit consilium, vel omnino aberrare necesse. Plerosque vero id fallit, quia nesciunt rei substantiam. Tamquam igitur scientes non declarant in principio disceptationis, procedentes vero, quod par est, consequitur, ut nec sibi ipsis neque aliis consentanea loquantur. Tibi igitur et mihi non id accidat, quod in aliis damnamus. Sed cum tibi atque mihi disceptatio sit, utrum amanti potius vel non amanti sit in amicitiam eundum, de amore ipso, quale quid sit et quam habeat vim, diffinitione ex consensu posita, ad hoc respicientes referentesque considerationem faciamus, emolumentumne an detrimentum afferat? Quod igitur cupiditas quaedam sit amor, manifestum est. Quod vero etiam qui non amant cupiunt, scimus. Rursus autem, quo amantem a non amante discernamus, intelligere oportet, quia in uno quoque nostrum duae sunt ideae dominantes atque ducentes, quas sequimur, quacumque ducunt: Una innata nobis voluptatumque cupiditas, altera exquisita opinio, affectatrix optimi. Hae autem in nobis quandoque consentiunt, quandoque in seditione atque discordia sunt; et modo haec, modo altera pervincit. Opinione igitur ad id, quod sit optimum, ratione ducente ac suo robore pervincente temperantia exsistit; cupiditate vero absque ratione ad voluptates trahente nobisque imperante libido vocatur. Libido autem, cum multiforme sit multarumque partium, multas utique appellationes habet. Et harum formarum quae maxime in aliquo exsuperat, sua illum nuncupatione nominatum reddit nec ulli ad decus vel ad dignitatem acquiritur. Circa cibos enim superatrix rationis et aliarum cupiditatum cupiditas ingluvies appellatur et eum, qui hanc habet, hac ipsa appellatione nuncupatum reddit. Rursus quae circa ebrietates tyrannidem exercet ac eum, quem possidet, hac ducens patet, quod habebit cognomen? Et alias harum germanas et germanarum cupiditatum nomina, semper quae maxime dominatur, quemadmodum appellare deceat, manifestum est. Cuius autem gratia superiora diximus, fere iam patet. Dictum tamen, quam non dictum, magis patebit. Quae enim sine ratione cupiditas superat opinionem ad recta tendentem rapitque ad voluptatem formae et a germanis, quae sub illa sunt circa corporis formam, cupiditatibus roborata pervincit et ducit: ab ipsa insolentia, quod absque more fia, amor vocatur» (Op. cit. Р. 8889). [Пер. c комм. И. Ю. Шабаги см.: Платон. Федр / Пер. А. Н. Егунова. Ред. Ю. А. Шичалина. М., 1989. Примеч. ред.]
41
«Totus hic locus insigniter admodum luculenterque tractatus est a Platone. Insunt enim et verborum, ut ita dixerim, deliciae et sententiarum mirabilis splendor. Et est alioquin tota ad numerum facta oratio. Nam et «in seditione esse animum» et «circa ebrietates tyrannidem exercere» ac cetera huiusmodi translata verba quasi stellae quaedam interpositae orationem illuminant. Et «innata nobis voluptatum cupiditas», «acquisita vero opinio, affectatrix optimi» per antitheta quaedam dicuntur; opposita siquidem quodammodo sunt «innatum» et «acquisitum», «cupiditasque voluptatum» et «opinio ad recta contendens». Iam vero quod inquit «huius germanae germanarumque cupiditatum nomina» et «superatrix rationis aliarumque cupiditatum cupiditas» et «utrum amanti potius vel non amanti sit in amicitiam eundum?»: haec omnia verba inter se festive coniuncta, tamquam in pavimento ac emblemate vermiculato, summam habent venustatem. Illud praeterea quod inquit: «cuius gratia haec diximus, fera iam patet; dictum tamen, quam non dictum, magis patebit»: membra sunt duo, paribus intervallis emissa, quae Graeci «cola» appellant. Post haec ambitus subicitur plenus et perfectus: «quae enim sine ratione cupiditas superat opinionem ad recta tendentem rapitque ad voluptatem formae et a germanis, quae sub illa sunt circa corporis formam, cupiditatibus roborata pervincit et ducit: ab ipsa insolentia, quod absque more fiat, amor vocatur.» Videtis in his omnibus sententiarum splendorem ac verborum delicias et orationis numerositatem; quae quidem omnia nisi servet interpres, negari non potest, quin detestabile flagitium ab eo commitatur» (Op. cit. Р. 87). [Здесь и далее цит. по: Шабага И. Ю. Трактат Леонардо Бруни «О правильном переводе» // Вестник Московского университета. Серия 22. Теория перевода. 2010. 1 (C. 5354). * Перевод фразы в скобках Баксандалл не приводит, также на месте «колами» он оставляет «cola». Цитаты из «Федра» приведены в переводе А. Н. Егунова с небольшими изменениями. Примеч. пер.]
42
Op. cit. Р. 87. [ «Cимметрично располагаются слова или одинаковые, или противоположные по смыслу или же противоречащие друг другу», цит. по: Шабага И. Ю. Указ. соч. С. 50.]
43
Op. cit. Р. 86. [Цит. по: Шабага И. Ю. Указ. соч. C. 49.
44
Для хода мысли Баксандалла представляется важным симметричное употребление Бруни терминов в частях (а) и (b), но в русском переводе И. Ю. Шабага опускает два термина из пяти во второй части: они добавлены нами в квадратных скобках. Примеч. пер.
45
В русском переводе причастная форма глагола (participium praesentis activi), apponentes, передана деепричастием. Примеч. пер.
46
Francisci Philelphi oratio de visendae Florentinae urbis desiderio in suo legendi principio habita Florentiae (1429) // K. Müllner, Reden und Briefe italienischer Humanisten. Wien, 1899. S. 148151.
47
Quintilian, Inst. Orat. IX. iv. 1920. [ «Речь есть или из членов состоящая [vincta] и ими, как бы жилами связанная; или свободная [soluta], вольная; какова в письмах и обыкновенных разговорах; исключая тех случаев, когда говорится о предметах важных; как то: о Философии, Республике, и тому подобном. Я говорю, что последнего рода речь вольнее, не потому, чтобы не имела своих, и, может быть труднейших, некоторых стоп или падений». [Цит. по: Квинтилиан М. Ф. Двенадцать книг риторических наставлений. СПб., 1834. Ч. 2. С. 172173.]
48
De pictura. Biblioteca Vaticana, MS. Ottob. lat. 1424, fol. 22
r
v
Пер. А. Золотухиной49
Della pittura / Ed. L. Mallè. Firenze, 1950. Р. 100101 («величайшего порицания заслуживает тот живописец, который пользуется белым и черным, не соблюдая строгой меры». Цит. по: Альберти Л. Б. Десять книг о зодчестве в двух томах. М., 1937. Т. 2: Три книги о живописи. С. 5455).
50
«менее повинен тот, который применил много черного, чем тот, который плохо наложил белое». Цит. по: Альберти Л. Б. Десять книг о зодчестве в двух томах. М., 1937. Т. 2: Три книги о живописи. С. 55.
51
По-видимому, Цицерон (Orator xxii. 73), где художник Апеллес, а не Зевксис. [ «Во всяком деле надо следить за мерою: ведь не только всему есть своя мера, но избыток всегда неприятнее недостатка. Апеллес говорил, что здесь и ошибаются те художники, которые не чувствуют, что достаточно и что нет» (цит. по: Марк Туллий Цицерон. Три трактата об ораторском искусстве / Под ред. М. Л. Гаспарова. М.: Наука, 1972).]
52
Цит. по: Альберти Л. Б. Десять книг о зодчестве в двух томах. М., 1937. Т. 2: Три книги о живописи. С. 55.
53
Τῆς δὲ ἐν κώλοις λέξεως ἡ μὲν διῃρημένη ἐστὶν ἡ δὲ ἀντικειμένη (Rhet. III. ix. 7, 1409b 1314). [Цит. по: Аристотель. Риторика / Пер. О. П. Цыбенко под ред. О. А. Сычева и И. В. Пешкова. Поэтика. М.: Лабиринт, 2000. С. 126.]
54
Inst. Orat. v. xi. 5.
55
IV. xliii. 56 xliv. 57.
56
Priscian. Praeexercitamenta // Grammatici Latini, hg. von H. Keil, iii, Leipzig, 1859 / Hildesheim, 1961. S. 431432.
57
Доступный перевод Progymnasmata [на английский язык]: Baldwin C. S. Medieval Rhetoric and Poetic. New York, 1928. Р. 2338; другой вариант: Clarke D. L. Rhetoric in Greco-Roman Education. New York, 1957. Р. 177212.
58
«Huius hic amore et illecebris captus, sepe carminum particulas suis inserit; ego autem, qui illum michi succrescentem letus video quique eum talem fieri qualem me esse cupio, familiariter ipsum ac paterne moneo, videat quid agit: curandum imitatori ut quod scribit simile non idem sit, eamque similitudinem talem esse oportere, non qualis est imaginis ad eum cuius imago est, que quo similior eo maior laus artificis, sed qualis filii ad patrem. In quibus cum magna sepe diversitas sit membrorum, umbra quedam et quem pictores nostri aerem vocant, qui in vultu inque oculis maxime cernitur, similitudinem illam facit, que statim viso filio, patris in memoriam nos reducat, cum tamen si res ad mensuram redeat, omnia sint diversa; sed est ibi nescio quid occultum quod hanc habeat vim. Sic et nobis providendum ut cum simile aliquid sit, multa sint dissimilia, et id ipsum simile lateat ne deprehendi possit nisi tacita mentis indagine, ut intelligi simile queat potiusquam dici» (Petrarca. Le familiari / Ed. V. Rossi, iv, Firenze, 1942, xxiii. 19, p. 206). [Цит. по: Петрарка Ф. Письма / Пер. В. В. Бибихина. СПб.: Наука, 2004. С. 296.]
59
«Omnis bona imitatio fit aut addendo, aut subtrahendo, aut commutando, aut transferendo, aut novando. Addendo ut sic, si invenero aliquam brevem latinitatem in Cicerone, aut in alio docto oratore, adiungam ei aliqua verba ex quibus videbitur illa latinitas aliam accipere formam et diversam a prima.Exemplu: si ponatur quod Cicero dixerit, Scite hoc inquit Brutus, addam et dicam, Scite enim ac eleganter inquit ille vir noster Brutus. Ecce quomodo videtur habere diversam formam a prima et hoc post probari a similitudine. Aliquis pictor pinxerit figuram hominis absque manu dextra aut sinistra, accipiam ego pennellum et adiungam manum dextram vel sinistram, et etiam pingam cornua in capite. Vide quomodo videntur ista signa multum diversa a prima» (Gasparino Barzizza. «De imitatione», Biblioteca Marciana, Venezia, MS. XI. 34 (4354), fol. 29
r
v
similitudo60
De inventione II. i. 34.
61
«Hic, ad quod ducitur praefatio, illud est, ex multis artium scriptoribus electa multa et ad unam quam scripsit artem, quo pulchrior redderetur, praecepta ex multis multa collecta. Huic igitur rei praefatio illa est, Zeuxin, pictorem nobilem, Helenae simulacrum pinxisse, sed cum conductis et in unum vocatis quinque virginibus quidquid esset pulcherrimum delegisset. Hoc, ut perspici licet, in summa convenit, quia hic et ille multa de multis; verum praefert Tullius opus suum, quod magis multa ipse, si quidem praeteriti temporis scriptores et praesentis in iudicio habuit, et non unius civitatis nec unius linguae, quippe cum et Graecos et Latinos: at vero Zeuxis ex una civitate et ipsius temporis eligendi habuit facultatem.
Si partibus conductis tota conveniunt, pulchra semper et praecipua dicetur esse praefatio. Crotoniatae Romani sunt: cum florerent omnibus copiis Romanis convenit: item convenit et in Italia cum primis beati numerarentur. Iunonis vero templum, quod locupletare egregiis picturis voluerunt: sic et eloquentiae vel facundiae templum. Zeuxis Tullius. Cum multa dicendi genera sint, ut inter picturas multas Helena, ita inter ceteras dictiones eminet semper oratoria, et ut Zeuxis in femineis pingendis vultibus summus, ita in orationibus Tullius. Pinxit Zeuxis multa, quae usque ad nostram memoriam manent: saecula posteriora tenent, quidquid pinxit oratio Tulliana. Zeuxis Helenae se simulacrum pingere velle dixit; non enim Helenam, sed simulacrum fuerat traditurus: ita Tullius scribendo artes, non orationes, non ipsam eloquentiam, sed simulacrum eloquentiae fuerat traditurus: hoc convenit et illa sententia: quod ex animali exemplo mutum in simulacrum veritas transferebatur. Mutum enim simulacrum eloquentiae ars eius, ipsa autem eloquentia quasi animal. Ita pro parte poterit ei rei, ad quam confertur praefatio, convenire, relicto eo, quod postea praeponitur, quod, cum Tullius ex omnibus multa quaesierit et omni tempore, Zeuxis ex una civitate et uno tempore conparavit» (Victorinus, Explanationes in Rhetoricam Ciceronis / C. Halm // Rhetores Latini Minores. Leipzig, 1863. S. 258).
62
Boccaccio. Il Commento alla Divina Commedia / A cura di D. Guerri. Bari, 1918. ii. Р. 128129. «Красота же ее [Елены] была столь дивной в сравнении с красотой любой другой женщины, что не только божественный гений Гомера взял на себя труд описать ее пером: занимала она и многих великих живописцев и резчиков, славных своим мастерством; и среди прочих, как пишет Туллий во второй книге Старого ремесла (De inventione, II, i. Примеч. пер.), был Зевксис из Гераклеи, который всех современников своих и многих предшественников превзошел даром и мастерством. Призванный кротонскими мужами за великую цену показать при помощи кисти ее образ, применил он всю наблюдательность, напрягая с большим трудом все силы своего дара; и, не имея иного образца для этого дела, кроме стихов Гомера и вселенской славы, которая шла о ее красоте, прибавил к этим двум образец весьма благоразумный: поэтому первым делом он повелел показать ему всех красивых юношей Кротона, и затем всех красивых девушек, и из них выбрал пять, и из красоты их лиц, статности и повадки тела, с помощью стихов Гомера, в уме своем соорудил деву совершенной красоты и, настолько, насколько мастерство способно следовать дару, написал ее, оставив потомкам божественное подобие как истинный образ Елены. Умением этим, возможно, предприимчивый мастер мог сразиться с очертаниями лица, цветами и статностью тела: но как можем поверить мы, что кисть или резец могли бы запечатлеть радость в глазах, приятность облика, приветливость и небесный смех, и разные движения лица, и достоинство слов, и превосходность поступков? Такая изобретательность дело одной лишь природы».
63
«Demetrio pictori illi prisco ad summam laudem defuit, quod similitudinis exprimende fuerit curiosior quam pulchritudinis. Ergo a pulcherrimis corporibus omnes laudate partes, eligende sunt. Itaque non in postremis ad pulchritudinem percipiendam, habendam, atque exprimendam studio et industria contendendum est. Que res tametsi omnium difficillima sit, quod non uno loco omnes pulchritudinis laudes comperiantur, sed rare ille quidem ac disperse sint, tamen in ea investiganda ac perdiscenda omnis labor exponendus est Fugit enim imperitos ea pulchritudinis idea quam peritissimi vix discernunt. Zeusis prestantissimus et omnium doctissimus et peritissimus pictor, facturus tabulam quam in templo Lucinae apud Crotoniates publice dicaret, non suo confisus ingenio temere, ut fere omnes hac aetate pictores, ad pingendum accessit. Sed quod putabat omnia que ad venustatem quereret, ea non modo proprio ingenio non posse, sed ne a natura quidem petita, uno posse in corpore reperiri. Idcirco ex omni eius urbis iuventute delegit virgines quinque forma prestantiores ut, quod in quaque esset formae muliebris laudatissimum, id in pictura referret. Prudenter is quidem» (Alberti. De pictura, Biblioteca Vaticana, MS. Ottob. lat. 1424, fol. 23