Hadi
Ozbek tilida
Sardor Kurbanov
© Sardor Kurbanov, 2023
ISBN 978-5-0060-3531-7
Created with Ridero smart publishing system
HADI
Odamzodning eng katta xatosi yoq, uning xatolari bor. Shuni bilib turib ham, odamzod bazida oz xatolaridan organmaydi. Nega unaqa deb soragandan foyda yoq, chunki shuning ozi ham, bir xato hisoblanadi. Togri, savollarga javob izlash kerakdir, lekin har doim har qanaqa savolga ham javob izlayverishni ozi bir xatolik, shuning uchun bazida, shunchaki oldinga harakat qilish kerak. Bitta joyda turib qolgandan foyda bor bolishi mumkin, shu faqat har doim emas. Bazida biz tomondan qandaydir harakat kutiladi, bu harakat qanaqadir, aniq bir harakat bolishi shart emas, ammo harakat bolmasdan turib ham, harakat yuzaga kelishi mumkin. Bitta joyda turish bu hech nimani ozgarmasligi va hech nima ozgarmasa, unda shu hech nima ozgarmaganlik ahvoli davom etaveradi, degani. Bu yerda hech qanaqa «progress» ham, «regress» ham bolmaydi. Biroq, sal pal «regress» tarapga oqsashi mumkin.
Yana shukr va noshukrlik orasida juda katta farq bor, buni hamma inson bilsa kerak. Shuni bila turib ham, insonlar odatda noshukrlik chegarasini bosib otishadi. Bu chegaradan keyin yana orqaga qaytsa boladi, faqat u chegaradan bu chegaraga qatnagandan nima foyda??? Noshukrlik qilishga insonlarda sabab ham yoq. Hayotida bolib turadigan «jarayon» uchun savol bilan noshukrlik tomon yurish shart emas. Shart bolishi kerak bolgan narsa, bu chidamlilik yoki sabr. Bular ikkalasi egizak hisoblanib, insonlar hayotida ham muhim hisoblanadi. Sabrni qolga kiritish uchun juda kop «trenirovka» qilish shart emas. Buning uchun shunchaki, sabr qilish kerak va bu uchun ham shunchaki, sabr qilish kerak yoki boshqacha qilib aytganda, chidamli bolish kerak.
«Mani baxtli bolishga haqqim bormi?» Bu savol har bir odamning miyasini mehmoni boladi. Javobga keladigan bolinsa, u ham mehmon boladi, faqat bittamas, har xil javob. Bu esa har bir insonga bogliq holatdir. Savolning javobi yoqishi yoki yoqmasligi ham insonning ozidan talab qilinadi. Bundan xulosa qilinadiki, har bir berilgan savolga tayyor javob, har bir insonning ozida yashiringan. Shuni eslatish kerakki, baxt tushunchasi hamma uchun har xil. Tushuncha hammaga har xil bolgani bilan, keraklik darajasi bitta, hamma bu narsaga intiladi. «Faqat» farqi shuki, kimdir ozi uchun, «lekin» kimdir esa boshqa uchun ham. Nima bolganda ham, hamma intiladi osha «abstrakt» tushuncha tomon. Intilish, bu albatta yaxshi, «faqat» yoki «lekin», degan sozlarniyam bunaqa vaziyatlarda ishlatilinib turilishini etibordan qochirmaslik kerak. Bu sozlar ishlatilinadimi, etiborga olinadimi, bu ham insonga bogliq.
Odamlar ozlarining harakatlari uchun javob bera oladilarmi? Shunday vaziyatlar boladiki, odamlar yolgonni haqiqat, deb qabul qilishadi. Ozlari haqiqat, deb oylagan yolgonlari, aslida yolgon ekanligiga shubha ham qilishmaydi. Agar shubha qilishganda, buni haqiqat diyishmasdi. Shubhaga ham borishadi, faqat qachonki, yolgon jariga tushayotganlarida. Yolgon oz yolida, bu soxta narsa hisoblanadi. Bu yerda hech kimning aybi yoq, insonning ozidan boshqa. Chunki, odamga har doim imkon beriladi. Tanlash uchun va shu imkon uchun ham, qoshimcha imkon beriladi. Buni korish, eshitish shart emas. Shunchaki shuni bilsa boldi. Ammo bila turib esa, undan togri harakat kutiladi, notogrisi ham kutilishi mumkin. Lekin bu odamning oziga bogliq bolib kelgan, bogliq bolyapti va bogliq bolib qoladi.
Odam dunyoga keladi, yashaydi, kozlarini yumadi. Va, bu kozlar umuman ochilmidi. Bitta savol, dunyoga keladi, yashaydi degan joylarda, nega «umuman» degan soz ishlatilmayapti yoki odatda ishlatilmaydi? Umuman, butunlay va shunga oxshash sozlarning hammasini manosi bir xil. Nega bu sozlarni ishlatsa bolmaydi? Javob har xil bolishi mumkin, keyin yana galatiyam. Chunki galati savoldan, galati javoblar chiqadi. Bu odatda tabiiy hol, faqat odatda. Xullas, savolga qaytadigan bolsak. Javobi oddiy, bunaqa bolishi mumkin emas, yani u sozlar ishlatilishi mumkin emas. Bu yerda lekin, oddiy javob katta muommoga aylanadi. Nega bunaqa bolishi mumkin emas? Nima sababdan? Qanday qilib? Va, shunga oxshash savollar. Falsafada aytilganidek, javob qidirasiz, topasiz, lekin yana yangi savol ham topasiz. Xullas, nimaga ishlatish mumkin emas u sozlarni, chunki sababi, dunyoga kelish va yashash «limitlangan», yani miqdorlangan vaqtinchalik narsa.
Odamga qaytadigan bolsak, chaqaloq bolib tugildi, sekin-asta atrofni koradi, organadi, gar chaqaloq bolsada fikrlaydi. Unda ham har xil savollar tugilib boshlaydi. Yangi paydo bolgan jonda yangi savollar vujudga keladi, desa ham boladi. Sekin-asta chaqaloqlar osadi, ulgayadi. Ularda savollar yanada kop hajmni tashkil etadi. Ularni yosh faylasuf deb atasa ham boladi. Yosh haqiqattalab faylasuflar qiziquvchanlik ortidan savolga javob topish niyatida harakatchan bolib qolishadi. Savol: nega ularda bu qiziqish boladi? Buni oylab korish kerak. Balki haqiqatga yaqinroq javob, hatto shu yosh bolalarda ham maqsad bolar. Faqat ularning maqsadi boshqacha korinishda boladi, ulgayib esa chaqaloqning korinishi ham, maqsadlarining korinishi ham ozgaradi. Kop hollarda, boshida bolgan chaqaloq bolishdan toxtaydi.
Dunyoni yoki hayotimizni, bazida «illyuziya» diyishadi, balki shunaqadir. Unda savol, boshqa tuygular nima? Boshqa narsalar? Va, yana boshqa narsalarchi? Yoki ja bomasa koplar uchun asosiy narsa hisoblangan, sevgi nima? Agar hayot «illyuziya» bolib turib, odamlar kozida lazzat va azobdan iborat bolsa, sevgi ham shulardan iborat deb hisoblasak. Demak, biz «illyuziyalar» ichidagi «illyuziyalarda» yashayotgan ekanmizda va yashash tarzida ham davom etarkanmizda buyogiga. «Illyuziyaning» ichida yashash bu salkam, aldovlar orasida, aldovlar ichida yashashdir. Bazi bir odamlar shuni bilib turib, shunga rozi bolib, hayotni davom ettirishadi. Bu ham odam tabiatiga mos, chunki u haqiqatdan qochgisi keladi. Sababi har xil bolishi mumkin, bazida haqiqatdan qorqadi, bazida esa haqiqatdan ozini ustun qoyadi. Lekin shuni unutadiki, «illyuziya» bir soya, yani haqiqat qorongida ham haqiqat bolib qolaveradi, «illyuziya» esa qorongiga birlashib bir bolib ketadi.
Nega odam odamni toifaga ajratishi kerak? Sabab nima? Axir hamma biladiku, hamma bir xil darajada, bir xil tarozida. Yani hamma odam hisoblanadi, hammani koradigan baxti va azobi bor, hech kim bu narsadan quruq qolmagan. Insonlarga kerak narsa bu mehr, ozaro mehr. Shu ozaro mehr, sevgi, oqibat insonlarni suvda chokib ketishdan, olovda yonib ketishdan asraydi. Bu uchun hech nima tosqinlik qilmaydi. Tosqinlikka shu yaqinroq narsa, bu bazida insonlarning ozlari. Hamma joyda aytiladi, yoziladi, «odamlar birlashishi kerak», deb. Va, bu yolgonmas, biroq bazi insonlar buni notogri deb oylashadi. Ammo buni qayerdan bilishadi, axir ular shunchaki, buni oylashadi. Birlashish vaqti kelgan yo kelmaganligini qayerdan bilishadi, balki osha kelganmi yo keldimi, degan vaqtning ozi aynan shu vaqtdir. Buni oylab korguncha, harakat qilib korsa nima qiladi? Bu yerda hech kimni ayblab bolmaydi, hamma oz «prinsipi» uchun jon kuydiradi. Agar yana savollar bilan murojat qilinadigan bolinsa, javobini oshanda harakat qilib korgandan song olsa boladi. Yaxshilab oylab korilsa, hayotga bir marta kelinadi. Agar insonlar 23 ta hayotni egasi bolishsa yoki hayot chiziglari uzaytirilgan bolsa, tushunsa boladi, ortaga araz va ginalar tiqishtirilishini. Har xil xulosa, gipoteza yoki teoremalar javob bolishi mumkin, faqat korib turilganidek, bu yerda ham «mumkin degan soz bor. Ozi shundogam qisqa muddatli bu hayotda insonlarga foyda keltiradigan boshqa mantiq korinmayapti. Bu mantiq esa foydali korinyapti. Shu koringani uchun ham sinovdan otqazib korish kerak.
Tosatdan yana savollar paydo bolishi mumkin. Bular ozi nimaga yozilyapti?. Buning javobi esa bitta nuqta hisoblanadi. Va osha nuqta esa, odamlar togri yolni ajratishni organib olib, bir-birlari bilan birlashib va hokozo yaxshi narsalar bilan yashashlaridir. Hatto eng kuchli va eng aqlli odam ham yordamga muhtoj, nafaqat odam, hamma jonzod, albatta Allohdan tashqari. Buni tushunib yetish insonlarning ozlariga bogliq. Tushunib yetgan bilan, hamma ish oz-ozidan qilinib qolmaydi. Hech bolmaganda azgina harajat kerak boladi. Ha harajat, harakatni bildiradigan harajat. Hayotda shunchaki nafas olish mumkin, ammo shu bilan birga yashamaslik ham mumkin va bundan nima foyda? Togri, hech qanaqa. Insonlar hohlashsa, bu haqida oylab korishlari mumkin. Togri, hamma hayot manosini har xil tushunadi, biroq boshqa tarafdan boshqacha tushunsa ham, aynan shu tarafdan bir xil tushunsa boladiku. Oddiy tarixga bir nazar solinsin va shunchaki Gitler olinsin. Ha, Adolf Gitler, unda ham «diskriminatsiya» va yana boshqa inson sogligi uchun zararli narsalar kuzatilgan edi. Nafaqat kuzatilgan edi, unda balki rivojlangan bosqichda ham edi. Savol. Bu insonni erishgan narsasi nima boldi? Oylamasdan turib ham «hech nima» desa boladi. Shunga amin bolish kerakki, uning ozi ham shunaqa javob bergan bolardi. Chunki, haqiqattan ham hech nimaga erisha olmadi. U ham buni oxirgi daqiqalarda, balki oxirgi soatlarda, balki mayli oxirgi kunlarda tushungandir, asosiysi tushungan. Insonlar shunday davom etsa, yani togri yolni kora olmaslik, birlashish va boshqa narsalarni tushunmaslik yolidan ketishda davom etaversa, ularda shu soat yo daqiqalar bolarmikin? Shu soat, daqiqalarsiz ham tushunmasdan ketishsa, achinarli holat. Agar odamlar shu togri yolni kora bilish, birlashish yolidan ketishsa, kelajakni ozi ularning xizmatida boladi.
Insonlar oz yaqinlariga sevgini bera olishadi. Shu sevgini, keling sevgi emas, aksincha muhabbat, yani umumiy muhabbat desa togri boladi. Xullas, shu umumiy muhabbatni boshqalarga ham bersa boladimi? Boladi. Togri har bir hayot, har kimning shaxsiy narsasi hisoblanadi. Biroq, birovga shu ozaro mehrni bera olmagandan song, boshqa «negativ narsani ham bermaslik kerak. Chunki, har bir hayot, bu har kimning shaxsiy narsasi hisoblanadi. Bunga xulosa aytiladigan bolinsa, bu tarafdan yashashni hohlamagan odam, boshqa tarafdan ham shu hohishiga qarab ish tutsa, unda yaxshi. Mehrni misol tariqasida keltirilsa, mehr ozuqa. Ozuqa esa hammaga yoqadi, bu ozuqani hamma oziga talab qiladi va bu ozuqa qolga tekganidan keyin, boshqalarning galini ham esdan chiqarmaslik kerak. Ha, dunyodagi hammani tabiati har xil, bu bilan bahslashib bolmaydi, insonlar ozi shunaqa yaratilgan, bu bilan ham bahslashib bolmaydi. Misol qilib, hayotni 50%i tepadan, 50%i esa insonlarning ozlaridan talab qilinadi va bu misol korinishidagi haqiqatdir. Bu haqiqat insonlar orasida adashib yurgan, lekin hali balandroqga chiqib, ozini borligini korsata olmagan yoki tanita olmagan haqiqatdir. Buni lekin, 50%i emas, 100%i ham bizdan talab qilinadi. Shuning uchun esdan chiqarmaslik kerakki, umumiy muhabbat kaliti har bittamizda yashiringan.
Qanaqadir bir tuyguni, deb oz jonini shunchaki qurbon qiladiganlar hayotda kop, bularni jinni deb ham bomidi. Savol bittasi uchun oz jonini qurbon qilgan inson, unda boshqalar uchun ham ruschasiga aytganda «не жалко» (bemalol), aksiga olib boshqattan sevgi degan tuygularni uygotib otirishi shartmas. Hozir bu bilan kimdir ajralib qolayotgani yo kimdir yerga urilayotgani yoq, shunchaki hato takidlanib ketilyapti. Bolishi mumkin, hatosiz odamni ozi yoq, lekin bunaqa darajadamas. Etibor berish kerak, har bitta narsani meyoridan oshib ketishi sogliq uchun zarar. Kamchilikka qaytiladigan bolinsa, u bilan yashagandan kora, uni togirlash kerak. «Тупизм» (jinnicha) cha fikrlash orqali ozini qurbon qilgan bilan, 1 gramm ham foyda yoq, lekin zarari 1 grammdanam oshadi. Qurbonlik bilan, qurbon qilishni ancha katta farqi bor, bu qaytarilma. Aytib otilganidek 23 ta odam uchun ham jonini bersin, odamlar tushinishadi. Bu yerda ham sevgi, muhabbat degan tushunchalar bor. Togri har bir hayot, har bir odamning xazina va muommosi hisoblanadi. Shunchaki bazida kichkina ozgartirishlar kiritish kerak bolib turadi. Bu esa osha ozgartirishlardan biri hisoblanadi.
Odamlarni yana bir-birlari bilan birlashishlariga qaytilsa, bu odamlar uchun togri yol hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda qaror desa ham boladi va bu qaror nafaqat hayotimiz uchun, balki kelajak uchun va undagi hayotimiz uchun ham, hatto otmish va undagi hayotimiz uchun ham foydali, shunchaki foydalimas, ancha foydali. Yani shu yashalgan on, kelajakka aylanadi va kuni kelib, u otmishga ham aylanadi. Va bu boshqalar uchun malum bir tarbiya vazifasini bajaradi. Odamlar shuning uchun ham, kelajak otmishdan boshlanadi deb bekorga aytishmaydiku. Buni sal ozgartirib, hozirdan boshlanadi, desa ham boladi. Shu hozirgi zamon otmish va kelajak ortasidagi koprik hisoblanadi. Yolgiz yoki ajralib mukammallikka erishib bolmaydi, togri mukammallikka umuman erishib bolmas, lekin shu mukammalik yolida ketsa boladi, bu qaror esa shu yolda ketish uchun «проездной» (chipta) desa ham boladi. Ozi asli shunaqa, lekin sodda misoldan yaxshisi yoq. Bu hozircha shubha bolib korinayotgan bolsa kerak, biroq fakt bolishi, insonlarni bu narsani qabul qilish va amalga oshirish salohiyatiga bogliq. Misol tariqasida yana, bitta odamdan 1 ta, mayli 23 ta fikr chiqadi. Insonlar nechta va ulardan chiqadigan fikrlar, goyalar nechta bolib ketadi? 10 tasiniki? 100 tasiniki? 1000 tasiniki? 1000000 tasiniki? Bu yerda azgina matematik hisoblash kerak holos, shuni ozi javob bola oladi. Bazi bir gaplarni misol olinsa, «yaxshi goyalar birlik bilan keladi, «kuch birlikdadir va shunga oxshash, bularda jon bor desa boladi. Hayotda, tanlovda adashmaslik kerak, yani har bir kozga koringan narsani haqiqat deyilsa, yolgonga asoslangan hayot ichida qolib ketib, vayronkorlik tomon qadam tashlash mumkin, yoq mumkin emas, aniq. Buni hayotni tugashi desa ham boladi, faqat shu boshqacha korinishdagisi boladi.
Ozi umuman olganda, hech kimga aldamchi hayot kerakmasu, balki kerak bolar bazida, lekin muhtojlik sezishmasa kerak. Biroq osha muhtojlikkayam erishsa boladi, agar odamlar shuni shunchalik hohlashsa. Bu esa tushuntirib otilganidek, unaqa ja yaxshi fikr emas. Yaxshi fikr deb, oylangan narsa puch bolishi ham mumkin, albatta bu tushuntirilganidek, soxta bolsa, soxta esa oz yolida yolgon hisoblanadi, teskarisi bolsa ham baribir puch hisoblanadi, shuning uchun bu narsa shunchaki puch hisoblanadi. Insonlarni bazida baliqqa oxshatsa boladi, yani baliqlarga insonlar tarafdan xorrak tashlanib, qarmoqqa ilintiriladi, insonlar ham bazida shunaqa xorrakka ishonib, qarmoqqa ilinishadi, togri bazi paytlar insonlar osha xorrakka ilinmas, bazi baliqlarga oxshab, balki omadi kelib, balki vaqti hali kelmasdan, ammo asosiy tirik qolish uchun instinkt, bu yerda ishonch, faqat shu togri narsaga ishonch hisoblanadi. Yolgon yoki soxta narsaga ishonch esa, xorrakka ilingandan song yo tovoda qovurilishiga, yo boshqa idishda paydo bolishiga sabab boladi. Shuni ham eslab otish kerakki, baliqlarga insonlar tomonidan xorrak tashlansa, insonlarga bu hayot tomonidan tashlanadi, bazi bir ajratilgan hollarda insonlarga insonlar tomonidan ham tashlanib turadi, nega bunaqa deb savol berib otirish shartmas, javobi yoki sababi oddiy desa ham boladi. Xullas, sababi shu puch bolgan narsani orqasidan quvlashi, balki boshqa sabablari ham bordir va buni ham javoblari yo sabablarini bilish, aniqlash shu jonzodlarni oziga bogliq, uni togirlash hamdir, balki.