Русско-туркменский технологический словарь
Rusça-türkmençe tehnologik sözlük
Ахмет Мырадович Пенджиев
Корректор Дженнет Пенджиевa
© Ахмет Мырадович Пенджиев, 2023
ISBN 978-5-0060-5304-5
Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero
Автором Пенджиевым А. М. составлен русско-туркменский технологический словарь на русском и туркменском языках. Словарь расширен терминологией в области возобновляемой энергетики, охраны окружающей среды и нанотехнологии. Словарь даст студентам обучающихся, в ВУЗах России, инженерно-техническим работникам и широкому кругу читателей возможность быстрого перевода и широкого использования сложных научно-технических терминов в различных отраслях.
Расширенный русско-туркменский технологический словарь найдет свое применение. Автор составитель Пенджиев А. М. выражают особую признательность предыдущим составителям академику АНТ Корпееву Н. Р., профессору Батырову С. Ш., профессору Каримову А. С., Оразову К-Д., к.т.н Чонанову Г., к.э. н. Байрамову Х., к.т.н Маматалиеву, к.т.н Маметнязову С. О., к.ф-м. н. Джумаеву А. и многим другим коллегам.
Автор предусматривает дальнейшее совершенствование словаря, в том числе с учетом замечаний и рекомендаций, которые будут сделаны в процессе его использования.
A.Penjiýew tarapyndan taýýarlanan «Rusça-türkmençe tehnologik sözlük» gaýtadan dikeldilýän energiýa, daşky gurşawy goramak we nanotehnologiýa babatda sözleri, adalgalary öz içine alýar. Bu sözlük inžener-tehniki ugurdan hünärmenlere, tehniki ýokary okuw mekdepleriniň we ýörite hünär mekdepleriniň professor-mugallymlaryna, talyplaryna we giň okyjylar köpçüligine niýetlenildi hem-de ylmy we tehniki sözleriň, adalgalaryň giňden ulanylmagynda gollanma bolup hyzmat eder.
«Rusça-türkmençe tehnologik sözlügi» düzüjiler öň şeýle sözlükleri düzmekde uly hyzmatlary bitiren Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň akademigi N. Körpäýewiň, professor S.Batyrowyň, professor A.Kerimowyň, G. Çonanowyň, K. Orazowyň, K.Baýramowyň, A. Jumaýewiň we beýlekileriň işlerinden peýdalandylar we olara aýratyn minnetdarlygyny bildirýärler.
Sözlügi düzüjiler «Rusça-türkmençe tehnologik sözlügi» geljekde has-da kämilleşdirmegi hem-de okyjylaryň sözlük bilen bagly belliklerini we tekliplerini göz öňünde tutmagy maksat edinýärler.
ПРЕДИСЛОВИЕ
В период Возрождения новой эпохи стабильного государства, в результате новых инициатив Президента Туркменистана, в нашей независимой, постоянной нейтральное государство Туркменистан. В стране научно-образовательная система выходит на новый уровень развития, постоянное повышение качества научных исследований, проводимых по приоритетным направлениям науки, внедрение научных достижений в производство и все сферы жизнедеятельности, подготовка научно-образованных специалистов с осуществляются широкие перспективы.
В нашем государстве Туркменистан строятся и сдаются в эксплуатацию современные высшие учебные заведения, отвечающие передовым требованиям времени. В высших учебных заведениях страны открываются новые специальности, постоянно готовятся современные учебники и учебные пособия. С открытием новых профессий в высших учебных заведениях также входят в употребление слова, термины и понятия, относящиеся к этим областям. Поэтому возникает потребность в двуязычных словарях, раскрывающих сущность таких слов, терминов и понятий, употребляемых в иностранных языках. В настоящее время, исходя из таких насущных потребностей и потребностей, готовятся двуязычные словари, связанные с политическими, экономическими, юридическими, дипломатическими, экологическими, медицинскими, техническими и другими областями. Это положительно сказывается на развитии соответствующих направлений параллельно с достижениями мировой науки, на обогащении профессионального уровня и кругозора специалистов в этой области, на их углубленном знакомстве с достижениями мировой науки.
За годы независимости в Туркменистане накоплен уникальный опыт подготовки русско-туркменских и англо-туркменских словарей с технической и технологической точки зрения. В этом плане большой вклад внесли академик Академии наук Туркменистана Н. Корпаев, профессор С. Батиров, профессор А. Керимов, Г. Чонанов, К. Оразов, К. Байрамов, А. Джумаев и другие.
В «Русско-туркменский технологический словарь», подготовленный с учетом требований новой эпохи Беркарарского государства, вошли слова и термины, связанные с возобновляемой энергетикой, охраной окружающей среды и нанотехнологиями. Настоящий словарь предназначен для инженерно-технических специалистов, преподавателей и преподавателей технических вузов и специальных профессиональных учебных заведений, студентов и широкого круга читателей. Этот словарь послужит уникальным пособием для специалистов по широкому использованию научно-технических слов и терминов туркменского языка и введению их в научный оборот.
SÖZBAŞY
Berkarar döwletimiziň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe hormatly Prezidentimiziň täze başlangyçlary netijesinde Garaşsyz, hemişelik Bitarap Türkmenistan döwletimizde dünýä döwletleri bilen syýasy, ykdysady, medeni, ylym-bilim we beýleki ugurlarda hyzmatdaşlyk giň gerimli ösdürilýär. Ýurdumyzda ylym-bilim ulgamyny ösüşiň täze derejelerine çykarmak, ylmyň ileri tutulýan ugurlary boýunça alnyp barylýan ylmy-barlaglaryň hilini yzygiderli kämilleşdirmek, ylmyň gazananlaryny önümçilige we durmuşyň ähli ugurlaryna ornaşdyrmak, ylymly-bilimli, giň dünýägaraýyşly hünärmenleri taýýarlamak babatda geljegi möhüm ähmiýetli işler alnyp barylýar.
Türkmenistan döwletimizde döwrüň ösen talaplaryndan ugur alyp döwrebap ýokary okuw mekdepleri gurlup ulanmaga berilýär, olar dünýäniň öňdebaryjy ýurtlarynda öndürilen kompýuterler, barlaghana enjamlary, elektron kitaphanalar, şeýle hem internet ulgamy, sanly aragatnaşyk bilen üpjün edilýär. Ýurdumyzyň ýokary okuw mekdeplerinde täze hünärler açylýar we döwrebap okuw kitaplary, okuw gollanmalary yzygiderli taýýarlanýar. Ýokary okuw mekdeplerinde täze hünärleriň açylmagy bilen şol ugurlara degişli sözler, adalgalar, düşünjeler hem ulanyşa girýär. Şu sebäpli daşary ýurt dillerinde ulanylýan şeýle sözleriň, adalgalaryň, düşünjeleriň düýp manysyny açyp görkezýän iki dilli sözlüklere hem zerurlyklar ýüze çykýar. Häzirki wagtda şeýle gaýragoýulmasyz zerurlyklardan, talaplardan ugur alyp syýasy, ykdysady, hukuk, diplomatik, ekologik, lukmançylyk, tehniki we beýleki ugurlar bilen bagly iki dilli sözlükler taýýarlanylýar. Bu bolsa degişli ugurlaryň dünýä ylmynyň gazananlary bilen ugurdaşlykda ösdürilmegine, bu ugurdan hünärmenleriň hünär derejesiniň, dünýägaraýyşynyň baýlaşmagyna, dünýä ylmynyň gazananlary bilen içgin tanyşmaklaryna oňyn täsirini ýetirýär.
Garaşsyzlyk ýyllarynda Türkmenistan döwletimizde tehniki we tehnologik ugurdan rusça-türkmençe, iňlisçe-türkmençe sözlükleri taýýarlamak babatda hem özboluşly tejribe toplandy. Bu babatda Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň akademigi N. Körpäýewiň, professor S.Batyrowyň, professor A.Kerimowyň, G. Çonanowyň, K. Orazowyň, K.Baýramowyň, A. Jumaýewiň we beýlekileriň hyzmatlary uludyr.
Berkarar döwletimiziň täze eýýamynyň Galkynyşy döwrüniň talaplaryndan ugur alyp taýýarlanan «Rusça-türkmençe tehnologik sözlük» hem gaýtadan dikeldilýän energiýa, daşky gurşawy goramak we nanotehnologiýa babatda sözleri, adalgalary öz içine alýar. Bu sözlük inžener-tehniki ugurdan hünärmenlere, tehniki ýokary okuw mekdepleriniň we ýörite hünär mekdepleriniň professor-mugallymlaryna, talyplaryna we giň okyjylar köpçüligine niýetlenildi. Bu sözlük ylmy we tehniki sözleriň, adalgalaryň türkmen dilindäki taýlarynyň giňden ulanylmagynda, ylmy dolanyşyga ornaşdyrylmagynda hünärmenlere özboluşly gollanma bolup hyzmat eder.
A
Абажур çyranyň örtügi; çyranyň şöhlesini ugrukdyryjy
Аберрация aberrasiýa; üýtgetme; gyşartma; süýşürme (optiki abzallarda şekiliň üýtgemegi)
хроматическая hromatik aberrasiýa; ýagtylygyň üýtgemegi (linzadan geçen umumy merkezdäki şöhleleriň dargamagy)
сферическая gurşawdaky aberrasiýa; gurşawdaky üýtgeme (oýuk optiki aýnadan yzyna serpikýän ýa-da linzadan geçen umumy merkezdäki şöhleleriň bir nokatda ýygnanmazlygy)
Абразив çalgy daş; çalgy
Абразивный износ çalgy daşyň ýüzüniň kütelmegi; zeper ýetmegi; könelmegi
Абсолютная absolýut; üýtgewsiz; hökmany
влажность воздуха howanyň üýtgewsiz çyglylygy
истина üýtgewsiz hakykat
диэлектрическая проницаемость üýtgewsiz dielektrik geçirijilik
магнитная проницаемость üýtgewsiz magnit geçirijilik
температура üýtgewsiz temperatura
Абсолютно белое тело üýtgewsiz ak jisim
прозрачное тело üýtgewsiz dury jisim
чёрное тело üýtgewsiz gara jisim
Абсорбер absorber; gazy, bugy sorujy enjam
Абсорбция absorbsiýa; siňiş; özüne siňdiriş
Абстрактно abstrakt; howaýy
Аванкамера насосной станции sorujy bekediň awankamerasy; suw sorujy bekediň öňündäki giňişlik ýer
Авария heläkçilik; bozulmaklyk; zeper ýetmek
локальная ýerli heläkçilik; ýerli bozulma
Аварийный (-ая, -ое) awariýa gullugy; heläkçilik gullugy
сигнализация heläkçiligi duýduryjy enjam
выключатель heläkçilikde öçüriji enjam
режим heläkçilik düzgüni
Авометр amperwoltommetr; amper, woltmetr we ommetr abzallary birleşdirilen elektroölçeýji enjam.
Автоколебания öz-özünden yrgyldama
Автомат awtomat, öz-özünden işleýän gural
гашения поля meýdany (meýdançany) söndüriji öz-özünden işleýän gural
максимального тока iň ýokary toguň öz-özünden işleýän guraly
минимального тока iň pes toguň öz-özünden işleýän guraly
Автоматизация awtomatlaşdyrma; özi işlär ýaly etmek
Автоматика awtomatika (ylmyň we tehnikanyň önümçilik işlerini awtomatlaşdyrmagyň usulyýetlerini we serişdelerini işleýän pudagy; öz-özünden hereket edýän enjamlaryň, gurluşlaryň jemi)
Автоматика awtomatika (ylmyň we tehnikanyň önümçilik işlerini awtomatlaşdyrmagyň usulyýetlerini we serişdelerini işleýän pudagy; öz-özünden hereket edýän enjamlaryň, gurluşlaryň jemi)
Автоматический (-ая, -ое) awtomatik; awtomatlaşdyrylan
настройка öz-özünden (awtomatiki) sazlaýajy
сигнализация öz-özünden (awtomatik) duýduryjy
пуск öz-özünden işe giriziji
регулятор напряжения (АРН) kuwwatlylygy öz-özünden kadalaşdyryjy (KÖK)
Автономный привод özbaşdak herekete getiriji
Автотрансформатор awtotransformator; bir tegekli transformator
Автофазировка öz-özünden fazalaşdyryjy
Автоэлектронная эмиссия öz-özünden elektronlary ýaýradyjy; awtoelektron emissiýa
Агрегат agregat; enjam
возбуждения herekete getiriji enjam
генератор двигатель generator hereketleniriji enjam
тепловой электростанции ýylylyk elektrobekediniň enjamy
Агрегатное состояние enjam ýagdaýy (jisimiň özboluşly ýagdaýy)
Агрессивная среда dartgynly gurşaw
Адгезия ýelmeşme; ýapyşma; jebisleşme
Адсорбент gaz ýa-da suwuklyk galtaşanda maddalaryň siňmegi bolup geçýän ýokary dykyzlykdaky tebigy ýa-da emeli serişdeler
Адсорбция ýüzleý siňdirme; siňme; sorma
Азимут gözegçilik edilýän obýektiň dik tekizliginiň we meridianyň kese tekizliginiň arasyndaky burç (asman ýagtyltgyjynyň, uçýan enjamlaryň we beýlekileriň ýerleşýän ýerini kesgitlemäge ýardam edýär); azimut; kese burç; hakyky azimut geografik meridian (ýagny Demirgazyk bilen Günortanyň üstünden dikligine geçýän tekizlik) bilen dik tekizligiň arasyndaky burç bolup, şonda ýerdäki zat ýa-da asman ýagtyltgyjy ýerleşýär. Astronomiýada azimut gözýetimiň Günorta nokadyndan Günbatara tarap (0 -dan 360 çenli) hasaplanýar. Azimut geodeziýada, deňizçilik astronomiýasynda we awiasiýa astronomiýasynda Demirgazyk nokadyndan Gündogara tarap (0 -dan 360 çenli) hasaplanýar. Hakyky azimutdan tapawutlylykda magnit azimuty magnit meridianyndan başlap hasaplanýar Акватория suw howdanlarynyň, giňişliginiň üstki bölegi; akwatoriýa
Акведук suwaryş hem-de gidroenergetiki kanallary; turbalary çuň jarlardan, ýollardan geçirmek üçin hyzmat edýän köpri şekilli desga
Аккумулирование akkumulirleme; toplama; ýygnama; jemleme
долговременное солнечного тепла Gün ýylylygynyň (howrunyň) uzak wagtlap toplanmagy
жидкостное (теплоты) suwuk (ýylylygyň, howruň) toplanmagy
комбинированное (энергии) energiýanyň utgaşdyrylyp toplanmagy
сезонное солнечного тепла Gün ýylylygynyň möwsümleýin toplanmagy
с использованием скрытой теплоты плавления ereýişiň gizlin ýylylygyny peýdalanmak arkaly toplanmagy
с использованием теплоты плавления ereýiş ýylylygyny peýdalanmak arkaly toplanmagy
солнечной энергии Gün energiýasynyň toplanmagy
тепловой энергии ýylylyk energiýasynyň toplanmagy
теплоты ýylylygyň toplanmagy
электроэнергии elektrik energiýasynyň toplanmagy
энергии ветра ýeliň energiýasynyň toplamagy
Аккумулировать toplamak, ýygnamak, jemlemek
Аккумулятор toplaýjy, (elektrik kuwwatyny toplaýjy), akkumulýator
гидравлический gidrawliki akkumulýator
гидро suw akkumulýatory
гравийный çagyl akkumulýatory
грунтовый тепловой toprak ýylylyk akkumulýatory
грунтовый (теплоты) toprak (ýylylygynyň) akkumulýatory
железо-никелевый demir-nikelli akkumulýator
кислотный kislotaly akkumulýator
свинцовый gurşunly akkumulýator
солнечной энергии Gün energiýasynyň akkumulýatory
тепла ýylylygyň akkumulýatory
тепловой ýylylyk akkumulýatory
щелочной aşgarly akkumulýator
Аксиома aksioma; jedelsiz hakykat
Активатор işjeňleşdiriji; çaltlandyryjy
Активизация işjeňleşdirmek; çaltlaşdyrmak
Активированный уголь agaç kömür; aşa siňdirijili kömür
Активный (-ая, -ое, -ие) işjeň
мощность işjeň kuwwatlylyk
составляющая işjeň düzümli
напряжение işjeň güýjenme
солнечная система işjeň Gün ulgamy
сопротивление işjeň (güýçli) garşylyk
потери işjeň (aşa ýokary) ýitgi
ток işjeň tok
турбина işjeň turbina (güýçli energiýany kinetik energiýa öwrüp peýdalanýan gurluş)
Актинометр aktinometr; şöhle ölçeýji enjam Günden Ýere gelýän şöhleleriň energiýasyny ölçeji abzal
Акустика akustika; fizikanyň sesleri öwrenýän bölümi; otagda sazyň, sözüň ýaňlanyşy
Акустические колебания akustik yrgyldylar
Акцептор akseptor; ulanyjy
Акцепторная примесь akseptorly garyndy
Алгоритм algoritm; meseleleriň çözüliş kanuny, usullary
Алкидная смола alkidli şepbik; ýokary şepbeşikli önüm
Алмаз almaz; berk mineral; uglerodyň kubşekilli allotrop görnüşi
Альбедо albedo; islendik üstde oňa düşýän elektromagnit şöhlelenmäniň ýa-da bölejikleriň akymyny serpikdirijilik akyma bolan gatnaşygyna deňdir
Альни alni; ýokary koersitiw güýje eýe bolan demir-nikel-alýumin gatamasy
Альнико alniko; ýokary koersitiw güýje we magnit kuwwata eýe bolan gaty magnitli demir-nikel-alýumin-kobalt-mis gatamasy
Альсифер alsifer; ýokary magnit siňdirişe eýe bolan ýumşak magnit gatamasy
Алюмель alýumel; nikel alýumin (94% nikel, 2% alýumin, 2,5% marganes, 1% kremniý, 0,5% demir) gatmasy
Алюминневый (-ая, -ое) alýuminli
провод alýuminli sim
фольга folga; ýukajyk alýumin kagyzy
Амбразура ambrazura; atyşhana deşigi; gapy ýeri; penjire ýeri
Аминокислоты aminokislotalar
Аминопласт aminoplastmassalar