БОНУ УЧИНЧИ ЖИЛД - Мирзо Иқбол

Иқбол Мирзо

Бону

Роман ва ҳикоялар

3-жилд

Бону

Ҳаётингни ўзгартиргай бир одам ва бир Калом, Ўшал инсон сен ўзингсан Энди сўзни топ, тамом!

4 август

Ассалому алайкум! Хайрли оқшом!

Мен Сизни узо-оқ изладим ва ниҳоят энди топдим, шекилли.

Адашмасам, мен излаган инсон Сизсиз.

Албатта, аёл кишининг бундай чўрт иқрори унинг қадр-қимматини ерга уриб, суҳбатдошини дарров сергаклантиради.

Фақат жавоб ёзишга, хулосага шошилмай туринг.

Мен тамагир эмасман, ёрдам-пордам керакмас, бировнинг устидан ёзиш ниятим ҳам йўқ. Адолат истаб Сизни безовта қилмаяпман. Ёшим ўттизни қоралаб, бу дунёда ҳар ким ўз муаммосини фақатгина ўзи ҳал қилиши мумкин деган қатъий хулосага келиб бўлганман. Қолаверса, адолат ва ҳақиқат тушунчаларини турмуш талатўплари қуюни шу қадар биздан йироқлаштириб, осмону фалакка олиб чиқиб кетдики, энди бу мезонлар фақат арши аълода мавжуддек кўринади.

Йўқ, мен аламзада ҳам эмасман. Тўғри, ҳаёт менгинани минг хил услубда ўйнаб эрмак қилди, гоҳо туғилганимга пушаймонлар едим, лекин атрофга шундоққина назар солсам, мен каби бахтсизлару мендан баттар бадбахтлар тўлиб-тошиб ётганлигини кўриб, ёқамни тутаман-да, яна лабларим шукрона айтиб шивирлай бошлайди.

Шошманг, кулманг, ҳукм чиқармай туринг!

Кўнглингизга оғир ботмасин-у, Сиздан кўра машҳурроқ ва истеъдодлироқ адиблар кўп, улар орасида ҳамсуҳбат бўлганларим, дастхат олганларим, бирга суратга тушганларим ҳам бор. Фейсбукда кунда-шунда қаламкашлар билан дўстлик ришталарини боғлаб, ўзимни миллат ойдинлари сафида юргандек санаган пайтларим ҳам бўлган. Айниқса, муҳит тақозосига кўра юртдан айро тушиб, дилимни соғинч изтироби эзган вақтларда бу тезкор восита жонимга ора киргани рост. Аммо кейинчалик баъзи сабабларга кўра ҳавойи муносабатларни узил-кесил узиб-кесишга аҳд қилдим. Бунинг сабабини кейинча айтарман.

Сизни танлаганимга келсак, дастлабки китобчангиз бизнинг янгиликка ўч синфдошлар чиғириғидан ўтгани, бизга ошно айрим қўшиқларнинг муаллифи Сиз бўлиб чиққанингиздир, эҳтимол. Яна, диляқинлик уйғонишига сабаб, қон-қонимизга сингиб кетган юртдошлик туйғуси бўлиши ҳам мумкин. Ҳар ким ўз кўмочига қўр тортади, деймиз-ку.

Менга суҳбатдош керак. Янаям тўғрироғи, мени тинглай оладиган, дардларимни ҳис қиладиган, уни баҳолаб биладиган ва ниҳоят, маслаҳат берадиган инсон зарур, холос. Назаримда, Сиз шундай одамсиз.

Биламан, бош оғриғига сабаб бўладиган масалаларни қалаштириб ташлайдиган танишу нотанишларингиз керагидан кўп. Вақтингиз ҳам жуда тиғиз бўлса керак менинг қўнғироқларимга жавоб қилмадингиз. Мана, телеграм орқали хат ёзишга мажбур бўлдим. Бир ҳисобда шуниси яхши: ёзаётган одам мақбул сўз қидиради, фикрини чиройлироқ ифодалашга уринади, кечмишини таҳлил қилади, қолаверса, суҳбатда айта олмайдиганларини хатда бемалол ифодалаш имкони яралади бу жуда соз!

Агар ҳамсуҳбат бўлишга розилик берсангиз, кўрган-кечирганларимни бир дўстдек, бир сингилдек тўкиб солмоқчиман.

Муддаони суҳбатимиз поёнида айтаман.

Жавобингизни интизорлик билан кутиб қолувчи:

* * *

6 август

Акажон (шундай мурожаат қилсам, Сизга малол келмайдими?), раҳмат, илтимосимни ерда қолдирмай, суҳбатдош бўлишга розилик берганингиз учун миннатдорман.

Лекин бухороликмасман, деганингизга ҳайронлар қолдим, биз ҳаммамиз Сизни ўзимиз томондан деб ҳисоблар эканмиз. Балки, Ситораи Моҳи Хосага бағишланган шеърингиз бизда шундай содда таассурот уйғотгандир. Айтгандай, хоразмлик Шакаржон опа Сизни боғотлик деб мен билан рўмолини михга илиб қўйиб тортишганди. Барибир бизга нозик боғлиқ жойингиз бор экан, юз фоиз адашмабман-ку: Домоди ман омади ман1 дейди тожик.

* * *

Армон тошдек зил бўлгани учун ҳам дил тубига чўкади дейдилар Тошлари тоғдек қалашиб кетган юракни нима деб аташ мумкин? Тошюрак деймизми? Инсон шу тариқа бағритошга айланадими?

Бу метин кўнгилни нечук тафт, ҳарорат эритади? Қандай куч унга қайта жон бағишлайди? Қайси қудрат бу тошларда гул ундира олади? Билмадим, билмайман

Сизга дил ёришим учун ана шу тошюракдан зарра-зарра, ушоқ-ушоқ учириб-кўчиришим ке рак. Яна ўша тошлар оғриғини ҳис қилишим, ғанимга ҳам раво кўрмайдиган кунларни қайтадан яшаб ўтишимга тўғри келади. Қўрқаманки, бировнинг изтироблари тез бадингизга уриб, кўнгил дарчангизни тарақлатиб ёпиб олмасмикансиз, танаси бошқа дардингни билмаганидек, андуҳларимни тушунмасдан зада бўлиб, мени қора рўйхатга қўшиб қўймасмикансиз?

Майли, нима бўлганда ҳам олисларда мени тинглайдиган яқиним борлиги, у билан кўринмас ришталар боғлаб тургани ёқимли, жуда ёқимли

Мен ҳаётимни бир бошдан ҳикоя қилиб бераман. Бунга ойлар, балки йиллар керак бўлар.

Акажон, сизга сабр тилайман. Бир-икки кун нафас ростлаб олай, зўрға топган дўстимни бездириб қўймаслик учун айтажак гапларимни бир тарозига солиб, тортиб олай

Аллоҳнинг паноҳига

* * *

7 август

Саҳро деганда кўпчилик қип-қизил яйдоқ кенгликни, қоракўлдай мавжланган барханларни, олисларга кўз тикиб лоқайд кавш қайтараётган туяларни, шувоқ соясида бир оёғини кўтарганча қотиб қолган эчкиэмарни, саксовул айрисига ўралиб, ҳазми таом қилаётган чипор бўғма илонни тасаввурига келтиради. Мана шу қуш учса қаноти, одам юрса оёғи куядиган чўл бағрида қанчадан-қанча хазина яшириниб ётгани, минг-минглаб турга мансуб жониворлар турғун маскан тутгани, кўпдан-кўп мўъжизавий манзилгоҳлар, мўътабар қадамжолар, не-не азизларнинг муборак дахмалари борлиги аксариятнинг хаёлига ҳам келмайди.

Ҳа, одам боласи кўзлари илғаган нарсанигина мавжуд деб ўйлайди, қўллари тутган жисмнинггина борлигига ишонади.

эшитар тингламас, кўрар англамас

Биз ўз ҳолимизча воситасиз фалакка кўтарила олмаганимиздек, ўлмай туриб замин бағрига ҳам буткул киролмаймиз. Юзадамиз юзакимиз

Мен Қизилқум чўлларига ёндош оддий қишлоқ хонадонида олтинчи фарзанд бўлиб дунёга келдим. Олдимда тўрт опам ва бир акам бор, мен кенжатой, дадасининг эркаси эдим.

Дадам мактабда тил ва адабиётдан дарс берган, онам эса қишлоқ кутубхоначиси бўлиб ишлаганди.

Тинч, салқин, бироз моғор ҳиди босган икки хонали кутубхонага камдан-кам одам келар, шу боис ҳаддидан ошган сичқончалар бурчак-бурчакларда югургилаб, менинг завқимни тоширарди. Мен оёқ учида уларга яқинлашсам, чийиллашиб пол ковагидаги инларига уриб кетишар, бир муддатдан сўнг седанадай қоп-қора кўзчаларини ялтиратиб, мўралаб қарашарди.

Бир куни юзлари чекич урилгандай чўтир киши ҳорманглар, деб кириб келиб, бўсағадаги ҳўл латтага оёғини арта-арта ҳол-аҳвол сўрагани, онам сичқонлардан нолиб, маргимуш зарурлигини айтгани ва мен бирдан йиғлаб юборганим, Керакмас, уларга тегманглар, улар мени дўстларим, деб ғишава қилганим эсимда. Онам менинг бу хархашамни кўп эслар, Бонунинг майда-чуйда дўстлари кўп, деб кулиб қўярди. Эҳтимол, тез-тез эсга олиниб тургани учун ҳам ушбу воқеа ҳалигача ёдда қолгандир

Бобом, ўз таъбири билан айтганда, Мир Араб мадрасаси тупроғини ўн йил ялаб, илми комил бўлган мўмин эди. Уйимизда қизлар кўплигиданми ёки бобомга дастёр кераклигиданми, хуллас, мен бобомга биркитилган эдим. Мактабдан қайтдим дегунча чой-пойимни апил-тапил ичиб, бобоҳовлига чопқиллардим. Бора-бора ўқишдан нари тўғри ўша ёққа ўтадиган, кейинчалик ҳафталаб ётиб қоладиган бўлдим.

Ёшлигида ўйнаб-қувнаб ўсган тенгдошларимдан фарқли ўлароқ, хонтахтага тирсак санчиб, Аллоҳнинг каломини ва ҳадиси шарифни тинглаб, гоҳи Хожамназар Ҳувайдо ғазалларини ўқиб-ёдлаб, уларнинг сеҳри-жозибаси билан ўсдим.

Бобом мадрасада водиллик бир толиби илм билан ҳужрадош тушган, у Ҳувайдонинг шажара силсиласига мансуб бўлиб, ўша даврда тахаллусига зид равишда элга ноаён бўлган2 сўфий ошиқнинг девонини қўлдан қўймас экан.

Муҳаббатдан муҳаббат бўлди пайдо 3, дегандай, йиллар мобайнида бобомизнинг қалбига ҳам бу риндона ғазаллар нақш каби муҳрланиб бораверади. Мен авайлаб варақлайдиган ипакқоғоз китобни ҳам бобом ўз қўли билан кўчириб, муқовалатиб олган экан.

Тўғри, болалик зеҳним билан шеърлар маъносини тўлиқ англаёлмасдим, лекин айни ана шу номаълумлик ортида аллақандай сирли олам, қудратли куч пинҳон бўлиб, тўлқин-тўлқин оҳанглар замирида мўъжизалар яратишга қодир Зот борлигини ҳис қилиб турардим:

* * *

10 август

Сираси, ҳаётимнинг асосий мазмуни мутолаа эди.

Ҳали-ҳануз униққан муқовали, ҳилвироқ китобга кўзим тушса, лойўчоқда вишиллаб кўпик чиқазиб ёнаётган ғўзапоя, бўғотда бўйнини ичига тортиб ғуғулаётган мусича, хонтахтадаги яшил пиёла ичида аксланган тилла тангадек қуёш ҳилпир-ҳилпир жонланиб, арузнинг баҳрлари тўлқинида тебранган салобатли овоз жаранг сочаверади.

Менинг фарҳунда болалигим бошига кутилмаганда бало тоши келиб тушди. Бобом бир фурсат бетоб ётиб қолди ва тез кунда Тангри раҳматига борди

Ҳовлига йиғилган хеш-ақрабо имкон қадар овозсиз ҳаракатланар, марҳум руҳига озор етказмаслик учун паст товушда сўзлашар, рўмолини танғиб ўраб олган аёллар пиқ-пиқ йиғлашар, кейин дафн билан боғлиқ икир-чикирларни пичирлашиб муҳокама қилишарди.

Жанозага келган оломон намозга саф тортаркан, мен совуқ маъракадан кўра бобомсиз хонадон ваҳмидан таҳликага тушиб, даҳлиз деворига суянганимча тош қотиб, юрак ютиб турарканман, маросим тезроқ тугасаю, ўзимизнинг уйга чопиб борсам деб орзиқардим. Мулланинг тиловати ҳам қўрқувимни оширарди, ҳолбуки, мени оятлар аллалаб ухлатиб-уйғотган, бобомнинг вазмин қироати қон-қонимга сингиб кетган эди.

Тобутни елкалаб дарвозадан чиқишгач, мен лаш-лушларимни кўтариб акамнинг етовида ҳовлимизга қайтиб келдим. Аммо бу дунёда бобожоним йўқлигини, уни йўқотганимизни тасаввуримга ҳечам сиғдиролмасдим. Мактабдан қайтаётиб оёқларим ўз-ўзидан бобоуйимга тортиб кетар, беш баҳомни кўрсатиб мақтанишни, у кишидан алқов эшитишни истаб шошиб борарканман, бирдан қўш табақали ёғоч дарвоза зулфинида каттакон қора қулфни кўриб тиззамдан мадор қочарди.

Дарвозага суяниб ўтирганча юм-юм йиғлардим-да, балки бобом ичкарида юргандир, кўрганларим тушдир деган хаёлда тирқишдан термулиб турардим. Бир неча марта мени бобомнинг қўшнилари уйимизга элтиб қўйган, агар ҳаяллаб қолсам, ота-онам шу жойдан топадиган бўлганди.

Кейин бобом тушларимга кўчди

Мен бобомни маҳкам қучиб, Тирик экансиз-ку, алдашган экан-ку! деганча қувончдан юрагим қинидан чиқар даражада урар, шу зарблар шовқинидан уйғониб, тонггача унсиз кўзёш тўкиб ётардим.

Аста-секин ҳамма марҳумлар қатори бобомни маърака муносабати билан эслайдиган бўлишди, мен эса бир лаҳза ҳам ёдимдан чиқаролмадим.

Ота уйимга кўникишим қийин бўлди, бора-бора одамови тортиб, ҳеч ким билан гаплашмай қўйдим, сал нарсага ҳиқиллаб йиғлаб, аразлаб олардим. Дадам дўхтирга олиб борди, у Бола руҳий инқирозда, тез ўтиб кетади, иложи борича бобосининг ҳовлисига бормай турсин, у билан боғлиқ нимаики бўлса, йироқроқ тутиш керак, деб тайинлади.

Опаларим менга қўриқчи бўлди.

Энди мен бобоуйим жойлашган маҳаллага яқин ҳам боролмасдим. Акамга ялиниб-ёлвориб, қадрдон китобларимни олиб келтирдим. Олиб келтирдиму жоним тинчиди, шу билан мутолаага шўнғиб кетдим. Уйдагилар Хайрият, қизгина чалғиди, машғулот топди, деб севинишди, аслида мен Ҳувайдо воситасида бобом билан суҳбат қурардим:

* * *

11 август

Шу тариқа кунлар имиллаб, ойлар судралиб, йиллар чопиб ўтаверди.

Гулшан опамни турмушга узатганда мен ўн яшар қизча эдим. Тўйга ҳозирлик кўриб ҳамма ясан-тусан, пардоз-андоз қилар, ўртанча опам қошлиқ тортаркан, менга кўзгудан қараб:

 Кел, сениям қошингни қарайтириб қўяй, дадасини эркаси, деди.

Мен уялиб, ўзимни эшик ортига тортдим. Ортимдан холамнинг қизи Марзия:

 Худони қудрати! Муштдаккина-ю, ҳалитдан чиройи ақлни шоширади-я! Бунингга қошлиқ шарт эмас, қара қош-кўзни, сурма тортилгандай, какликнинг худди ўзи! Қўшиқда айтилади-ку:

 деб хиргойисидан ўзи завқланиб хандон ташлади.

Мен ётоқхонага кириб, илк бор бошқача кўз билан кўзгуга қарадим: менга катта-катта кўзлар ҳадик билан боқиб турарди

* * *

Тўғриси, синфдошларим баъзида чиройимга ҳавас қилиб гапиришган, бировлари ҳасадда сўз қистирган пайтлари кўп бўлган. Мактаб ҳаваскорлик тўгарагида бош роллар менга ишониб топширилганда синфдошим Адибанинг ғайирлигига жавобан адабиёт ўқитувчимиз Жаннат опа Бонунинг кўриниши ҳам мос келади, деб оғзига ургани ҳам бор гап.

Кейинчалик коллежга ўтиб ўқий бошлагач, Тангри таоло мени беҳад сийлаб марҳамат кўргузганини англаб етдим.

Мен бўй етиб улғайганим сайин чиройим очилиб, гўзаллашиб бораётганимни ўзим ҳам билиб турар, кўча-кўйда суҳбатлашиб турганлар мен ўтганимда бирдан жимиб қолишларидан, автобусга чиқсам беихтиёр ҳамма мен томон қайрилиб олишидан, ўқитувчиларим баҳоларимни бироз ошириб қўйишларидан ич-ичимдан қувонар бир сўз билан айтганда, ҳаётдан мамнун эдим.

Онам кўз тегмасин деб етти пирни айлантириб дам солдирар, туморлар тақиб, кўзмунчоқлар боғларди.

Энг яқин ўртоғим кўзгу доим ёнимда, у билан дийдорлашиб тўймасдим, қараган сари баҳри дилим очилиб, яйраб борардим. Чунки у ғўрлик пайтим қиз боланинг ҳусни ҳам бахти, ҳам фожиаси бўлиши мумкинлиги хаёлимнинг кўчасига келмас эди.

Мактабдагидек, коллежда ҳам барча йигитлар ошиқу шайдо, мени талашиб ёқалашганлари қанча бўлса, мактуб йўллаганлари, совчи қўйган чилгилари ҳам шунча эди.

Абитуриентлигимда бир воқеа рўй бердики, бу менинг чиройим шуҳрати овозасини янада оширди.

Ҳужжат топшириш ҳам ўсмир ҳаётининг ҳаяжонли айёми Мен эгнимга янги атлас кўйлак кийиб, ўзимга ишончим барқарор, Арк ёнидан учиб-қўниб ўтиб бораётсам, бошига тўр қалпоқ бостириб, бурнига зангор шишали кўзойнак қўндирган бир амаки Тўхта, қизим, бир дақиқа! деб қолди.

Қарасам, у бўйнига осиғли фотоаппаратини созлаб, мени мўлжалга оляпти. Вақтим зиқлиги учун у билан ортиқча тортишиб ўтирмадим, шу билан бирга, шайтонлик ҳам қилгим кеп қолди: шоира қизларнинг газетларда чиқадиган бир хил суратларига тақлидан кўрсаткич бармоғимни иягимга қўйиб жилмайдим: Марҳамат, олаверинг!

Суратчи беш-олти марта аппаратини чирқиллатиб, мамнун илжайди. Сўнг абитуриентлигимни эшитиб, яна қувониб кетди: Йўғ-е, буни қара-я, роса мен қидирган қаҳрамон экансан-ку!

Шу заҳоти рўй берган воқеани унутиб, дорилфунуннинг қабул бўлимига равона бўлдим.

Орадан бир ой ўтар-ўтмас Тошкентда чиқадиган рангли журнал муқовасида кўйлагим ва юзим лов-лов ёниб, кулиб турган суратим босилиб чиқди. Ҳамма ёқда шов-шув: Нима дейсан, ўзимизнинг Бонуни Тошкентдаям танишаркан, илтимос қилиб суратга туширишибди, Чиройли бўлсанг шу-да, Чиройи учунми ё аълочилиги сабабми?, Уяммас, буяммас, дадаси Тошкентда ўқиган-ку, танишларини ишга солган-да

Консультацияга кирсам, ўзаро суҳбатлашиб ўтирган муаллимлар менга бир қараб, кўз узолмай қолишди. Улардан бири сочлари жингала, ёшроқ домла: