а) Научная индивидуальность Жильбера.
Чтобы описать научную индивидуальность Жильбера де ла Порри, лучше всего собрать впечатления, которые его личность произвела на научный мир того времени. Одни только рукописи его трудов свидетельствуют о том, что он пользовался большим уважением у своих схоластических современников и потомков. Cod. (0) II 24 из публичной библиотеки в Базеле содержит объяснения Гильберта к «Opuscula sacra» Боэция, написанные красивым минускульным шрифтом XII века229.
Кодекс украшают великолепные инициалы. Однако самым прекрасным украшением манускрипта являются красочные миниатюры, на двух из которых изображен сам Гильберт. На первой из этих миниатюр Гилберт изображен епископом, восседающим на троне в понтификальном облачении. Его почтенная голова с белой бородой украшена Инфулом и обрамлена золотым нимбом. Перед ним стоят два ученика с длинными волосами. Один из них держит пюпитр, на котором лежит книга, в которой престарелый ученый епископ только что написал первое слово «Libros» своего комментария к «De trinitate» Боэция. В правом верхнем углу изображен голубь символ Святого Духа, вдохновляющий глубокомысленного богослова.
Вся картина свидетельствует о том, с каким почтением относились к аскетической и богословской индивидуальности Гилберта. В том же манускрипте наш схоластик вновь становится объектом миниатюры, также окруженной ореолом. То, что рука миниатюриста здесь благочестиво поместила в красочную картину, также выражено в суждениях надежных современников.
Если некоторые писатели XII века прежде всего Гауфред, секретарь святого Бернарда, высказываются о Жильбере де ла Порри менее благосклонно, то эти критические голоса следует понимать, исходя из возбуждения и пылкости полемики, которую вели святой Бернард и его окружение против епископа Пуатье и которая привела к осуждению некоторых его приговоров на Реймском синоде в 1148 году.230
Под пером энергичного Гауфредуса борьба против отдельных недостоверных и косых предложений Гильберта стала также борьбой против его личности и научного направления. Менее благоприятные суждения о личности и научном значении Гильберта значительно перевешиваются и уравновешиваются теплыми словами восхищения, которые благоразумные и объективные современные авторы с большим авторитетом высказывают в адрес нашего схоласта. Отто фон Фрейзинг восхваляет серьезность и достоинство его образа жизни, превозносит его богатые знания, которые он приобрел за долгие годы обучения у способных учителей, у Бернарда Шартрского, у братьев Ансельма и Радульфа, и особенно подчеркивает его необычайно глубокое рассмотрение сложных богословских вопросов, которые, по общему признанию, часто принимают форму, темную и неудобную для среднего теолога.
Примечания
1
Об этом см. статью Морготта в Wetzer und Weites Kirchenlexikon X2 12221224 и более древнюю литературу, цитируемую и используемую там; Hurter, Nomenciator II 165; Denifle, Die abendländischen Schriftausleger bis Luther über Iustitia Dei (Rom 1, 17) и Iustificatio 7583.
2
«Sie ferme toto biennio conversatus in Monte, artis huius praeeeptoribus usus sum Alberico et magistro Roberto Melodunensi quorum alter ad omnia scrupulosus, locum quaestionis inveniebat ubique Alter autem, in responsione promptissimus, subterfugii causa propositum numquam declinavit articulum, quin alteram contradictionis partem eligeret, aut determinata multiplicitate sermonis, doceret unam non esse responsionem. Ille ergo in quaestionibus subtilis et multus; iste in responsionibus perspicax, brevis et commodus. Quae duo, pariter eis, si alicui omnium contigissent, parem utique disputatorem non esset invenire. Ambo enim acuti erant ingenii et studii pervicacis; et, ut reor, magni praeclarique viri in studiis physicis enituissent, si de magno litterarum niterentur fundamento, si tantum institissent vestigiis maiorum, quantum suis applaudebant inventis
Porro alter in divinis proficiens litteris, etiam eminentioris philosophiae et celebrioris nominis assecutus est gloriam» (Metal. 1. 2, c. 10 [M., P. L. CXCIX 867 и 868]).
3
«Duos etiam venerabiles magistros, quos in theologia nibil haereticum docuisse certissimum est, Robertum scilicet Meljdensem et Mauricium hodie Parisiensem episcopum silentio praeterire non debeo» (Eulogium [ibid. 1055]).
4
Historia Universitatis Parisiensis II 558628 772.
5
Сезар-Эгасс дю Буле (умер в 1678 г.), известный как Булеус, был французским историком.
6
Die abendländischen Schriftausleger etc. 75 ff.
7
Западные толкователи Писания и т. д. 75.
8
«Ad eruditionem autem ipsius omnes scripture facte sunt, quarum partes sunt tarn sacre scripture, tarn ethnice. In ethnicis enim, id est gentilibus, et sermonum compositio et rerum proprietas docet. Sermonum compositio in trivio, rerum proprietas in mathematicis disciplinis secundum extrinseca et intrinseca; secundum extrinseca, ut in quadrivio, ubi doctrina fit secundum figuras exteriores; secundum intrinseca, ut in physica, ubi nature et creature rerum secundum intrinseca demonstrantur. His enim prius sutnus instruendi, ut sie ad intelligentiam Scripture divine perveniamus. Sacre vero scripture dieuntur, in quibus de Incarnatione verbi agitur, propter incommutabilem sui veritatem sie dicte, vel propter sacramenta Christi, que in ipsa continentur. Que in duas dividuntur partes, in vetus scilicet et novum testamentum, que quidem generalem habent materiam, Incarnationem Christi cum omnibus sacramentis suis precedentibus et subsequentibus» (ebd/76).
9
Ср. выше p. 256 и далее.
10
Queritur, quid sit iuramentum (fol. 85); Queritur, utrum omne opus ex intentione pendeat (fol. 85); Queritur, utrum possit quis penitendo satisfacere de uno peccato ita quod non de aliis (fol. 85); Queritur, utrum malus possit quandoque benefacere (fol. 85); Queritur de clavibus Petro translatis et eius successoribus que et quot sint (fol. 89); Queritur, utrum omnis iudex, qui secundum decreta sanctorum iudicat, iuste iudicet (fol. 91v); Queritur, utrum quis adultus non baptizatus et involutus multis criminibus possit mundari per susceptionem lavacri ab originali peccato qui ficto corde et non contrito accesserit et non penitens de superadditis peccatis (fol. 93); Queritur, utrum maius sit diligere inimicos quam amicos etc.
11
Queritur, utrum quicquid in deo est deus sit (fol. 88v); Queritur, utrum homo creatus esset, nisi cecidisset angelus (fol. 89r); Queritur cum eadem sit substantia patris et filii et Spiritus sancti, utrum substantia patris incarnata sit (fol. 89p); Queritur, utrum deus possit modo facere quicquid potest facere (fol. 89 v); Queritur, utrum sit idem deo scire quam esse (fol. 90r); Queritur, utrum deus possit omnia hodie, que eri potuit (fol. 92r) и т. п.
12
Querifcur, utrum quicquid in deo est deus sit. Quod si est, cum voluntas aliquid faciendi in deo sit, ipsa deus est. Sed illa potest non esse. Ergo aliquid quod deus est potest non esse. Solutio. Hoc nomen voluntas equivoce accipitur. Cum dicitur: voluntas dei est hoc faciendi non est aliud nisi deus volens et cum dicitur: hoc potest non esse non est aliud nisi hoc: non erit subiectum sue divine voluntatis. Propter res enim subiectas sue voluntati verum est, non propter deum volentem (fol. 88).
13
Denifle, Die abendländischen Schriftausleger etc. 76.
14
Ebd. 75.
15
Ср. P. J. Lau de, Catalogue methodique, descriptif et analytique des raanuscrits de la bibliotheque publique de Bruges, Bruges 1859, 179.
16
Bibliotheca Belgica manuscripta, Insulis 1641, 169.
17
Archiv für Literaturund Kircheogeschichte des Mittelalters I (1885) 618 A. 3; III (1887) 638 ff.
18
П. Августин Даниельс 0. С. Б. в Мария-Лаахе обратил мое внимание на эти две рукописи в Британском музее.
19
Текст Инсбрукской рукописи, начиная с листа l, совпадает с текстом Брюггской рукописи, начиная с листа 101 и далее.
20
Здесь приведены лишь некоторые образцы текстовых версификаций: Cod. Brug. 191. Fol. 25: «Sunt autem quattuor modi cognitionum, quibus mens rationalis ad divinam potest pervenire notitiam. Quorum duo ex gratia sunt, duo ex natura, qui sibi coniuncti mentem divina cogni tione illuminant. Nihil enim profieiunt naturales, nisi ab illis adiuventur, qui ex gratia descendunt. Illorum vero, qui ex natura sunt, unus exterior est, alter interior
Fol. 104: «At vero quod malum esse bonum sit non parva questio est, que a multis magno sudore tractata invenitur et a multis auctoritatibus plurimis et rationi- bus multis probatum invenitur, quod malum esse bonum sit.»
Cod. Paris. 14522. Fol. 9: «Sunt autem quattuor modi cogni-
tionis, quibus mens rationalis ad divinam
potest pervenire notitiam, duo ex natura, duo ex gratia et utrorumque unus exterior et alter interior.»
Fol. 46: «Et quod malum esse bonum sit non parva questio est, quod tarnen ex auctoritate videtur ostendi.»
21
Благодаря этому материал Брюггского манускрипта, заполняющий более 800 листов фолио, в парижском манускрипте был сжат до 155 листов кварто.
22
Cod. lat. 14522, fol. 9.
23
De scriptoribus ecclesiasticis II, Lipsiae 1722, 1452.
24
Hist. Univ. Paris. II, Paris. 1665, 585628 772.
25
Observationes ad Robertum Pullum (M., P. L. CLXXXVI 1015 1053f).
26
Histoire de la philosophie scolastique I, Paris 1872, 492494.
27
Archiv für Literaturund Kirchengeschichte des Mittelalters III 638.
28
Sententiae divinitatis, Münster 1909, Небольшой фрагмент также напечатан в M. Grab mann, Die philosophische und theologische Erkenntnislehre des Kardinals Matthäus von Aquasparta 148.
29
Нуайон готовит издание полного собрания Сентенций Роберта Мелунского.
30
«Meum itaque propositum completum erit, si sacramenta veteris et novi testamenti breviter percurrendo de fide et spe et caritate tractatum conclusero» (Cod. Brug. 191, fol. 6V). Ср. выше с. 295.
31
«In his enim summa salutis humane integre continetur; nam qui sacramenta susceperit fideliterque crediderit ac in caritate perseveraverit, profecto salutis eterne consors erit» (ibid.).
32
«Id vero non perturbate, sed ordine agendum est et a sacramentis veteris testamenti exordium sumendum, quoniam ipsum canonice scripture est principium et prima divini cultus institutio novique testamenti prefiguratio» (ibid.).
33
«Huic vero opusoulo titulos prescribee ipsumque titulis interpositis distinguere magis me compellit consuetudo quam ratio. Quod namque arbitrio cuiusque relinquitur, magna imprudentia est* (fol. 8).
34
«Sunt autem quinque in prima et principali enumeratione proposita. Hec sunt: quare homo creatus, qualis factus et qualiter institutus, quomodo lapsus et qualiter restauratus» (Cod. 297 Innsbruck, fol. 25 \ Cod. Brug. 191, fol. 119).
35
«Unum vero, que in principali enumeratione suscepti tractatus proposita sunt, quantura valui, certificavi et a dubitatione quantum potui absolvi i. causam creationis hominis et nonnulla que ad eiusdem cognitionem necessaria sunt visa subnectendo. Et ideo ne enumerationis ordo perturbetur, quod secundum enumeratione tenet locum, secundo loco in tractatum est assumendum et qualis homo factus sit diligenti investigatione est prosequendum» (Cod. 297 Innsbruck, fol. 91. Cod. Brug. 191, fol. 164).
36
Например, c. 1: De hoc quod vetus testamentum novum in doctrina convenienter precessit; c. 2: De hoc quod vetus testamentum eonveniens testimonium est novi; c. 4: De hoc quod pium est anime veritatem inquirere et de studiis cognoscende veritatis (сокращение этой главы начинается с Cod. lat. 14522 Парижской национальной библиотеки); c. 11: De occasione et causa, quare vetus testamentum in grecam linguam sit translatum; c. 12: De distinctione librorum novi testamenti et de causa, quare in eis nihil contineatur, quod non sit recipiendum, et de hoc quod scripture sanctorum expositorum tante non sunt auctoritatis.»
37
Первая глава озаглавлена: «De primis rerum causis earumque differentiis ad alias causas» (fol. 20).
38
Л. 1, п. 2, с. 8: «Auctoritates philosophorum de trinitate. Hermes mercurius. Платон» (л. 23).
39
«Octava partis disputatio circa sapientiam dei tota consistit, que secimdum diversos modos quibus res ei subiecte sunt diversis nuncupatur nominibus sc. scientia et prescientia et aliis que supponuntur» (fol. 84).
40
«Pars nona de voluntate dei disserit» (fol. 101).
41
C 61: An motus temporalis deus capax esse possit (fol. 128); c. 62: An verbum hoc: sum, es, est temporis sit significativum quando dicitur: deus fuit, deus est (fol. 128); c. 63: De intellectu harum locutionum: deus fuit, deus est, deus erit (fol. 128); c. 64: An verum sit deum in tempore presentem esse, quia in omni tempore est (fol. 129).
42
Следует обратить внимание на следующие главы: c. 1: De excellentia forme corporis humani; c. 5: De diversorum opinionibus de hominis compositione habitis; c. 6: Quare anima humana substantia sit incorporea; c. 8: In quibus anima humana maxime distat a corporis natura; c. 9: De ratione immortalitatis anime humane. Главы 10 15 посвящены бессмертию человеческой души.
43
«Ipsum namque novum testamentum a ipso incipit mysterio incarnationis. Inquit enim Mattheus: Liber generationis Iesu Christi filii david, filii abrahe. Et bene a generatione Iesu Christi novum testamentum incipit, per quam fit reparatio generis humani. Quare et vetus initium sumpsit a generatione celi et terre, per quam conditum est genus humanum» (fol. 272).
44
«De fide et spe, quae in nobis est, omni poscenti rationem reddere, ut ait Petrus» и т. д. (M., P. L. CLXXVI 41). «Prompta et sufficiens reddende rationis creditorum scientia» (Cod. Brug. 191, fol. 22).
45
«Fides autem nee ceca est neque coaeta, ut vel non intelligentes credant vel nolentes. Neque istud dico, quin vere dictum sit: crede et intelliges. Nam ad quandam intelligentiam fide pervenitur et non illa intelligentia ad fidem. Est tarnen intelligentia quedam, sine qua ipsa fides non potest a quocumque haberi i. intelligentia verborum, quibus ipsa fides predicatur Est enim intelligentia tripartita: una verborum, quibus ipsa fides predicatur, sine qua ipsa fides numquam potest haberi. Est vero altera rei et speciei, circa quam fides numquam potest esse, que in futuro erit, ubi quod credimus videbimus. Alia illa est, de qua nunc agimus et pro qua scriptum est: crede et intelliges. Nam ad intelligentiam credendo pervenitur et non ad fidem intelligendo. Est quippe fides causa cuiusdam intellectus et non ille causa fidei. Hie enim intelligentia appellatur prompta et sufficiens reddende rationis creditorum scientia, quam per fidem quisque meretur. Fides tarnen ipsa quedam illuminatio mentis est ignorantiam infidelitatis expellens Non est ergo fides absque eius cognitione quod creditur. Unde id quod omnino ignoratur nulla ratione creditur nee etiäm ab invito aliquo modo fides habetur» (Cod. Brug. 191, fol. 22). Сокращенный вариант этого текста приводится в Cod. lat. 14522 Национальной библиотеки, лист 8: «Fides autem nee ceca est nee coaeta, ut vel non intelligentes credant vel nolentes. Neque istud dico, quin vere dictum sit: crede et intelliges. Est enim intelligentia tripartita. Una verborum, quibus ipsa fides predicatur et sine qua non habetur, alia rei et speciei, cum qua fides esse non potest, que in futuro erit, ubi quod credimus videbimus, alia est, de qua nunc agimus et pro qua scriptum est: crede et intelliges, que est prompta et sufficiens reddende rationis creditorum scientia, quam per fidem quisque meretur. Fides tarnen ipsa est quedam mentis illuminatio ignorantiam infidelitatis expellens».