Эн дуо, Андросов?
Мин.
Эрэпкиэҥҥин дуо?
Кыра-хара дьон баттыгастан тахсалларын туһугар төһө күүһүм кыайарынан көмөлөһөбүн уонна көмөлөһүөм даҕаны.
Бандьыыт, ымах гынаат, Баһылайы сирэйгэ биэрдэ. Тойоннорун аттыгар турар кыыллыйбыт бандьыыттар кэрээнэ суох күлэн алларастастылар. Кинилэр Баһылайы, быраатын Луканы, таайдарын Ньукулай Орлову түҥ-таҥ түһэрэн, уорааннаах тохсунньу ый тымныытыгар түҥнэритэ анньыталаан илдьэ барбыттара. Сотору буолаат, олбуор иһэ им-дьим буолла. Дьиэ иһигэр инчэҕэй эттээх тулуйбат ытабыла-соҥобула. Туох да көмүскэлэ суох ийэлэрэ Мотуруона эмээхсин, Баһылай кэргэнэ Марыына уонна аҕыйах ыйдаах кыракый кыыс аймана хааллылар.
Киэһээҥҥи кылгас күн киирэн, түргэнник хараҥаран барбыта. Бэрт элбэх систэри, үрүйэлэри ааспыттарын кэннэ ырыых-ыраах уоттар кылахачыһан көһүннүлэр. Утаакы буолбата, аттаахтар дэриэбинэ иһигэр киирдилэр. Хаайыылаахтары түҥ-таҥ анньан, аанньа оттуллубатах тоҥ хаһаа ампаар дьиэҕэ киллэрэн, хаайталаан кэбистилэр.
Сарсыныгар Баһылайы саалаах дьон иннилэригэр уктан ыстааптарыгар киллэрбиттэрэ. Остуолга хара бытыктаах, толуу көрүҥнээх, байыаннай таҥастаах киһи олорор. Кини Баһылайы батары көрөн олорон:
Эн Андросовтара диэн буоллаҕыҥ дии, диэт, ыскааптан баран тугу эрэ ылла.
Ким да буолуум. Ол эн дьыалаҥ буолбатах.
Аргыый, өйдүү-өйдүү саҥар. Эн олоҕуҥ биһиги илиибит иһигэр. Эйигиттэн биһиги элбэҕи тугу да эрэйбэппит. Эн биһиэхэ биири эрэ этиэхтээххин ревкомҥа кимнээх киирбиттэрэй? диэн тойон бэрт албын куолаһынан ыйытар.
Мин табаарыстарбынан эргиммэппин. Миигиттэн тугу да истиэҥ суоҕа.
Саҥарба, чиччик! Син-биир саҥардан тэйиэхпит, диэт, тойон бэстилиэтин сулбу таһыйан ылла. Саҥарбатаххына, сүүскэр буулдьа, сүрэххэр быһах. Хайа, тоҕо саҥарбаккын? Дьэ, эн билигин Чурапчытааҕы конференцияҕа курдук биһигини тоҕо ыкпаккын-түүрбэккин? Киһи эрэ буолларгын, биһиги илиибитигэр түбэстиҥ ээ. Оҕобун кытта кэпсэтэр-аахсар күн тирээтэҕэ үһү. Чэ, этэҕин дуу, суох дуу?
Олус киэбиримэ. Эн туохха тирэнэн бачча киэбирэҕин? Ити хамса табах, кутуу чэй туһугар сылдьар дьоҥҥунан дуо?
Бандьыыт тойоно, кыбдьыгырыы түһээт, Баһылайы сирэйэ-хараҕа диэбэккэ, үнтү сынньан киирэн барда. Онтон икки саалаах бандьыыт Баһылайы түҥнэри охсон түһэрдилэр. Кинилэр сыгынньах кэриэтэ киһини соһон таһаардылар. Тымныы сүрдэммит. Бандьыыттар Баһылайы таҥара дьиэтин иннинэн чочуобуна кэтэх өттүгэр, умса-төннө анньыталаан аҕаллылар. Төһө да күүһэ-сэниэтэ эһиннэр, ревком бэрэссэдээтэлэ тоҥуу хаарга баҕаналыы тэбинэн турда. Бандьыыт тойоно киниэхэ ынан кэллэ уонна тииһин быыһынан сыыйан ыйытта:
Хайа, өйдөннүҥ дуо?
Өйдөөн турабын.
Чэ, эт!
Эһиги бандьыыттар диэн дьиҥнээх ыттаргыт. Эһиги диэн истэҕинэ, бандьыыт тойоно эмиэ түҥнэри охсон түһэрдэ. Баһылай туох баар күүһүн түмүнэн, тоҥуу хаартан туран кэллэ. Бандьыыттар сааларын сомуогун туруоран халыгыраттылар. Бассабыык Баһылай саа уоһугар туран бассабыыктыы эрчимнээх тыллары эппитэ:
Саллааттар! Эһиги кыһалҕаҕа кыпчыттаран, баайдар албыннарыгар оҕустаран сылдьаҕыт. Ким иннигэр эһиги тосту тоҥон, толоон аайы охтоҕут? Кимнээҕи өлөрөөрү тураҕытый? Биһиги аҥаардас эһиги иннигит иһин бу буолан турар дьоммут. Хамначчыт кыра-дьадаҥы дьон көмүскэллэрин иһин, баайдар суостаах батталларын кытта мөккүспүт «буруйбутугар» охтон эрэбит. Ону бэйэҕит өйдөөҥ, санааҥ! Бассабыык баартыйа барҕардын! Кыһыл аармыйа кыайдын! Туругурдун Сэбиэскэй былаас! Чэ, бэлэммин!
Сотору буолаат, хас да бинтиэпкэ тыаһа тоҕо ыстанан, ыраахха диэри дуораһыйда.
Ити курдук, бандьыыттар Сэбиэскэй былааһы олохтоспут, ревком бэрэссэдээтэлин, бассабыык, Андросовтар баар-суох убайдарын Баһылай Андросовы 1922 сыллаахха тохсунньу 11 күнүгэр ытан өлөрбүттэрэ. Ити күн кини лоп курдук 33 сааһын туолбута.
Убайын өлөрүөхтэриттэн 19 сыл ааста. Ол аһыыта-абата ааспат. Биир дьиэ кэргэн уота умуллубута Итинтэн тэптэрэн, Андросовтар аймахтар эстибиттэрэ. Быраата Лука тоҥ хаһаа ампаар дьиэҕэ сытан, сэбиргэхтэтэн күүскэ ыалдьыбыта. Элбэхтик эмтэммитэ эрээри сэллик ыарыыга хаптаран, дьиэ-кэргэн тэриммэккэ кылгас үйэлэммитэ. Соҕотох Маарыйа эрэ хаалбыта. Ол иһин Ыстапаанынаан сүбэлэһэн баран, кыра уолларын Баһылай Андросов диэн сурукка-бичиккэ киллэрбиттэрэ. Оҕонньордоох эмээхсин да утарсыбатахтара. Өтөх иинэ оспот. Оҕото Баһылайа ситтэҕинэ-хоттоҕуна, үлэһит бэрдэ буолан, оҕо‐уруу төрөтөн, Андросовтар ааттарын ааттатыа, хаан аймаҕы тэнитиэ.
Маарыйа бүгүҥҥү күннээх курус санаатыттан босхолонон, чэпчии быһыытыйда.
IV
Бэс ыйын 19 күнэ. Сир-дойду ситэн-хотон, күөҕүнэн силигилээн, самаан сайын саамай күөҕүнэн чэлгийэр, минньигэс сытынан сүрэҕи нүөлүтэр кэрэ кэмэ. Сырдык, ыраас үрүҥ түүннэр үүнэннэр, чыычаахтар чыбыгыраһар саҥалара сири-дойдуну ылан кэбистэ. Куула тыаҕа чоргуйар кэҕэ куолаһа олох уйгулаах тойуга буолан иһиллэр.
Бүгүн ыһыах. Оҕо‐дьахтар ыһыахха анаан тиктибит саҥа халадаай былаачыйаларын, ырбаахыларын кэтэн, бары ыһыах буолар түһүлгэтин диэки субустулар. Эр дьон бэрт дьоһуннаахтык туттан, бэйэлэрин икки ардыларыгар дорҕоонноохтук кэпсэтэллэрин быыһыгар ыһыах ыһыллар сиригэр наллаан хаамтылар.
Маарыйа дьонун ыһыахха атаартаан баран, түһүлгэҕэ олорон аһыыр астарын бэлэмнээтэ. Бэҕэһээ Ыстапаан илимнээн сарсыардаттан собо ыһаарылаабытын, оҕолор кэллэхтэринэ ыһыахха сиэхпит диэн хаһааммыт ынаҕын этин кырбаһынан буһарбытын, сибилигин астаабыт алаадьытын туос ыаҕайаҕа сааһылыы уурталаата. Онтон былырыын сайын ыһыахха кэтиэм диэн анаан тиктэрбит халадаай былаачыйатын, үрүҥ сарыы этэрбэһин кэтэн, хара суһуоҕун кэннин диэки эрийэ тутаат, кичэйэн туран, сиидэс маҥан былаатынан бобуонньуктуу баанан, дьиэтин аанын талах сиппииринэн баттатан дьон субуһар сирин диэки сылбырҕа соҕустук туттан хаамта.
Тиийбитэ, хайыы-үйэ холкуос бэрэссэдээтэлэ Алексей Васильевич үлэни-хамнаһы ырытан, дакылааттаан ырааппыт. Остуолга сэбиэт бэрэссэдээтэлэ Бүөтүр Бөтүрүөбүс уонна биригэдьиир Махсыым томтоһон олороллор. Сотору дакылаат бүтэн, бириэмийэлэри туттартааһын саҕаланна. Ыстапаан бириэмийэҕэ эмиэ тигистэ. Хас киһи ааттаннаҕын ахсын кулууп үлэһитэ Ньукулай Торговкин хаһан да иэйбэтэҕин иэйэн, хормуоскатын ыыра тардыах курдук күүскэ тардыалыы олорор. Маарыйа дьон быыһыгар уолаттарын хараҕынан көрдөөтө да таба тутан көрбөтө. Киргиэлэй оҕонньор остуол иннигэр олох маска, араатардьыттар тылларын сыыска-буорга түһэрбэттии, кулгааҕын даҕайа тутан олорор. Кырдьаҕас киһиэхэ көнө уҥуохтаах оҕонньор. Өссө аҕыйах сыллааҕыга дылы чыначчы туттан баран, доҕулдьуйан хаамара.
Биригэдьиир Махсыым тыл этэн чоргуйбутугар сэргэхсийии буолла. Маарыйа кулгааҕын уһугунан иһиттэҕинэ, Миитээ үчүгэй, тахсыылаах эдэр ыччат үүнэн эрэрин туһунан үтүө тылынан ахтыллан ааспытын ийэ үөрэ иһиттэ. Быйыл эдэр тырахтарыыс Андросов Баһылай күнү-түүнү аахсыбакка таһаарыылаахтык үлэлээн, бурдук, сиэмэ ыһыыта хаһааҥҥытааҕар да эрдэ түмүктэммитэ бэлиэтэнэн, эһэлэрэ оҕонньор иннин-кэннин билбэт буола үөрдэ, аттыгар олорор кырдьаҕас үөлээннээхтэригэр айаҕа хам буолбакка кэпсиириттэн сэрэйдэххэ, сирэйигэр-хараҕар киэн туттуу бэлиэтэ көстөр.
Сотору буолбата, кэнсиэр саҕаланан, ырыаны-тойугу тардан кэбистилэр. Дьахталлар холкуостаах эр дьону ырытан, ыллаан эйээрбиттэригэр эр дьон мүлүк-халык тутуннулар, кэтэхтэрин да тарбанааччылар баар буоллулар. Көрөөччүлэр күлсэн иэрийэ сыыстылар. Нэһилиэк байаньыыһа Ньукулай Торговкин кэргэнинээн Аанчалыын ыллаан доллоһуппуттарыгар сүүһүнэн киһи чуумпуран хааллылар, бэл, мэник-тэник кыра уолаттар тохтоон ыллылар. Дьэ, куоластаах дьон. Хас бырааһынньыгы кинилэр киэргэтэллэр. Биирдэ эмэ кэнсиэргэ кыттыбатахтарына, дьон астыммат. Куһаҕан кэнсиэр аатырар.
Түһүлгэнэн олорон аһааһыҥҥа сылгы кымыһын, үтэһэлээх эти дьиэ кэргэн ахсаанынан биирдиилээн түҥэттилэр. Кэлэр ыйдааҕы абаансаҕа аахсыахпыт диэтилэр. Дьон үөрүү-көтүү, сүргэлэрэ көтөҕүлүннэ аҕай. Ыстапааннаах Маарыйа аһаан-сиэн кимиритэр уолаттарын астына көрө олордулар. Кийииттэрэ Вера иһэ төгүрүйэн, Миитээтэ сүгэн аҕалбыт мас олоппоһугар нэһиилэ олорор. От ыйын ортотугар оҕолонуохтаах, ый эрэ хаалбыт, этэҥҥэ буоллаҕына аны ыйынан «эһэ», «эбэ» буолуохтара. Эһэлэрэ Киргиэлэй оҕонньор сиэннэрэ тиит маһы туруору аспыт курдук лиһигирэспит уолаттар олороллоруттан дуоһуйан, киниэхэ эрэ анаан саламаат буһаран аҕалбытын сиэбэккэ, амтаһыйбыта буола олордо.
Дьэ, оҕолорум, билигин сахалыы оонньууга Дьөгүөрэптэр ааттарын түһэн биэрбэтэххитинэ табыллар. Мин урут эдэр эрдэхпинэ, чиргэл тиит маһы тосту тутар кыахтаах киһи этим. Аҕаҕыт эмиэ эдэр сылдьан кус быһый, ат бөҕө эр бэрдэ этэ. Ыһыаҕы ылан кэбиһэрбит, кырдьаҕас кэпсиирдии оҥостубутун көрөн, уола мүчүк гынан баран, тохтотордуу аҕатыгар нөрүс гынан, кулгааҕар сибис гынар.
Аҕаа, киэһэ дьиэбитигэр тиийдэхпитинэ, нус-хас кэпсэтиэхпит. Билигин оҕолор күрэхтэһэ бараары ыксыы олороллор. Саламааккын сиэн кэбис, иккиэн күрэхтэһии көрө барыахпыт.
Киргиэлэй оҕонньор сөбүлэһэн, тоҥхоҥноон ылар. Ону эрэ күүппүттүү, уолаттар сулбу-халбы аһаат, ойон туран: «Күрэхтэһиигэ сурутуҥ», диэн дорҕоонноох саҥа иһиллэр сирин диэки сүүрдүлэр. Ыстапааннара Бүөтүр Бөтүрүөбүс кыыһын Киристиинэлиин иннэлээх сап курдук суксуруһалларын таба көрөн, мунчааран ылла. Сэмэй баҕайы кыыс, бэл, кинини утары көрүстэҕинэ, иэдэһэ тэтэр гына түһэр. Онтон Баһылайдара, «ыал кыра оҕото» диэх курдук, кыыска эрэ наадыйбат. Тэҥнээхтэрин кытта күөн көрсөн, сотору-сотору тустан хачымахтаһаллар. Хапсаҕайдаһар санаалаахтар быһыылаах.
Маарыйа күрэхтэһиини көрөөрү, дьүөгэтинээн Мачыаналыын кэккэлэстэ. Мачыана уруккутун курдук күлэ-үөрэ кэпсэппэккэ, дьиппинийэ соҕус туттан олордо.
Ыстапааныҥ үөрэхтэнэн, үөһэлэри эрэ көрөр буолбут быһыылаах. Мин Өлөөнчүкпүнээн балтын эрэ курдук кэпсэтэр. Сэбиэт бэрэссэдээтэлинээн уруурҕаһар буолбуккун. Мантан ыла хара-кыра дьон атарахсытылларбыт буолуо.
Чэ, мээнэни саҥарыма. Оҕолор бэйэлэрэ билэн эрдэхтэрэ. Олохторо иннилэригэр турдаҕа. Холбоһон, эрэргэ дылы, айманнаххын, Маарыйа дьүөгэтин саба саҥарар.
Күрэхтэһии саҕаланан, дьон күрэхтэһээччилэргэ ыалдьан, ыһыы-хаһыы бөҕө буолла. Дьөгүөрэптэр уолаттара сүүрүү, хапсаҕай, мас тардыһыыта буоллун, барытыгар миэстэлэһэн, эһэлэрэ оҕонньор үөрүүтэ улахан. Тэҥҥэ хапсаҕайдаһан хачымахтаһыах, мас тардыһан чиччигинэтиэх курдук өрө мөхсөн олорор. Киһи эрэ буоллар, хаһан кини акылдьыйан тиийиэр диэри сүүрүү бүтэн, көрбөккө хаалла. Күрэхтэһиини түмүктээн, бирииһи туттарар үөрүүлээх чааска оҕонньор күннээтэ. Сиэннэрэ мүһэлэрин барытын эһэлэригэр аҕалан истилэр. Кэлин тиһэҕэр кыайан туппакка, мүччү тутаттаан, күлсүү бөҕө буолла.
Уйгу-быйаҥ ыһыах саамай муҥутуур чыпчаалыгар илии-илиилэриттэн ылсан, оһуокайдаан тэйдилэр. Айылҕаттан айдарыылаах Түмэппий кырдьаҕас оһуокай тылынан төрөөбүт Сахатын сирин кэрэтин, күөҕүнэн симэммит тулалыыр айылҕаны хомоҕойдук хоһуйан, чуор куолаһынан этэн-тыынан, үҥкүүлээн сэгэйэн барбытыгар, дьон бэйэ-бэйэлэриттэн көҕүйсэн, эбии киирэн, улахан түһүлгэни оҥордулар.
Маарыйалаах Ыстапаан оһуокайга өссө да дьону кытта тэҥҥэ үҥкүүлүөх эбиттэр да ынах ыанар кэмэ кэлэн, эһэлэрин икки өттүттэн ылан дьиэлэригэр бардылар.
Бары да бүгүҥҥү ыһыахтан сүргэлэрэ көтөҕүллэн, санаалара кэлэн тарҕастылар. Айылҕа барахсан ситэн-хотон, силигилээн, күн чэмэлийэ тыган, чыычаахтар чыбыгыраһар саҥалара айылҕаны ылан кэбистэ.
V
Маарыйалаах Ыстапаан ыанньыйбыт ынахтарын күрүлэччи ыан киирэн, аһыырга бэлэмнэнэн, ийэлэрэ күөрчэх оҥорон, үрүҥ көмүс биһилэҕэ охсуллан таһыгырыыр тыаһа иһилиннэ. Ол быыһыгар кэпсэтэн айахтара хам буолбата.
Үчүгэй ыһыах буолла. Өтөрүнэн маннык ыһыахтаабатахпыт. Урукку тойоммут Силэпсиэп ыһыахха киирбэтэх даҕаны, дьахтар алтан сылабаарга күлүгүн көрүнэн, үрүҥ көмүс ытарҕата эйэҥэлээн ылла. Күрэхтэһии көрө олорон Мачыанабыттан мөҕүллэн ыллым.
Ол тоҕо? Ыстапаан итии чэйи сыпсырыйарын быыһыгар соһуйбуттуу көрөр.
Ыстапаантан кыйыттар. Өлөөнчүгү көрбөт буолбут диир, ийэ эйэҕэстик күлэр.
Мачыана да булан эттэҕин. Кыра оҕо эрдэхтэриттэн биир тэлгэһэҕэ улааппыт оҕолорго хантан таптал кыыма саҕыллыай? Убайдыы-балыстыы эрэ курдук сыһыаннаһар дьону, хата, кини холбооттуу оонньообут эбит дии, эр киһи тиэхэлээхтик күлэр. Дьахтар оронуттан уот оттуор диэри түөрт уон санааны саныыр диэн сөпкө да этэллэр эбит. Бэҕэһээ киэһээҥҥэ диэри күнү оһуокайдаан көрсөр санаалааҕа дии. Хайа, уолаттар тоҕо турбаттар? Ыстапаан барар кэмэ буолла дии.
Бээ, ыксаама. Эбиэттэн киэһэ убайа Бороҕоҥҥо атынан илдьэр санаалаах. Сарсыарданан кэлбитэ, утуйа түстүн. Ыпсыылара ылыстар үчүгэй буолуо этэ. Биһиги киһибитигэр холоотоххо, намчы баҕайы кыыс. Эһэбит хойутаата. Тоҕо кэлбэт?
Баһылаастаахха аттары көрө-истэ, дьаһайа сырыттаҕа. Чэ, мин хаарчахха бардым. Ньирэйдэри уулатыам. Бүгүн сайылыктан холбуур үүт аҕалаллара саарбах. Эн тиийимэ, уолгун аһатан-сиэтэн ыытарыҥ ордук буолуо, аҕалара сып-сап хомунан тахсар.
Маарыйа уолугар өйүө бэлэмнээн, кыракый таҥас мөһөөччүккэ угар. Дьиэтин сиппииринэн харбаан ылла. Бүгүн сууйбат. Ыраах айаҥҥа дьиэттэн киһи барар буоллаҕына, дьиэ сууллубат диэн үгэһи куруутун тутуһар. Уоллара кэлбитэ икки хонно да, анаан олорон кэпсэппиттэрэ суох. Кэлбит күнүгэр ньирэйдэригэр сылдьыбыттара, бэҕэһээ ыһыах. Онтон бүгүн быыс булан барыар диэри кэпсэтиэ эбит да, аны уоллара ампаарга утуйа сытар. Миитээлээх Баһылай иккиэн хара бараан хаһылыччы көрбүт Андросовтар хааннара буоллаҕына, Ыстапааннара эриличчи көрөн, хара куудара баттаҕа сахсаҥнаан аҕатыгар майгынныыр. Тас көрүҥүнэн сахаҕа ис киирбэх уол буолан, кыргыттары эккиритиннэрэр быһыылаах. Уолаттарым үһүөн да бэйэлэрин кыанар, тэтиэнэх дьон буолан, бэҕэһээҥҥи ыһыахха аймахтарын, ордук эһэлэрин үөртүлэр. Улаханнык саҥарыллыбат. Барытын искэ тутуллар.
Ийээ, туох санаатыгар түстүҥ? Миитээ мичээрдээн, үрүҥ тиистэрэ кэчигирээн олорор.
Эһигиттэн, уолаттарбыттан, атын кими саныахпыный? Хантан ойон-тэбэн кэллиҥ?
Дьиэбиттэн, хантан буолуой? Өстүөпэ утуйа сытар дуо? Туруо эбит. Сотору барыа этибит.
Уһугуннар эрэ. Ампаарга быраатынаан утуйа сыталлар. Саатар, кыратык хабыалаан, кэпсэтэн барыа этэ. Кэпсэтэр соло да суох.
Сотору буолбата, уолаттар ыстаҥалаһан киирэн, ийэлэрэ бэлэмнээбит остуолун астына көрөн, чыпчырынан кэбистилэр. Илиилэрэ үтэһэлээх эккэ күөрэҥнээтэ, ол быыһыгар биэ кымыһын дуоһуйа ыймахтаатылар.
Һыллы, үөрэх хайдаҕый? ийэ уолун утары олорунан кэбиһэр.
Ийээ, үөрэх үчүгэй. Аны икки эксээмэним хаалла. Бүттүм эрэ тахсыам. Окко киирии да чугаһаата.
Оннук. От ыйын 12 күнэ окко киирии. Уон үһүскэ Кунай хотуурдаах күнэ. Бу күн от охсуллубат. Эһэҕит ону тутуһан тэйэр, Маарыйа уолаттарын сымнаҕастык имэрийэ көрөр. Уолаттар сирэй-сирэйдэрин көрсөн кэбиһээт, мичээрдэһэн кэбиһэллэр.
Өстүөпэ, ыксыа этибит. Бүгүн Бороҕоҥҥо хонон баран, сарсын оскуолалар наадаларыгар сылдьыахтаахпын. Эрдэ соҕус хоҥнуом этэ, Миитээ дьоһуннаах соҕустук саҥарар.
Бу бүтэрээри сылдьан, икки хоноору кэлэ турдаххын, ийэ уолун сэмэлиирдии көрөр.
Ыһыах тэрээһинигэр тиийбит куоратчыттарга түбэһэ түһэн кэлбитим. Сарсын сарсыардаттан куорат диэки сатыы түһүнэн кэбистэхпинэ, аргыс көстүө. Өлүөнэ эбэ барахсаҥҥа тиийдэххэ, биэрэккэ өрүһү туоратааччылар көстүөхтэрэ.