Сүрэх быраап буоллаҕа. Киристиинэ кыыс тарда сыттаҕа, убайа быраатын таайтарыылаахтык көрөр.
Ээ, бүт эрэ. Илдьэҕин дуу, суох дуу? Вераҥ аһаппатаҕа дуо? Ыстапаан киниэхэ сыһыаннаах кэпсэтииттэн куотардыы, ааны былдьаһар.
Сөп, сөп. Бардыбыт. Ийээ, өйүөҕүн аҕал эрэ. Аттар бэлэмнэр. Баһылаастаахха бардыбыт. Бүөтүр бэлэмнээн, күүтэн олорор.
Маарыйа уолаттарын атаараары тэлгэһэҕэ тахсыбыта Баһылай убайынаан хапсаҕайдаһан тардыалаһа сылдьаллар эбит. Миитээ үөрүөҕүнэн үөрэн, көрөн турар.
Ок-сиэ, бүтүҥ эрэ. Сибилигин айаннаары турар убайын хайыта тыытан, Маарыйа кыра уолун тохтотордуу, көхсүн таптайар.
Мин аайы кыайтарбат урааҥхай буолуо. Куорат киһитэ намчы буолуо диэн убайбынаан тутуһан көрдүм да, маһы туруору таппыт курдук кытаанах баҕайы, Баһылай убайын түөскэ анньыалаан көрөр да, киһитэ турбут сириттэн силир да гыммат.
Чэ, ийээ, мин бардым. Ый аҥаарынан кэлиэм, уол ийэтигэр утары барар. Ийэлээх уол куустуһаллар. Маарыйа уолун кууһарыгар сүрэҕэ доҕуурга иҥнибит туллук курдук өрө мөхсөн ылбытын дьиибэргии саныыр. Уолун сылаас ытыһын хаһан да ыыппаттыы, түөһүгэр ыга тутан турда. Ыстапаан ийэтин илиититтэн илиитин аргыый араара тарта. «Ийэм ити туох буолан кэбирээн ылла. Урут да барара-кэлэрэ да итинник буолбат этэ», ийэтин ууламмыт хараҕын соһуйа эмиэ да дьиибэргии көрөн ылла.
Ийээ, уолгун наһаа ньирэмситимэ эрэ. Чэ-чэ, барыаҕыҥ. Баһылаастаах күүтэн эрдэхтэрэ. Эһэҥ күүтэн иэдэйдэҕэ. Кэрэчээн кыыс Киристиинэ да ол диэки иҥээҥнээн эрдэҕэ, Миитээ быраатын дьээбэлээн күлэрин быыһыгар эйэҕэстик мичээрдээн кэбиһэр.
Маарыйа оҕолоро хараҕыттан сүтүөхтэригэр диэри батыһан көрөн хаалла. Уола кэлэригэр-барарыгар кыһаммат бэйэтэ тоҕо итинник уйадыйан ылбытыттан бэйэтэ да сонньуйа санаата. Хараҕа сиигирбитин кистии-саба хаһыйа соттон кэбистэ. «Аҕабыт Ыстапаан тоҕо хойутаата? Уолун олох да көрсүбэккэ ыытта. Ый аҥаарынан кэлэр оҕоҕо эмиэ тугун баҕайытай? Хата, киэһээҥҥи күөскэ тугу бэлэмниэх баҕайыбыный? Киэһэ Вера кэлэрэ буолуо. Миитээтэ суох буоллаҕына тэһийбэт. Манна хонооччу».
Кинилэр дьиэлэрин диэки Мачыана иһэрин көрөн, дьиэтигэр киирбэккэ, тохтоон, кирилиэһигэр күүтэн олордо. Дьахтар бэҕэһээҥҥи татыакаламмыта ханна да суох. Хаампытыттан икки иэдэһэ тэтэрэ кыыспыт, ыас хара баттаҕын өрө тараанан баран, кырабыайканан туттарбыт. Былаачыйата тэлээрэн олорор, илиитигэр бөтүөннээх.
Дорообо! Хаарчахха бүгүн барбатыҥ дуо? Эйигин бардаҕа диэн сарсыарда кэлэ сылдьыбатаҕым. Сугулааҥҥа бэҕэһээ орпут кымыһы үллэстэннэр, онтон тиксэн иһэбин. Эн ылаҕын дуо?
Ылбат инибин. Бэҕэһээ оҕонньор эбии ылбыт этэ. Кыра Ыстапааммын атаардым. Олор, сонунна кэпсээ, Маарыйа сыҕарыс гынан биэрэр.
Ээ, ол да иһин Баһылаастаах тастарыттан икки аттаах киһи бардылар. Кэһэ сылдьар кэпсээн, соһо сылдьар сонун суох. Ыһыах этэҥҥэ ааста диэн дьон астыммыт. Эдэрдэр түүнү быһа оонньоотулар быһыылаах. Сайылыкпар киэһээҥҥи ыамҥа тиийиэҕим. Оҕонньорум күүтэн эрдэҕэ.
Күүппэккэ. Эн манна күүлэй тэбэ сылдьаҕын, Маарыйа дьүөгэтин сирэйин-хараҕын дьээбэлээхтик көрөр.
Чэ, ээх. Эн уолаттардаах киһи мүһэ бөҕө сиэн абыраммыт киһигин.
Уйбаан да мүһэ ылан эрэр быһыылааҕа. Бэрт үчүгэйдик көрсөр этигит дии.
Ол мэник-тэник эдэр саастааҕы тапталбыт быдан дьыллар мындааларыгар, урукку дьыллар уорҕаларыгар саспыта ыраатта. Мээнэ солуута суоҕу саҥараҕын. Тэрэнтэйим иһиттэҕинэ иэдэйэр буоллаҕа. Онто да суох оҕолоргуттан эрэ тардыһан миигинниин олороҕун диэн тыллаах, Мачыана сибилигин күлэ-үөрэ олорбута ааһан, сирэйигэр санаарҕабыл толбоно түспүтүн Маарыйа бэлиэтии көрөр.
Оонньоон этэбин. Хата, киирэн мүһэтэ амсай. Ыһыах аһа элбэх. Ыстапаан билигин кэлэрэ буолуо. Чэйдиэххэ, дьахталлар уку-сакы туттан дьиэҕэ киирэллэр.
VI
Бэс ыйын 22 күнэ 1941 сыл. Сарсыарда саҥа тахсыбыт күн түннүгүнэн сардаҥаларын ыспахтаан тахсарын кытта Маарыйа уһуктан, араастаан утуйа сатаан эргичийэн көрдө да кыайан утуйбата, дууһата кураанахсыйбыт курдук. Тоҕо тулата барыта тулаайахсыйбыт курдук санааҕа кэлбитин кыайан өйдөөбөккө, таалан сытта. Ыстапаана сүрдээх холкутук утуйан сурдургуурун уһугуннарымаары, тыаһа суох аһыыр сиргэ таҕыста. Төһө да күн эрдэтин иһин, сылабаарын өрөөрү таһырдьаны былдьаста. Сылабаарын күөртээн, саҥа сыыгынаан истэҕинэ, дьиэттэн Ыстапаана маайканан эрэ күлтэллэн таҕыста.
Туох ааттаах эрдэ турдуҥ? Киһини утуппакка, киһитэ уутун быыһынан киҥинэйдэ.
Эрдэ баҕайы уһуктан, уум көтөн хаалан, сыта сатаан баран турдум. Хата, суун-тараан, күөрчэх оҥоруом, итии чэй иһиэхпит. Оҕонньор утуйда дии, сарсыарда күн тахсыыта чэйин өрөн баран, сүгүн утутааччыта суох бэйэтэ хайаан уһуннук утуйдаҕай?
Чэ, оҕонньору суохтаама. Билигин туруоҕа. Алта чаас саҥа буолла дии.
Остуолга саҥа аһаары олороллорун кытта, эһэлэрэ ис таҥаһынан эрэ, атах сыгынньах тахсан кэллэ.
Бөөлүүн дьон-сэргэ бөҕө тус арҕаа субуһан аҕай биэрдилэр. Кэннилэриттэн хара өһөх буруо тахсар. Сорохторун билэр курдукпун да кимнээҕин араарбатым, эһэлэрэ мунчаарбыттыы арҕаа диэки көрөн баран турар.
Аҕаа, сууна барыахха. Билигин чэйдиэхпит, Ыстапаан аҕатын илиититтэн ылан, суунар сир диэки илдьэр. «Аҕам эрэйдээх ити туох буолан ылар. Наар түүлүн кэпсээн, куһаҕаны түүйэр. Хата, тута умнан кэбиһэр буолан абыраата. Онтон атын үөлээннээхтэригэр кэпсээн ыраатыннарбыт буолуо этэ. Сааһа да ыраатта. 85 саас. Үчүгэй саас. Киһи барыта ити сааска тиийбэт» уола аҕатыгар суунарыгар көмөлөһө туран, санаан ылар.
Дьөгүөрэптэр үһүөн чэйдии олорон, күннээҕи үлэни-хамнаһы кэпсэтэн, бириэмэни билбэккэ хааллылар.
Оо, күн ырааппыт. Мин ынахтарбар таҕыстым. Онтон хаарчахха барыахпыт, дьиэлээх таһырдьа тахсар. Маарыйа дьиэтин-уотун хомуйа хаалар. Сып-сап дьиэтээҕи үлэлэрин бүтэрээт, холкуос ньирэйдэрэ турар хаарчаҕар бардылар. Сотору от үлэтэ саҕаланыа, Ыстапаана окко бардаҕына, Маарыйа соҕотоҕун хаалар. Бэйэтин сүөһүлэрин көрүөн эмиэ наада. Билигин кэргэнэ тэҥҥэ үлэлэһэр буолан, үлэлииргэ чэпчэки. Эр киһи бүгүн наар хаарчаҕы өрөмүөннээтэ, хас да сиринэн бүтэйдэрэ алдьаммыт. Бу күннэргэ өрөмүөннэммэтэҕинэ, биирдэ эмэ төлөһүйбүт ньирэйдэр тоҕо түһэн мүччү туттардахтарына, ыһыллаллар. Арай аһаабыт сирдэрэ буолан, ырааппакка абырыыллар ини. Таҥара сэрэҕи таптыыр. Онон эрдэттэн көрүммүт ордук. Күнүс 3 чааска диэри үлэлээн баран, сылайа быһыытыйан дьиэлэригэр бардылар.
Бөһүөлэктэригэр киирээт, туох эрэ уларыйыы тахсыбытын сүрэхтэринэн сэрэйдилэр. Уулуссаҕа ыт охсор киһи суох. Бэл, сөтүөлүүр күөлгэ хара сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри оҕолор сөтүөлээн чомполонор бэйэлэрэ көстүбэттэр. Уу чуумпу.
Хайа, дьоммут бары ханна бардылар? Оҕолуун-уруулуун дьиэҕэ бүкпүттэрэ дьикти, Ыстапаан тулатын эргим-ургум көрөр.
Дьиэлэригэр киирбиттэрэ ким да суох. Төһө да дьиибэргии санааталлар ханна көрдүү сүүрүөхтэрэй? Аһыырга бэлэмнэннилэр. Соһуйбут, куттаммыт, кубарыйан хаалбыт Баһылай киирэн кэллэ. Төрөппүттэрин уолуйбут хараҕынан көрөн турда.
Туох буолла? Эһэҥ ханнаный? уолун тас көрүҥүн көрөн, куһаҕаны ытырыктатан, Ыстапаан хайыы-үйэ кэһиэҕирэ охсубут куолаһынан ыйытта.
Сэрии Сэрии буолбут, Баһылай иһиттэн нэһиилэ ыган саҥа таһаарбытыгар, Маарыйа тутан турар чааскыларын ыһыктан кэбистэ. Таас бытархайдара өрө кырылыы түстүлэр.
Хайдах? Хаһан? аҕалара эмискэ соһуччу истибит сонунуттан саҥата да иһиттэн кыайан тахсыбат буолбут.
Бүгүн сарсыарда биэс чааска ниэмэстэр сэриинэн саба түспүттэр, Баһылай арыый кэҥии быһыытыйан дьонугар быһаарда. Сугулааҥҥа киһи барыта муһунна. Табаарыс Молотов араадьыйанан этиитин сэбиэт бэрэссэдээтэлэ хас кэлбит дьоҥҥо кэпсии олорор.
Сугулааҥҥа барыахха, Ыстапаан иһиттим-истибэтим диэбиттии, киэҥ-киэҥник үктээн, таһырдьа таҕыста, кэнниттэн Маарыйалаах Баһылай саппай уобустулар.
Сугулааҥҥа дьон лыык курдук мустубут. Дьахталлар ытаабыт көрүҥнээхтэр, сирэйдэрэ кып-кыһыл. Эр дьон дьиппиэрэн, бэйэлэрин истэригэр тугу эрэ кэпсэтэн сибигинэһэллэр. Ыччат өттө таһырдьа аалыҥнаһар. Кыракый оҕолор ийэлэригэр сөрүөстэ сылдьаллар. Бүөтүр Бөтүрүөбүс остуолугар дьиппинийэн баран олорор. Дьөгүөрэптэр киирбиттэрин көрөн, «олоруҥ» диирдии, ыскамыайка диэки ыйан кэбистэ.
Үлэҕититтэн саҥа кэллигит дуо? Баһылайтан иһиттигит ини. Алдьархай буолбут. Бүгүн бэс ыйын 22 күнүгэр 5 чаас сарсыарда Германия сэриилэрэ Сэбиэскэй Сойуус арҕаа кыраныыссатын туораан, куораттары, сэлиэнньэлэри буомбалаан, таанкаларынан, муора, сатыы сэриилэринэн тоҕо ааҥнаан киирбиттэр. Өстөөх сөмөлүөттэрэ Каунас, Житомир, Одесса, Киев, Севастополь куораттары буомбалаабыт. Алдьархайдаах сэрии дьону хаанынан ытатан, тоҕо ааҥнаан кэлбитин өйдүүр ыарахан. Улуустан биирдии бэрэстэбиитэл нэһилиэктэринэн тарҕаспыттар. Куттанарым диэн чугас улуустартан сэриигэ хомуур күн сарсыҥҥыттан саҕаланыа диэн. Норуот «сэрии» диэн өлүүнэн аҥылыйар ынырык тыл ис хоһоонун да ситэ өйдүү илик.
Эс, наһаа күн сарсын ылбаттар ини. Баҕар, аҕыйах хонуктаах сэрии буолуо. Сэбиэскэй Сойуус мээнэ олорон биэрбэт ини, Ыстапаан санаатын бөҕөргөтөн этэр.
Ыарахан балаһыанньа Бүөтүр Бөтүрүөбүс иҥиэттэн кэбиһэр. Бүөтүрү бэрэстэбиитэлгэ утары ыыппытым. Ол киһи сатыы иһэр үһү, тугун-ханныгын билбэккэ сылдьан, дьону мээнэ уоскутар табыллыбат. Хайдах баарынан ылыммыттара ордук буолуо.
Маарыйа хонтуора таһыгар дьахталлары кытта кэпсэтэ туран, кинилэр эһэлэрэ: «Иэдээн буолла. Киһи бөҕө сэриигэ барар буоллулар», диэн баллыгырыырын быыһыгар олох маска иэҕэҥнии олорорун көрөн, хонноҕуттан ылан, өйүү тутан дьиэтигэр илдьэ барда. Оҕонньор суолу быһа: «Сэрии Алдьархай буолла», диэн ытамньыйа истэ. Оронун булаат, сылайбыта-аймаммыта таайан, сотору утуйан хаалаахтаата.
Маарыйа олус долгуйбутуттан сугулааҥҥа төннөр кыаҕыттан тахсан, оһоҕор өйөнөн, олоппоско хороллон олордо. «Туох алдьархайа буолла? Ол иһин да, бу кыһыҥҥыттан оҕонньорбут сэриинэн иирбит эбит. Ким да аахайбатаҕа. Аахайан да хайыахтарай? Аҕыйах ахсааннаах саха дьонун сэриигэ ыҥырбаттар ини. Дьахталлар этэллэринэн, 1914 сыллаахха саҕаламмыт маҥнайгы империалистическай аан дойду сэриитигэр Арассыыйа аармыйатыгар дьону хомуйалларыгар аҕыйах ахсааннаах сахалары сэриигэ ылбатахтар. Баҕар, бу да сырыыга оннук буолуо. Оҕолорун, күн сирин көрдөрбүт күндү чыычаахтарын уоттаах сэриигэ умса анньаары төрөппүтэ дуо? Бу аймалҕаннаах кэмҥэ кыра Ыстапаана куоракка түбэһэн хаалла. Үөрэнэ сылдьар оҕолору ылбаттар ини. Онтон Миитээтэ, Баһылайа? Онтон 50‐ чалаах аҕалара? Төрдүөннэрин сэриигэ ыҥыран бардахтарына, хайдах буолар? Төрдүөннэриттэн илии соттор дуо? Суох, суох Ити кылгас кэмнээх сэрии буолуо. Сахалар онно тиийэ да иликтэринэ сэрии бүтүөҕэ. Ыстаалын оҕонньор аан дойдуга алдьархайы таһаарбыт Германия сэриитин хам баттыаҕа».
Ити кэмҥэ аан аһыллыахча аһыллыбакка туран баран, ыарахан санааҕа ылларбыт аҕалара Ыстапаан аргыый киирэн кэллэ. Саҥата суох олоппоско хам хараҕаланан олорор Маарыйатын санныттан кууста. Молотов радионан этиитэ суруллубут листовканы остуолга уурбутун Маарыйа илиитигэр ылан: «Бу дьыл бэс ыйын 22 күнүгэр Германия соһуччу сэриинэн түстэ. Биһиги дьыалабыт кырдьыктаах кыайыы биһиэнэ буолуо, фашистар өллүннэр!» диэн тыллары аахпыта. Листовкаҕа бэчээттэммит хас биирдии тыл дьон сүрэҕэр этиҥ буолан лүһүгүрээбитэ, халлаантан уот курбуу чаҕылҕан буолан куһугураан сааллыбыта.
Бэрэстэбиитэл түргэн соҕустук мунньахтаата. Иккиэлэр. Биирэ атын нэһилиэктэринэн салгыы айаннаата. Иккис бэрэстэбиитэли кытта сайылыктарынан биһиги Баһылайбыт барыста. ССРС Совнаркома уонна Атын дойдулардааҕы дьыалалар Народнай комиссара табаарыс Молотов этэллэринэн, Саха сиригэр сэриигэ хомуур хайыы-үйэ саҕаламмыт, диэн суостаах тыллары истээт, ийэ хараҕар уолаттара элэҥнээн көһүннүлэр. Саҥа таһаарбакка, уйа-хайа суох ытаан барда. Уоллара Миитээ ытаан икки хараҕа дьолточчу испит Вератынаан киирбиттэрин көрөн, Маарыйа бэйэтин кыана туттан, оҕолорун остуолга ыҥыран, аһыырдыы тэриммиттэрэ. Биир ыстал тооромос лэппиэскэни ыйыстыбакка, хайыы-үйэ сойо охсубут чэйдэрин харах уулаах сыпсырыйан иһэ сатыы олорбуттара.
Сэрии дьону улаханнык аймаабыта. Харах уулаах уһун эрэй-муҥ кэлбитин, эйэлээх олох бүппүтүн, төрөппүт уолаттара, тапталлаах кэргэннэрэ, истиҥник саныыр убайдара, бырааттара, чугас аймахтара сэриигэ барар дьылҕаламмыттарын, дьон хаана тохтуохтааҕын, элбэх өлүү-сүтүү тахсыахтааҕын нэһилиэк олохтоохторо сүрэхтэринэн сэрэйэн, харахтарын уутун кыамматтара Сэрии саҕаламмыта
VII
Балаҕан ыйын бүтэһик күннэрэ. Сир-дойду, от-мас барыта саһаран-кытаран көстөр. Урукку эбитэ буоллар, «көмүс күһүммүт көрүөхтэн кэрэ, дьикти» диэ этилэр. Онтон билигин айылҕа кэрэтин ким да умсугуйа көрбөт. Барыта уку-сакы, сир халлаанныын санньыйан-саппаҕыран, сиҥнэстэн турар курдук.
«Барыта фронт туһугар, барыта Кыайыы туһугар!» диэн девизтээх олох саҕаламмыта. Күн-түүн ахсын үлэһит илии аҕыйаан испитэ. Үлэ-хамнас барыта байыаннайдыы кылгас болдьоххо бүтэриллэрэ. Сүрүн хампаанньаларга от, сиэмэ үлэтигэр, күһүҥҥү хомуурга, сиэмэ хомуйуутугар сиргэ хоно сылдьан үлэлииллэрэ. Маарыйа холкуоһун ньирэйдэрин соҕотоҕун көрөрө. Онтон Ыстапаана окко сылдьара. Дьиэтигэр көстүбэтэ. Ый баһыгар биирдэ эмэ өйүө ыла диэн кэлэрэ. Төһө кыалларынан отчуттарын кустаан-балыктаан аһата сатыыра. Отчуттара бары оскуола оҕолоро этэ.
Маарыйа икки улахан уолаттарын ахтан-суохтаан ыарахан санааҕа ылларбытын төһө кыалларынан чугас дьонугар биллэрбэккэ кыһанара. Вералара ыараханнык оҕолонон, кийиитигэр оҕо көрүүтүгэр көмөлөһөрө. Сиэннэрэ кыыс буолан, кыыстамматах дьон улаханнык үөрбүттэрэ эрээри, Миитээлэрэ оҕотун да көрбөккө барбытыттан истэригэр хомойо саныыллара. Эбиитин эһэлэрэ сиэннэрэ сэриигэ барыахтарыттан мөлтөөн, сытынан кэбиспитэ. Дьиэ иһигэр сороҕор син иэҕэҥнээн турар эбит буоллаҕына, бэҕэһээҥҥиттэн олох турбата.
Оҕолорум кэлэллэригэр тиийбэт киһи буоллум, диэхтээбитэ, сарсыарда ньуосканан итии миин иһэрдэригэр. Миинин кыайан испэтэҕэ, дьабадьытынан төттөрү таһаарарын сото олорбута. Ыстапааны ыҥырбаттар ини. Кинини ыҥыралларыгар тиийбэтэх киһи
Ыстапааны ыҥырбаттар. 50 саастаах киһини сэриигэ ылбаттар, диэн уоскуппута
Бүгүн Ыстапааҥҥа бэбиэскэ кэлэн, биригэдьиир уол отчуттарынан барбыта. Өйүүн сарсыарда улуус военкоматыгар баар буолуохтаахтар, биэс киһи ыҥырыллыбыт. Утуу-субуу баран, сиидэлэнэн да бүтэн эрэллэр. Миитээ уонна Кыра Ыстапаан от ыйынааҕы бастакы хомуурга барбыттара. Ыстапааннарын көрбөккө да ыыппыттара. Ыһыах кэнниттэн, саҥардыы окко киирэн үлэлээн эрдэхтэринэ, нэһилиэк аҕыс эдэр уолаттарыгар бэбиэскэлэр кэлбиттэрэ. Ыксал бөҕөнөн оттуу сылдьар Баһылайдарын ыҥыран, Киристиинэни мэҥэһиннэрэн, Миитээлээҕи кытта барсан, Ыстапааны атааран кэлбиттэрэ. Ыстапаана эрэйдээх «төрөөбүт дойдум көмүскэлигэр бүтүн олохпун да биэриэҕим» диэн сурук хаалларбыт этэ. Эдэр киһини Киристиинэни аһынар. Атаарарыгар сэниэтэ эстиэр диэри ытаабыт үһү. Быраата Баһылайынан: «Кийииккит курдук санааҥ. Быйыл күһүн холбоһуохтаах этибит. Эргилиннэхпинэ, хайаан да ыал буолуохпут», диэн илдьит ыыппыт этэ. Миитээтэ барахсан оҕотун да көрбөккө бараахтаата. Хайдах-туох сылдьаахтыыллар. Уолаттары атаарарга кийииттэр иккиэн да амньыраан биэрдилэр. Ийэ ону олох сөбүлээбэтэҕэ. «Кыаныҥ. Ытаан атаарымаҥ. Аньыы», диэн иккиэннэригэр этэ сатаабытын истибэтилэр. Чэ, эдэр дьону хайыаххыный? Барыта этэҥҥэ буолуоҕа. Хайдах эрэ санаата бөҕөх. Эһэбит түүлүн тойоннуур буолар этэ, кэлин олох саҥарбат. Кырдьан, эбиитин санаа-оноо баттаан, түҥ-таҥ барда, тута умнан кэбиһэр. Уола өйүүн сэриигэ аттанаары турдаҕына аны быстан хаалан иэдээни оҥороро буолуо. Ыстапаан: «Наһаа мөлтөөтө. Бэйэм баарбар ситэри барара буоллар, уҥуоҕун тутан бардахпына, санааҕа астык буолуо этэ», диэхтиир. Чэ, ханныгын да иһин, иэдээннээх олох иһэр. Билигин өссө урукку үгэспитинэн олордохпут дии. Сэрии уһаатаҕына, дьэ буолан-хаалан туруохпут. Аччыктааһын, эстии-быстыы саҕаланыа, дьоммут бука бары бардахтарына, хайдах олороохтуубут? Баһылайа холкуос баар-суох, соҕотох тырахтарыыһа буолан, ыҥырылла илик. Кыһыннары-сайыннары от тиэйиитэ, сир тиэриитэ, бурдук ыһыыта, хомуура, от үлэтэ кинитэ суох үлэ барыта туран хаалыах курдук. Улуус салалтата тырахтарыыстарга боруонньа бэрдэрбит дииллэр да төһө уһуура биллибэт. Маарыйа санаатын сааһылыырын быыһыгар ньирэйдэрин түргэн соҕустук аһатан дьиэтигэр ыксаата. Ас астыа этэ. Ыстапаанын үчүгэйдик аһатан-сиэтэн, ытаабакка-соҥообокко атаарыа. Баҕар, антах оҕолорун көрсүө. Киэһэ Киристиинэни ыҥырыахтара.