Емельянов Май
Соһуччу көрсүһүү
Күндү ааҕааччы!
Булчуттар киэһэ үүтээҥҥэ тимир оһох сылааһыгар угуттанан утуйаары сытан сэһэргэһэр араас мүччүргэннээх сырыыларын туһунан кэпсээннэрин бэлиэтэммэккэ хаалбыппыттан хомойобун. Ол да буоллар, булт абылаҥар ылларбыт, сонор суолун олоҕум усталаах-туоратыгар үгүстүк тэлбит, Баай Байанай мааны бэлэҕэр элбэхтэ тиксибит, үөрүүтүн-хомолтотун эппинэн-хааммынан билбит киһи быһыытынан, ааҕааччыны сэргэхситиэ диэбит бэйэм сырыыларбыттан сэһэргии түһүүм дуу.
Сахам сирин киэҥ нэлэмэн сыһыыларын-хонууларын, баай хара тыаларын, күрбэ таас хайаларын, күөллэрин-үрэхтэрин быыстарын-быттыктарын кэрийдим ини, кэрийбэтим ини. Ол тухары булчут араас мучумаана, мүччүргэннээх сырыылара, үөрүүтэ-хомолтото хара баһаам буоллаҕа
Икки сыллааҕыта булка сылдьыбыт ол түгэннэрбиттэн быһа тардан кэпсээбиппин истэн, философскай наука кандидата, Михаил Петрович Алексеев-Дапсы, хаһыакка суруйан бэчээттэтэрбэр сүбэлээбитэ. Ону ылынан, эдэр булчуттарга туһаайан өбүгэлэрбит бу биир сүрүн дьарыктарын салгыахтара, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ илдьэ кэлбит үгэстэрин тутуһуохтара, айылҕаҕа амарахтык сыһыаннаһыахтара, мин сырыыларбыттан бэйэлэригэр тугу эмэ туһалааҕы ылыныахтара диэн баҕа санаалаах суруйдум.
Саха киһитэ тыаҕа тахсыан инниттэн баай хара тыа иччититтэн Баай Байанайтан кыылын-сүөлүн аппаларга, маардарга хаайан биэрэригэр, күндү түүлээҕин тоҥууларыгар тосхойоругар көрдөһөр-ааттаһар. Бултуйдаҕына анаан-минээн махтанар. Онон, Баай Байанай саха киһитигэр ытык иччи буолар.
АаптарСааскы кус
Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан күһүн өрөбүлбэр Кураанахха кустуу бардым. Олорор, көтөн тахсыбыт куһу «сакалаакка» ытарым. Күөлү хаҥас өттүнэн саабын бэлэм тутан иһэбин. Күөл ортотугар кустар баар курдуктар. Кытыыга туох да көстүбэт. Арай ойуур саҕатыттан көҕөн көтөн тахсан күөл диэки киирдэ. Саам чыыбыһын төлө тартым. Куһум умса баран түстэ. Үөскэ мунньустан олорбут кустар, саа тыаһыттан айманан, көтөн таҕыстылар. Чохчос гынным. Кустар күөлү эргийэн мин үрдүбүнэн кэллилэр. Иккитэ ытан биир куһу түһэрдим. Халба буолан үөртэ. Көрүҥэ төһө да көҕөн курдугун иһин, чөркөөкүттэн эрэ улахан. Ол да буоллар, улахан кустар ахсааннарыгар киллэрэрбит. Бастакы куспун көрдүү бардым. Кустар көтөн тахсан атын чугастааҕы күөлгэ баран түстүлэр быһыылаах. Көҕөнүм «тыла суох барбыт». Көрөн улаханнык соһуйдум: сааскы атыыр көҕөн сытар! Билигин күһүн ээ. Түүтэ сааскытынан сылдьар. Дьэ, дьикти диэтэҕиҥ! Урут бааһыра сылдьыбыт, онтукайа оспут.
Салгыы кэрийэ бардым. Күөлүм баһын диэки тиийдим. Оччолорго саабыт таһынан сомуоктаах этэ. Эрдэттэн сомуогун туруорбаппыт. Дьоммут үөрэтиитинэн ытаары гыннахпытына эрэ туруорарбыт. Чычаас ууну кэһэн чалымнатан иһэбин. Эмискэ иннибэр көҕөн көтөн таҕыста. Сомуокпун туруораат, кыҥаатым. Ыттым да, саам эстибэтэ, «тас» эрэ гынан хаалла. Ол тыаһыттан иккис көҕөн көтөн таҕыста. Иккис сомуокпун туруордум. Кыҥыы турдахпына холбоһор курдук буоллулар. Чыыбыспын төлө тартым, иккиэн сууллан түстүлэр. Оо, онно үөрбүппүөн! Күөлбүн эргийэн киэһэлик алта бөдөҥ кустаах дьиэбэр тиийдим. Сааскы көҕөнү киһи барыта араастык быһаарбыттара. Тиһэҕэр саас хойомуун буоларыгар өҥүн уларытар ньиэрбэтин таарыттарбыт буолуон сөп диэн тойоннообуттара.
Куочайга
Күһүн. Оскуоланы бүтэрэн баран сопхуоска окко үлэлии сылдьабыт. От мөлтөх буолан, биһиги звенобутун Ньурба аттыгар Куочайга лэбин охсуутугар ыыттылар. Урут манна хара маһыттан уулаах этэ. Ону мелиорациялар түһэрэн ходуһа сирэ оҥорбуттара. Урут өссө оскуолалаах обургу дэриэбинэ үһү. Билигин туох да суох. Бастакы сылларга уу түспүтүн кэннэ лэбин бөҕө үүммүтэ. Кус кэмэ буолан, бары саалаахпыт. Ходуһаҕа киирдэхпитинэ хаас кэлиэ диэн, саабытын сүгэ сылдьабыт.
Арай биирдэ сарсыарда от охсо киирэн иһэн, кустар көппүттэригэр ыппытым, биир кус табыллан ойуур иһин диэки түстэ. Эбиэккэ баран иһэн көрдүөм диэн, бара да сылдьыбатым. Ол оннугар түспүт сирин бэлиэтии көрдүм. Эбиэккэ тахсыы буолла. Мин куспун көрдүү бардым. Ойуура чачархай соҕус эбит, өлбүт кус көстүөх курдук. Кус түспүт сирин төһө да чуолкайдык көрдөрбүн, олох булбатым. Дьонум кэтэһэ сатаан баран үөгүлээн ыҥырдылар. Бу диэки түспүт буолуохтаах, тыыннаах да буоллаҕына ырааппата ини диэн, мастар төрдүлэрин барытын хастым. Ол туран мастар төбөлөрүнэн сирдэтэн көрбүтүм, куһум мас ачааҕар моонньуттан ыйанан бу турар эбит.
Тимирбит тайах
Сайын Дьаархаҥҥа от үгэнэ. Күүстээх үлэҕэ да сырыттарбыт, ас кэмчи буолааччы: килиэптээх арыы уонна саахардаах чэй. Сороҕор сопхуос салайааччылара уопсай сииргэ анаан тайах көҥүлүн булан биэрээччилэр. Ону ким да бултаан биэрбэтэ, бэйэҥ бултаатаххына дьолуҥ, мэлийдэххинэ бэйэҥ ночоотуҥ. Хас биирдии киһи ахсааҥҥа да сырыттар, көҥүл кэлбитигэр улахан уолаттар сүбэлэһэн баран, күтүөбүн Балантыыны сарсыарда эрдэ тайахтата ыыттылар.
Күнүс чэйдии олордохпутуна арҕаа диэкиттэн Балантыын аллараа уоһа түһэн, туга да суох бу иһэр эбит.
Хайа, киһибит дэриэбинэттэн иһэр дуу? «Кырдьаҕас» Баһылай киһитин көрөн саарбахтаата. Кырдьык, Балантыын кыратык да арыгы истэҕинэ аллараа уоһа түспүт буолааччы. Дэриэбинэ диэкиттэн буолбакка, арҕаа диэкиттэн күлэ-күлэ бу кытаран кэллэ.
Ииккин иһэн итирдиҥ дуу, хайдаҕый? Бу былдьаһыктаах от үлэтин кэмигэр «аһыы» сылдьар, диэн Баһылай сөбүлээбэтэҕин биллэрдэ.
Мантан быһа Саапкаҕа (дэриэбинэттэн тэйиччи арҕаа түҥкэтэх сиргэ соҕотоҕун олорор киһи) тиийдим. Киһим кыһыллаах эбит. Байанайы алҕаан аҥаарын курдугу истибит. Сорҕотун бултуйдаххына аһаар диэн, Саапка биэрэн ыыппыта. Быһаччы уруккуттан билэр көлүччэбэр тиийдим. Сэрэнэн-сэрэнэн көрбүтүм, биир тайах түһэн сытар эбит. Ону биирдэ ытан кээстим. Тайаҕым ууга булумахтанан баран тимирэн хаалла. Кыһылым тобоҕун иһэ-иһэ чаас курдук кэтэстим да, кыылым биллибэтэ. Ол иһин көмөлөһүннэрээри бу кэллим, диэн күтүөм кэпсээнин бүтэрдэ.
Чэйиҥ, Байанай биэрбитин кэннэ олоруоххут дуо? Быата-туһахта бэлэмнээҥ. Сырдык эрдэҕинэ баран кэлиэҕиҥ. Үс атынан бардахпытына сөп буолуо, саастаахпыт Уйбаан дьаһайбытынан барда. Ууһуттар Мойуһуой биһикки барсар буоллубут. Ити иннинэ эбиэккэ, күүстээх Соппуруон өтөҕөр чэйдии олорон сакалааттаһан баран, Мойуһуойдуун ол Сыырдаах күөлүн ортотунан харбаан туораабыппыт. Онон ууһут аатырбыппыт. Мойуһуой чахчы ууһут уол этэ, Марха өрүһү санаатаҕын аайы туорааччы.
Сайын бырдах, күлүмэн саамай үгүннээбит кэмигэр кинилэртэн куотан тайах ууга түһэн, кулгааҕа эрэ көстө сытар буолар диэччилэр. Тайах сүрдээх ууһут, оннооҕор умсар диэн кэпсээччилэр. Былаан быһыытынан харбаан киирэн төбөтүттэн эбэтэр атаҕыттан быалаан соһон таһаарыахтаах этибит. Күөлбүтүгэр тиийбиппит, тайахпыт бэйэтэ ууттан тахсан дагдайа сытара. Сүлэ таарыйа уот оттон быарыттан үтэн сиэн абыраммыппыт. Дьэ, минньигэс ас этэ, доҕоор!
Хара улар
Маарга СПТУ-га үөрэнэ сылдьан өрөбүл аайы куобахха туһахтыырбын олус сөбүлүүрүм. Оскуолаҕа саҥа үөрэнэ сылдьан дьиэбит таһыгар туһахтааччыбыт. Онно ыттар туһахха иҥнибит куобаҕы сарылаппытынан сиэн кээһэннэр айдаан бөҕө буолааччы. Куобаҕы туһахха тутарга эмиэ сатабыл наада. Кини наһаа сэрэх, сэргэх, көрүгэс кыыл. Дэлэҕэ былыргыттан туһаҕы туртата сатаан кирпииччэҕэ аалыахтара дуо. Ол иһин чэҥкээйим маһын тэйиччиттэн аҕалааччыбын. Хатырыгын түһэрбэт курдук туттабын. Тыаһы иһиттэҕинэ туһахха өр киирбэккэ эрэйдээччи. Титириккэ баайдаххына, бииринэн, буларга бэлиэ курдук. Иккиһинэн, туһахтан босхолоно сатаан дэлби хаары тэпсэн мас хатырыгын алдьатан, суор булан сииригэр усулуобуйа оҥорор. Чэҥкээйиҥ эмиэ икки өрүттээх. Маҥнайгытынан, иҥнибит куобаҕы суоллаан иһэр астык баҕайы, чахчы булчут курдук сананаҕын. Иккиһинэн, тибии типтэҕинэ чэҥкээйиҥ суолун сүтэрэҥҥин куобаххыттан малыйыаххын сөп. Куобах сүүрэр, аһыыр сирдэрэ тус-туһунан буолааччы. Аһыыр сиригэр бытааннык лэкээлээн сылдьааччы. Ол иһин көрүмтүө буолар. Үксүн сүүрэр сиригэр туһахтары иитэ сатааччыбын. Сэрии кэнниттэн куобах мэнээктии сылдьыбыт быһыылаах. Саха сирин оччотооҕу үтүөлээх булчуттара Тааттаттан Соров М.М., Уус Маайаттан Иванов П.П.: «Тыһыынчанан куобаҕы туһахтаан ылар этибит. Сыарҕалаах атынан таһарбыт. Сүлүүтүгэр турар-турбат дьиэ кэргэн бары кытталлара», диэн миэхэ кэпсииллэрэ. Куобах тириитин хойукка дылы судаарыстыбаҕа туттарарбыт. Тириититтэн суорҕан иһэ, бэргэһэ, куллука, үтүлүк о.д.а. тигэллэрэ, олус ичигэс буолаллара.
Биирдэ туһахтыы сылдьан хордоҕой устун куобах орох тэппитин көрдүм. Манна ыраас, сүүрэр сиригэр иҥниэн сөп эбит диэн, биир туһаҕы чэҥкээйигэ баайан иитэн кээстим. Нөҥүө өрөбүлгэ туһахтарбын кэрийэ сылдьан хордоҕойго тиийэн кэллим. Көрбүтүм, чэҥкээйим суох. Бай, үчүгэй буолаары гынныбыт дуу диэн, чэҥкээйим турбут сиригэр бардым. Куобах саҥа суола суох. Арай куртуйах сылдьыбытын курдук суол баар, эмиэ да, хаарга кынат таарыйбыт суола көстөр. Урут итинниккэ түбэспэтэх буолан мунаардым, тулабын көрүннүм. Тэйиччи соҕус кынат курдук быга сытарын көрдүм. Баран тардыалаан хаар анныттан улахан баҕайы куртуйаҕы таһаардым. Моонньугар туһаҕы кэтэ сылдьар. Чэҥкээйитин илдьэ көтө сатаабыт да, туһахха иилистэн сууллан түспүт уонна тоҥон өлбүт. Бултуйбут киһи быһыытынан сүгэһэрбэр уктан кээстим.
Аҕыйахта атыллаат, сыыр тэллэҕин диэки тииккэ тураах олорорун көрө түстүм. Көрдөхпүнэ, тураахтан лаппа улахан курдук. Суор дуу? Итинтэн атын көтөрдөрү, ыраах булка сылдьыбатах буолан, улаханнык билбэт этим. Суор буоллаҕына куттаҕас, саанан кыҥаатыҥ да, көтөн хаалааччы. Туоһапкабын ылан ииппэккэ эрэ кыҥаан көрдүм. «Суорум» олорор. Ээ, куртуйах эбит! Аҕам уонна күтүөм Балантыын бултаан аҕалалларын көрөр буоларым. 50 миэтэрэҕэ туруоран баран ыттым. Олорор. Хайдах сыыһан кээстим? Бэйэм бэйэбиттэн хомойдум. Өссө биирдэ ыттым. Куртуйаҕым кыһаллыбата. Миэтэрэтин сыыстарар эбиппин. Олох чугас олорор эбит, бэрт тиэтэлинэн 25-кэ туруордум. Ыттым. Куртуйаҕым төҥкөйөн көрдө. Ыксаатым. Алларанан ыта турар эбиппин. Куртуйаҕым көтөр буолла. 75-кэ туруордум. Дьэ умса баран түстэ. Оо, үөрбүппүөн! Хайыһарынан сыыры таҥнары анньынан кээстим. Сыырга балыттарбыт эбиппин. Тэйиччи да олордор, бу олорор курдуга. Тиийбитим уһун, модьу, көҕөрүмтүйэн көстөр моонньулаах, кыһыл хаастаах, уп-улахан хара көтөр буолан биэрдэ. Улардара диэн маннык буоллаҕа. Мааҕын туһахтан ылбыт куртуйахпыттан лаппа улахан эбит. Дьэ, табылынным! Ийэм үөрэрэ буолуо. Уҥуор өссө биир туһаҕы көрөрүм хаалла. Дьиэбэр тиийэ охсубут киһи.
Титириккэ баайбыт туһахпар бэрт улахан куобах иҥнэн турарын көрөн үөрдүм да этэ! Булт бөҕөтө! Куобаҕым суумкабар баппакка, тас өттүгэр хам кэлгийэн кээстим. Өтөрүнэн оччону бултаабатах киһиэхэ үөрүүбүттэн ыраах да чугаһаата, ыарахан да чэпчээтэ.
Дьиэбэр тиийэн билбитим, куртуйаҕым эрдэҕэс улар буолан үөрүүбүн өссө үрдэттэ.
Сахаларга улар улахан булдунан сыаналанар. Сиэнэр кыһыҥҥы көтөрдөртөн саамай улаханнара. Кинини суолтатынан тайаҕы кытта тэҥнииллэр. Былыр ырааҕы тэбэр күүстээх саа суоҕуна, саа сэбэ кырыымчык эрдэҕинэ, айанныыр техника үөдүйэ илигинэ, кырдьык, улары ытарыҥ бултаан бүппүккэ тэҥэ. Улары өлөрүөҥ, оттон чугас турар кыылыҥ тыаһырҕаан баран хаалыа. Биһиги бултуу сылдьан улары төннөн эрэ иһэн ытарбыт. Сатыы сылдьар киһиэхэ сарсыарда улары өлөрдөххүнэ күнү быһа сүгэ сылдьарга таһаҕас буолааччы.
Саһылга мастаммыт
Оскуоланы бүтэрээт, сопхуос мэктиэлээһининэн Маарга суоппар идэтигэр үөрэнэ тахсыбытым. Ийэбинээн урууларбытыгар Даарыйалаахха олорон кыстаабыппыт.
Өрөбүл күннэрбэр куобахха туһахтыырбын сөбүлүүрүм. Биир күн хайыһарбын кэтэн кэрийэ бардым. Чугас эргин сырыттым. Ойууртан сыһыы кытыытыгар таҕыстым. Уонча хонуктааҕыта хаҥас диэки сүүрбэччэ хаамыылаах сиргэ баай тиит анныгар, кыайан тоһуппаккабын, ураҕаска туһах баайбытым. Ааспыт сырыыга ааһан иһэн ыраахтан көрөн ааспытым. Куобах суох буолан, суола-ииһэ оһон барбыт этэ. Эһиэхпин сүрэҕэлдьээн ааһа турбутум. Ааһан иһэн туһаҕым диэки хайыһан көрбүтүм, тииккэ өйөннөрбүт ураҕаһым суох. Бай! Чэҥкээйим сиргэ сытар. Аттыгар тыыннаах куобах олорор. Туһахтан элбэх куобаҕы куоттарбыт буолан, туоһапкабын ылан хайыһарым үрдүттэн төбөҕө ыттым. Куобахпын ылан сүгэһэрбэр уктан баран суоллаатым. Бу диэки куобах суола сүппүтэ ыраатта. Хантан кэллэҕэй? Аҕыйахта хаамаат, куобах бүтэһик мүччүргэннээх сырыытын хаарга чуолкайдык «аахтым». Түүн систэн кэриигэ киирэн сүүрэкэлии сылдьыбыт. Өлүү болдьохтоох, ол сыһыы күөлүн кытыытыгар саһыл кутуйахтыы сылдьыбыт. Көрбүтэ, ойуур саҕатыгар куобах уҥа-хаҥас сүүрэкэлии сылдьар эбит. Оччону көрөн баран саһыл туруо дуо, куобахха быһа ыстаммыт. Куобах бастаан үлүбээй куоппут. Ол иһэн эргэ ороххо кэтиллэ түспүт да, ол устун куоппут. Саһыл улахан, хардыыта киэҥ буолан тулутуо дуо, бу ситэн кэлбит. Ол кэмҥэ, өлүү түбэлтэлээх диэбиккэ дылы, куобах мин туһахпар кэтиллэ түһэр. Уһун ураҕас саһылы сыыһа-халты түспүт. Бу аҕай сиэри уоһун-тииһин оҥосто испит саһыл «куобаҕым мастанна» диэн өй кылам гынан ааспытыттан куттанан, аска эрэ наадыйбакка туора ойбут уонна эргиллэн да көрбөккө ойуур устун сүүрэ турбут. Куобах олорон хаалбыт.
Ити туһунан Ньургуусаптарга тахсан кырдьаҕас күтүөппэр Сэргэйгэ кэпсээтим.
Ити аата, булчуттардыы эттэххэ, саһыл эйигин кытта кэлэн дорооболоспут. Кинини бултаһыаххын наада. Мин эдэрим эбитэ буоллар ити саһылы чуолкай бултуом этэ, диэтэ.
Хаһан да саһылы бултаабатаҕым ээ. Ханан сылдьарын хантан билиэмий?
Олох боростуой. Саһыл сылдьыбыт сиринэн сылдьар. Сыһыыга кутуйахтыы үлүбээй сүүрбүтүн иһин, атын сыһыыга барарыгар үксүн биир сиринэн сылдьар. Ол иһин биир суолунан хаста кэлэн барбытын билэр ыарахан.
Ол аата куобах ороҕун курдук буоллаҕа дии.
Куобах тэпсэн ыллык курдук ороҕун оҥостор. Оттон саһыл суолуттан суолугар үктээн айанныыр. Биир саһыл ыыра син киэҥ буолааччы. Нэдиэлэ эҥин курдугунан эргиллээччи, Сэргэй, уруккутун санаатаҕа буолуо, сирэйэ-хараҕа сырдаабыта сүрдээх.
Дьэ бултаһар буоллахпына хайдах бултуубун?
Мин бултаабатаҕым ыраатта. Онон сэбим-сэбиргэлим суох. Суолугар обургу саһыл хапкаанын иитэҕин. Лааппыга икки өттүнэн тэптиргэлээх саһыл хапкаана баар этэ. Ийэҕиттэн харчыта ылан 23 устууката атыылас, диэн сүбэлээтэ. Ити киэһэ Сэргэй саҥа хапкааны хайдах оҥорор, саһылга хайдах иитэр туһунан сиһилии кэпсээтэ, үөрэттэ.
Мин үс хапкааны атыылаһан, Сэргэй эппитин курдук таһырдьа кутаа оттон, эргэ солуурга уу кутан хапхааннарбын оргута уурдум. Арыыта элбэҕэ бэрт буолан, өссө саҥа ууга харыйа лабааларын кытта оргуттум. Таҥаһынан кууруор диэри соттум уонна таһырдьа быраҕаттаатым. Хапкааннааҕар арыы сытын ыраахтан ылан саһыл чугаһаабат үһү. Ойуурга тимир элбэх буолан хапкаан сытыгар соччо кыһаллыбат буолбут.
Нөҥүө өрөбүлгэ хапкааннарбын сүгэн сарсыардаттан саһыл сылдьыбыт алааһыгар бардым. Сыһыыга сылдьыбыт суола элбэх. Уҥуор эргэ өтөх көстөр. Өтөххө кэлэн кутуйахтыыр эбит. Ол суолугар икки хапкааны ииттим. Өтөх кэннинэн маарга киирэр ыллык баар эбит. Сылгылар сылдьыбыттар, ыллык кытыытынан эмиэ да саһыл суола баар. Ол суолу тэйиччинэн батыһан дулҕалаах маарга кэллим. Маарга киирэргэ обургу чөҥөчөк кэннинэн киирбит эбит. Ол чөҥөчөгүнэн сирэйдэнэн туран бүтэһик хапкааммын ииттим. Суолбун хаары тарыйан, санаабар, сабан таҕыстым.
Нөҥүө күнүгэр үөрэх кэнниттэн, комсомольскай мунньах ыытан, дьиэбэр хойутаан тиийдим. Ийэм кэтэһэн олорор эбит.
Сылгыһыттар кэлэн күүтэ сатаан баран бу соторутааҕыта бардылар. Эн туһахтыыр сиргэр хапкааҥҥа кыһыл саһыл кэлиҥҥи биир тарбаҕыттан иҥнэн олорор үһү. Ол иһин куотан хаалыа диэн куттанан өлөрбөтөхтөр.
Мин күтүөбэр Сэргэйгэ сүүрдүм.
Тыҥыраҕыттан иҥнибитэ үчүгэй. Оннукка ыарыытыттан олорор буолар. Оттон атаҕыттан иҥиннэҕинэ, атаҕын кэрбээн баран хаалааччы, булчут киһи быһыытынан, мин өрүкүйбүппэр олох да наадыйбакка, налыччы быһааран биэрдэ. Саха үгэһинэн булчут тэрилигэр иҥнибит кыыллары ким да тыытар бырааба суох, айыы буолар. Сылгыһыттар сөпкө гыммыттар, хата сэрэйэн эйигин түргэнник булбуттар.