Тыыннаах олорор буоллаҕына хайдах өлөрөбүн, куобах курдук мөхсөн баран тарбаҕын быһа түспэт дуо?
Үөл титиригинэн төбөҕө оҕус уонна сүрэҕин тутан кээстэҕиҥ дии. Эбэтэр туоһапканан төбөҕө да ытыахха сөп. Хааннырааччы эрэ. Ону сөбүлээбэппин.
Ити түүн олох утуйбатым. Түһээтэхпинэ саһылым тарбаҕын быһан куота турар. Сарсыарда эрдэ туран туоһапкабын сүгэн, хайыһарбын кэтэн куобахтыыр сирим диэки түһэ турдум. Халлаан сырдыыта хапкаан ииппит өтөҕүм таһыгар кэллим. Саһыл сылдьыбатах. Хапкааннарым сыталлар. Ыллык суолу батыһан маарга киирдим. Арай, чөҥөчөк кэннигэр ииппит хапкааным суох! Сүрэҕим өрүкүйэ түстэ. Эргим-ургум көрдүм да саһыл баара көстүбэт. Суола аллара диэкиттэн кэлбит. Иҥнибит да төттөрү ойбут. Кыра мас состоруулаах этэ. Онтун соспутунан маарга киирбит. Ити дулҕаҕа иҥнибит, бу дулҕаҕа өр мучумааннаммыт. Ойуурга киирбит. Биир титириккэ хапкаанын быатын эрийэн олус өр олорбут. Арааран салгыы барбыт. Айан суолугар тахсан кэллибит. Чигди суол. Туох да суола суох. Төттөрү-таары сүүрэкэлээтим. Ханна да суол баара көстүбэт. Ыксаатым. Арай сыарҕа суола айан суолуттан арахсан уҥа саһыл баран иһэр сирин диэки барда. Хайдах эрэ, ыттар суоллара баар курдук. Элбэхтик от-мас тиэйбит буоланнар, чэҥкээйи суола көстүбэт. Суол икки өттүн көрө-көрө баран истим. Алаас ортотугар харыйа ой көһүннэ. Суол ол аттынан ааһар. Аа-дьуо суолу көрө истэхпинэ, арыы диэкиттэн хапкаан быата «халыр» гынар тыаһа иһилиннэ. Олоро түстүм, төҥкөйөн тыас диэки эргилинним. Харыйа кэнниттэн кыһыл саһыл дьиктиргээбиттии миигин одуулаһар. Туоһапкабын ылан кыҥаан көрдүм. Сэргэй оҕонньор хаанырар диэбитин өйдөөн ыппатым уонна бачча олорбут өссө да олорор ини дии санаат, үөл титириги харахпынан көрдөөтүм. Саатар харыйа арыы буолан биэрдэ. Харыйанан охсоор диэбэтэҕэ ээ. Баҕар чэпчэки буолуо, баҕар оннук быраабылалаах буолуо, хантан билиэмий. Тэйиччи биир титирик турарын көрдүм. Саабын саһыл диэки тутан кэннибинэн тоҥуу хаарынан хаамтым, хайыһарбын суолга хаалларбытым. Титирикпин тоһутан, мутугун солоон охсорго сөптөөх гына оҥоһуннум. Саһылым биир сиргэ турар, тонолуппакка миигин одуулаһар. Таһыгар кэлэн туоһапкабын хаарга туруору астым уонна титирикпин икки илиибинэн кытаанахтык бобо тутан баран оргууй аҕай төбөтүн үрдүнэн ууннум. Саһылым хамсаабат. Мин маҕыйа түһээт, үөл титиригинэн төбөҕө биэрдим. Саһылым өйүн сүтэрэн сууллан түстэ. Маспын моонньугар уура охсоот, тобукпунан ыга баттаатым. Ол бириэмэҕэ кыылым өйдөнөн кэллэ. Кэлин атахтарынан харса суох тэбиэлэнэн кууһурҕатта. Түөһүн харбаан сүрэҕин көрдөөтүм. Иһин диэки тэбиэлиир курдук. Ону булан агдатыгар хаайан хам баттаатым. Киһи эрэ буоллар мөлтөөн барда. Сүрэҕин тэбиитэ тохтоото, тылын таһаарда. Үөрүүбүттэн икки илиибинэн тутан туран эккирээмэхтээн ыллым. Аан маҥнайгы саһылым!
Халлаан сырдаата. Саһылбын атахтарыттан баайталаан баран, сүгэн кээстим. Ыал турбутун кэннэ саһыл сүгүүлээх уулусса ортотунан хайыһарынан анньан дьиэбэр кэлбитим. Көрбүт оҕонньоттор-эмээхситтэр хойукка диэри хайҕаан кэпсээн оҥостоллоро.
Саһылбын күтүөппэр, Балантыыҥҥа, сүллэрбитим. Оччолорго СПТУ-га комсомол сэкирэтээрэ этим. Судаарыстыба баайын таҥас гынар туһунан санааҕа да суоҕа. Ийэбэр да, эдьиийдэрбэр да саҕа гыныахха сөп курдуга. Ону ааһан табаарыстарым атыылаһаарылар кычыгылата сырыттылар. Туох да иһин бэриммэтэҕим. Балантыын булдун кытта бииргэ судаарыстыбаҕа туттарбыта.
Ийэм бултаабыт киэһэбэр, оҕом маҥнайгы улахан булда диэн, урууларын ыҥыран малааһыннаабыта.
Солоҥдо
Суоппар идэтигэр Маар училищетыгар биир сыл үөрэнэн баран, үлэ көрдөһө Ньурба киин уулуссатынан хааман иһэбин. Эбиэт иннэ буолан, кэлэр-барар киһи элбээбит. Утары РОНО сэбиэдиссэйэ, биһиги Дьаарханнар күтүөппүт, Кардашевскай Алексей Гаврильевич иһэр. Миигин көрөн тохтоон дорооболосто. Дьоммун ыйыталаста уонна тугу гына сылдьарбын туоһуласта. Суоппар идэлэммиппин истэн сэҥээрдэ уонна миэхэ үлэбэр эбиэт кэннэ кэлэ сылдьаар диэн ыҥырда.
Аһаан баран Алексей Гаврильевичка үлэтигэр тиийдим. Утары олордон ону-маны туоһуласта:
Дьоҥҥун билэбин. Тугу элбэҕи ыйытыахпыный. Биир боппуруоска эппиэттээ эрэ, арыгыны иһэҕин дуо?
Кутан биэрдэххинэ антах анньыам суоҕа, ыйыппытын курдук эппиэттээтим. Киһим күлүү бөҕөнү күллэ уонна кадр отделын үлэһитин ыҥыран:
Бу уолу суоппарынан ылабыт. Дьыалатын оҥор, диэн дьаһайда.
Ити курдук суоппар идэтин саҕалаабытым. Эргэ ГАЗ-21 «Волга» массыынаны оҥостон сүүрдэн барбытым. Биирдэ кыһын учууталлары Мархаҕа таһааран хааллардым. Айаннаан иһэн көрдөхпүнэ, онно-манна куобах, кырынаас суоллара мэнээктээбит этэ. Ол иһин нөҥүө күнүгэр дьоммун ыла барарбар туһах, хапкаан ылан бардым. Арыылааҕы ааһааппын кытта, суолбун субу солоҥдо туораабыт суола чуолкайа сүрдээх. Оҕотук санаабар «Ээ, ырааппатаҕа буолуо, маһынан да үлтү сынньан ылыллаа ини» диэх курдук санаатым. Бу хаһан да бултаабатах күндү түүлээҕим этэ. Ол эрэн аҕам бултаан үөрэн-көтөн кэлэрин көрөр буоларым.
Массыынам иһэ сылаас буолан, халтаҥ сонунан сылдьабын. Соннук ойон таҕыстым да, мас ылан солоҥдо суолун батыстым. Арыылаах анараа өттүгэр баар кыракый алааска киирдим. Солоҥдом ханна да көстүбэт. Күөл кытыытыгар киирэн өр кутуйахтаабыт. Суола Суптурҕан диэки барбыт. Массыынабыттан добуочча тэйдим, тоҥнум даҕаны. Ол да буоллар сибилигин ситэн ылаары суоллаан истим. Суптурҕаҥҥа тиийдим. Мелиорациялар хаспыт хорууларын буоругар киирбит. Онон-манан тахсыбыта буолуо диэн көрдүм да, ханан да суола суох. Массыынабын аҕала айан суолугар таҕыстым. Ол истэхпинэ массыына ситэн абыраата. Бэйэм массыынабыттан хапкааммын ылан солоҥдо баар сиригэр төттөрү тиийдим. Урут солоҥдоҕо хапкаан иитэ үөрүйэҕим суох эрээри, булчут киһи оҕото буолан, быһа холуйан хапкааммын хороонугар иһирдьэ соҕус иитэн кээстим. Чэҥкээйи мастаатым.
Аҕыйах хонон баран Дьаархантан дьон аҕалар буоллум. Урукку сирбэр тохтоон «Дьэ, хайаата буолла» диэн долгуйбут санаабар, мэктиэтигэр тыыммакка да тиийдим. Чугаһаан истэҕим аайы сүрэҕим тэбиитэ күүһүрэргэ дылы. Бай! Иҥнибит! Солоҥдо дьаардаах сыта муннубар саба биэрдэ. Хапкааным быата иһирдьэ тардыллан чиккэйэн сытар. Экскаватор таһаарбыт буора буолан, төһө да кыһынын иһин, начаас хаһан таһаардым, хам үктээн туран сүрэҕин туттум.
Киэһэ дьиэбэр тиийэн билэр булчуппар сүбэлэтэн сүлэн бардым. Тириитин алдьатыам диэн бэркэ сэрэнэн туттан киэһэ олох хойут бүттүм. Бүтэрим саҕана бастаан сүлбүт өттүм кууран хаалбыт этэ. Ити кэннэ солоҥдону түбэһэн бултаабатаҕым.
Истиэнэҕэ ыйаммыт саа
Сулууспам устата сааҕа дэҥнэммит дьоҥҥо элбэхтэ сырыттаҕым буолуо. Сорох бултуу сылдьан алҕаска сааҕа дэҥнэнэр. Ардыгар кус-куобах курдук соруйан да ытыһан өлөрсөллөр. Сороҕор бэйэлэригэр да тиийинэр дьулаан түгэннэрэ баар буолар. Хайдах, туох туһуттан киһи суорума суолламмытын чуолкайдааһын бокуонньук хаалбыт аймахтарыгар улахан суолталаах. Киһи салгынтан үөскээн кэлбэт. Хас биирдиибит төрөппүт дьонноохпут. Эйигин олох олордун, оҕо төрөтөн олоҕу салҕаатын диэн күн сирин көрдөрөллөр. Ол иһин көҥүл өттүнэн олохтон барыы хайа да сокуоҥҥа сөп түбэспэт. Итини былыр-былыргыттан дьону утары барыы, хаалбыттары ытыктаабат быһыы курдук көрөллөр. Бэйэҕэ тиийиммиттээх ыалы дьон сөбүлээбэт. Уруулара-аймахтара, буруйа да суохтарын иһин, үйэлээх саастарыгар дьоҥҥо буруйдаах дьон курдук көстөллөр. Ол иһин маннык түбэлтэлэри бэрэбиэркэлиир дьон дьаныһан туран чинчийиэхтээхтэр.
Ньурбаҕа үлэлии сылдьан кыһын участковайы кытта биир кыра бөһүөлэккэ быһылаан буолбутугар таҕыстыбыт. Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ Гоголев кэпсээнинэн, Петров Иван Николаевич диэн, саас ортолоох нэһилиэк биир тутаах үлэһитэ киһи, дьоно суоҕар оронугар сытан эрэ доруоп саатынан ытынан өлбүт. Дьон билэринэн олус иллээх ыал эбиттэр. Ким ытыан, кимниин өстөһүөн сөбүн таайа сатаабыттар да, оннук киһи баара көстүбэтэх. Туох да суругу хаалларбатах. Онон дэриэбинэ дьоно улахан санааҕа түһэн олороллор эбит.
Ол бириэмэҕэ оҕолор кулуупка сылдьыбыттар, кэргэнэ хотоҥҥо ынахтарын ыы тахсыбыт. Эр киһи оронугар сытан хаалбыт. Саа тыаһаабытыгар «туох түстэҕэй?» диэн соһуйан дьахтар хотонуттан сүүрэн кэлэн, хайыы-үйэ тыына быстыбыт киһи сытарын булбут. Аймалҕан бөҕө буолбут:
Кини ытынар туох да биричиинэтэ суох этэ. Хотоммор тахсарбар оронугар сынньана сытан хаалбыта. Ытыммыта буоллар саатар сурук хаалларыа этэ, диэн кэргэнэ Маарыйа ытаан айманар.
Биһиги толкуйбутунан ытымматаҕа чуолкай курдук. Ол аата өстөһөр киһилээх буолуон сөп. Ити сабаҕалааһыны участковай Ким Ир Сен чинчийбитинэн барда. Мин көрүү боротокуолун суруйааччы буоллум. Ыалларыттан икки киһини понятойунан ыҥыртаран ыллым. Ити кэннэ өлбүт киһи ханна, хайдах сытарыттан саҕалаан суруйан бардым. Биир айахтаах, таһынан сомуоктаах сомуога түспүт саа орон аттыгар сиргэ сытара. Дьиэлээх дьахтар кэргэнин саата буоларын бигэргэттэ:
Күһүн куобахха сылдьан баран оронун үрдүгэр тоһоҕоҕо ити сааны ыйаан турбута.
Оттон сүгэр быата ханнаный? хаһаайкаттан суруйа олорон ыйытабын.
Быаланааччыта суох. Итинник сулумах санныгар ууран уоһуттан тута сылдьааччы, Маарыйа уруккуттан билэр киһилии чуолкайдык эппиэттиир.
Оччоҕуна истиэнэҕэ хайдах ыйанан турбутай? эмиэ ыйытабын.
Дуҕатыттан куруук ыйааччы, Маарыйа ытыы-ытыы хардарда.
Сааны ылан бүк туппутум, эстибит тимир ботуруон сылдьара. Ол туран өйдөөн көрбүтүм, элбэрээгин кэннигэр, ыйанан турбут балаһыанньатыгар быыл түспэтэх, оттон биир өттө быыллаах. Ону болҕойон көрүүгэ биир сиринэн кыратык быыл сотуллубут. Сомуогу туруордахха кэннэ быыла суох. Понятойдары, кэргэнин ыҥыран үһүөннэригэр итини барытын көрдөрдүм. Саа уоһугар иитиилээх ботуруоннаах сылдьыбыта, өссө сомуога туруоруллубутунан тоһоҕоҕо ыйаммыта чуолкайданна. Боротокуолу суруйан бүтэн баран бары истэн олордохторуна:
Иван Николаевич алҕаска суорума суолламмыт. Саатын тоҕо эрэ ылан көрөөрү, элбэрээгин алҕаска тоһоҕоҕо таарыйбыт. Саа иитиилээх турбут. Ону бары көрдүгүт. Быраабыла быһыытынан, күһүн бултаан баран сууйан-сотон, хаатыгар уган тэйиччи ууруллубута буоллар бу иэдээн тахсыа, атын дьон уорбаланыа суох этилэр.
Оҕолорбут, эһиэхэ баһыыба. Таба көрөҥҥүт, үлэҕитигэр суобастаахтык сыһыаннаһаҥҥыт санаа-оноо баттыга оҥосто сылдьыах эрэйбитин чэпчэттигит. Биһиги аҕабыт дьоллоох олоҕу олорон ааста. Хайыахпытый, бары көмөлөөн харайыахпыт, Маарыйа ытыырын быыһыгар биһиэхэ махтана хаалла.
Куртуйахтар
70-с сылларга Ньурбаҕа кииннэнэн судаарыстыбаҕа куттал суох буолуутун комитетын салаата баара. Кини чугастааҕы оройуоннары көрөрө-истэрэ. Мин онно суоппардыы сылдьан биирдэ кыһын Данилов В.П. кытта Сунтаарга командировкаҕа бардыбыт. Онтон төннөн иһэн күнүс хаҥас диэки туораабыт суол омоонун батыһа көрбүтүм, тэйиччи тииттэргэ куртуйахтар олороллор эбит. Биһиги суолтан туораан маарга киирдибит. Тоҥуу хаарынан массыына төһө барарынан бара сатаатыбыт да, дулҕаттан иҥнэн тохтоотубут. Куртуйахтарга диэри быһа холоон 150-чэ миэтэрэ курдук. Массыынаттан тахсыбакка олорон туоһапканан иккитэ ыттым да кыһаллыбатылар. Владимир Петрович тулуйбата:
Ыл, мин ытыым эрэ, диэтэ. Киһим иккитэ ытта да мэлийдэ.
Куртуйахтары көтүтээри гынныҥ, диэн аны мин былдьаһааччы буоллум. Миэтэрэтин уларытан баран уҥа диэки чуолкайдык көстөн олорор куртуйаҕы ыттым. Куртуйаҕым истэтэн сапсын да сапсын буолан биһиги диэки өрө көтөн таҕыста. Син үрдүккэ тахсан баран, массыынаттан уонча миэтэрэлээх сиргэ түһэн хаарга умсан хаалла. Биһиги сирэй сирэйбитин көрсөн эрэ кээстибит:
Доруоптаах киһи, саатар көтөн тахсарыгар ытан халыа этэ, диэн кыһыыбыттан ботугураатым. Хаарга умсубут куртуйаҕы көрбөккө эрэ ханан мэнээк үлүбүөй ытыаххыный? Ол иһин тииккэ олорор куртуйахтары ытаары кыҥаан эрдэхпинэ, бары көтөн таҕыстылар. Уонна бастакы куртуйах умсубут сирин таһыгар түһэн, хаарга умсан хааллылар. Биһиги саҥата суох ньимийэн хааллыбыт. Утуйаары олорбут куртуйахтар эбит.
Хайдах буоларбытын билбэккэ олордохпутуна, хаар анныттан биир төбө, уу анныттан перископ тахсарын курдук олоотообутунан, тахсан кэллэ. Ааммын аһан хамсаабакка кыҥаан олоробун. Төбө биһиги диэки хайыһан ылла уонна хаар анныттан бүтүннүү тахсан кэллэ. Бэлэм олорор киһи ханна гыныамый, тэлибирии түстэ. Түргэн үлүгэрдик туоһапкабар ботуруон укта оҕустум. Иккис төбө көһүннэ. Ону-маны одуулаабыта буолан баран эмиэ бүтүннүү тахсан кэллэ. Сонно охтордум. Саабын эмиэ ииттэ оҕустум. Толкуйдатар да түгэн биэрбэккэ үһүс төбө көһүннэ. Онно миэстэтигэр хаалла. «Дьонум ханна бардылар» диэбиттии төрдүс быкта, онтон бэһис. Итинник дьиктигэ уонна түбэспэтэҕим.
Хорулаҕа
Бүлүүгэ үлэлии сылдьан күһүн уоппускабар дойдубар Дьаархаҥҥа тиийдим. Эдьиийим Маайа, ыарытыйа да сырыттар, сарсыарда эрдэ туран ынахтарын ыан, чэйин өрөн, аһын астаан, биһигини туруортаан аһылыкка ыҥырда. Күтүөтүм Балантыын бултуу бараары сээкэйин бэринэр: тугу эрэ киллэрэр, тугу эрэ таһаарар, түбүк бөҕө буола сылдьар. Таһырдьа Моойторук уонна Бойбооску, ыраата бултуу баралларын сэрэйэн, иччилэриттэн арахпаттар. Сайыны быһа таах тиэргэн бөҕө буола сытартан салҕан үөрүүлэриттэн кэлиилэрэ-барыылара сытыырхайбыт.
Урут хаһан да дьиэ таһыттан тэйбэтэх буолан тыалыы барарбыттан сүрдээҕин долгуйабын, туох таҥаһы, халыҥы-чарааһы, төһөнү ыларбын билбэппин. Ыраах сиргэ киһи үлүйэн хаалыа диэн саллабын. Ол эрэн халыҥ утуйар мөһөөччүгү, саҥа хаатыҥканы, тэлэгириэйкэни, истээх бэргэһэни дьиэбиттэн илдьэ кэлбитим. Ити кэннэ милииссийэлэр биэрбит сымнаҕас онньуускалара, ичигэс үтүлүктэрэ, ийэм тикпит кээнчэтэ, моонньуга эринэр саарпыгым, халтаҥ бэргэһэм, сылаас биэтэстээх киирсэбэй саппыкым, саппаас үтүлүгүм, ыстааннарым эҥин элбэх этилэр. Ойуурга тымныы буолуохтаах диэн тоҥмот гына тэриммитим. Дьиэҕиттэн арахтыҥ да илдьэ барбыккыттан атын таҥаһыҥ суох буоллаҕа дии. Илдьэ сырыттахха сатанар, аттар таһаҕас оҥостубат инилэр дии санаатым.
Хайа, доҕоор, ханна бу туох ааттаах тэринниҥ? Балантыын чэйдии олорон күлэ-күлэ ыйытта.
Тыаҕа тымныы буолуо дии, хонтуораҕа олорор курдук буолбата ини.
Хамныы сылдьар киһи туох да буолбат, сылгытыйбыт киһи эппиэтэ судургу.
Эн да таҥаскын көрүнүө этиҥ. Хаатыҥкаҕын кыайан улларбаппын. Дьоҥҥо тиктэриэххин, эдьиийим Маайа тыл кыбытта.
Ону дьарыктанар бириэмэ суох.
Хаһан, хас буолан барабыт? күтүөппүттэн ыйытабын.
Алта хас буоларбыт буолуо. Чаппаҥдаттан Давыдов Байбал диэн киһи кэлиэхтээх. Уоннааҕылар маннааҕы уолаттар.
Оттон аһылыкпытын хаһан ылабыт?
Барыта сакаастанан турар. Бүгүн барытын ылыахпыт. Сарсын сарсыарда ааттаах эрдэ бардахпыт.
Уолаттар, кыргыттар аһаан бүтэн бары үлэлэригэр бардылар.
Мин санньыйбыппын көрөн эдьиийим:
Күтүөм таҥаһын-сабын бэриммэт диэн санаарҕаама. Тоҥооччута суох. Сылдьар быһыыта. Таҥнар таҥастаах да наадыйбат. Тоҥноҕуна миэстэтигэр тиийэн оҥостуоҕа, Маайа мичээрдээн кээстэ.