Оттон оччотугар көһөрбүтүгэр көмөлөһөр инигит?
Итиччэлээҕи истэн, Мотуруона оҕонньорун ис-иһиттэн кэлэйбиттии көрдө, кыахтааҕа буоллар, абаккатыттан охсуох да курдук этэ. Уйбаан сыыһа тылласпытын билэн ах барда. Ол эрээри биригэдьиир, ити эрэ тыллары кэтэспиттии, тута иилэ хабан ылан, эрдээх куолаһынан:
Биллэн турар, көмөлөһүөхпүт! Бааска курусобуой массыынатынан эһигини таһаарыа! Онон, хата түргэнник хомуна охсуҥ! диэтэ.
Чэ, манан мунньахпыт түмүктэнэр. Бу сыл түмүгүнэн, биһиги сопхуоспут оройуоҥҥа биир бастыҥ көрдөрүүлээх буоларын туһугар бүттүүн кыһаллан туран үлэлиэхтээхпит! Онно эһиги кылааккыт эмиэ баар буолуохтаах! диэтэ Сэбиэт Даайа мунньаҕы түмүктүүрдүү.
Тэҥнэһиэхтэрэ дуо, мас ыскамыайкаларыттан ыарахан соҕустук орҕостон, кэлбит дьон хостон тахсан бардылар. Кинилэр хараастыбыттарын, бэл, көхсүлэрин ньүхсүччү туттубуттарыттан сэрэйиэххэ сөбө буолуо. Даарыйа Уйбаанабына түннүгүнэн ыраатан иһэр дьону одуулуу туран эмискэ:
Ыстапаан Ыстапаанабыс? диэтэ.
Тугуй?
Өллөөх күөлэ, кырдьык, соболоох дуо?
Билбэтим, биригэдьиир саннын ыгдах гынна.
Эс, тоҕо оччоҕо собонон албыннаатыҥ? Даарыйа Уйбаанабына биригэдьиир диэки сөбүлээбэтэхтии көрдө.
Оттон тугунан уонна албынныахпыный? Киһини ымсыырдыах онно туох да суоҕун бэйэҥ бэркэ билэҕин, Ыстапаан Ыстапаанабыс сиэбиттэн табаҕын ороото.
Ол аата албыннаатахпыт, диэтэ Даарыйа Уйбаанабына, түннүктэн эргиллэ биэрээт.
Дьыала туһугар, Даарыйа Уйбаанабына. Ону умнума, биригэдьиир Сэбиэт Даайа диэки тымныытык көрдө.
* * *
Күөстэнэр дьиэҕэ Маайа кирпииччэ оһоҕун тигинэччи оттон, чугуун хобордооххо төп-төгүрүк алаадьылары биир-биир саһарчы буһара турар. Уолаттара, ас минньигэс сытын ыраахтан билэн, хоспоххо кутулла түстүлэр. Үөрүүлэриттэн «Ураа, алаадьы!» дэһээт, итиитинэ сиэн бардылар. Маайа уолаттарын көрөн мичээрдии турда, тугу эрэ этиэн олус баҕарар да, кыаллыбат. Кини куруук итинник хараҕынан таптыыр, сэмэлиир, кыыһырар, санааргыыр. Тыллара ханна эрэ тиийэн туой иҥнэн хаалар курдуктар.
Чэ сөп буолуо. Сарсын уоппутун аһатыахпыт дии, алаадьынан күндүлүөхпүт! Маайа уолаттарын тохтото сатаата.
Ийээ, өссө биири ылабын? Уонна онон бүтүөм, Оппоо эттэ эрэ эппэтэ эрэ өссө биир алаадьыны ылан айаҕар уктар. М-мм! Минньигэһиин!.. диир астыммыта бэрдиттэн. Оппоо сааһа уон түөрдэ.
Мин эмиэ! Лөглөө илиитэ эмиэ алаадьылаах иһиккэ тардыста. Кини Маайалаах Ньукулай улахан уоллара. Аччыгыйдара Куока «миэхэ эмиэ» диэбиттии, илиитин тоһуйар. Маайа, биллэр биллибэттик мичик гынаат, уол быыкаайык ытыһыгар алаадьы уурар.
Чэ уонна сөп буолуҥ. Эдьиийгит аҕыйах алаадьыны буһарбыккын диэн аны киһини мөҕөн туруо дии?
Сөп, ийээ, биирдиини эрэ сиибит, Оппоо арыылаах алаадьыны бэрт иҥсэлээхтик сии туран.
Ийээ, биһиги Арамаанаптарга оонньуу барабыт? Лөглөө ийэтиттэн көҥүл ыйытар.
Чэ барыҥ, ол эрээри хойутаамаҥ! Сөпкө утуйуоххутун наада, сарсын, арааһа, эрдэ соҕус сайылыктыырбыт буолуо.
Ээ, массыынанан дуо? Оппоо интэриэһиргээбиттии ыйыталаһар.
Бааска курусобуойунан.
Бэрт эбит дии оччоҕо! Лөглөө үөрэ түһэр.
Сөпкө кэлиэхпит-кэлиэхпит, өр буолуохпут суоҕа! уолаттар күөстэнэр дьиэттэн таһырдьа ыстаннылар.
Маайа салгыы алаадьытын астыы хаалла. Ол туран кыракый үөлэһинэн таһырдьаны одууласта уонна чугаһынан ким да суоҕун көрөн, мас хоппо кэнниттэн номнуо арыллыбыт кыһыл арыгыны таһаарар. Онтон чэй иһэр чааскыга балачча куттаат, иҥсэлээхтик ыймахтаата. Чочумча толкуйдуу түһээт чааскытыгар өссө кыратык таммалатта уонна оһоҕун арыйан умайа турар уокка бэристэ, алаадьы бырахта.
Аал уотум иччитэ, күлүм аллай, үөр-көт! Дьиэбитин араҥаччылаа, арчылаа! Сайыммыт этэҥҥэ аастын! диэтэ. Ону истибиттии, уота төлөнө кытыаһынна.
Маайа алаадьытын астыы туран, сыыһа хамсанан илиитин итии арыыга сиэттэ. «Абыта-ай!» диэбитинэн илиитин саба тутунна. Өлүү түбэһиэх, ити кэмҥэ күөстэнэр дьиэҕэ Өкүлүүнэ киирдэ. Илиитин туттан турар Маайаны көрөөт, сирэйэ дьэбин уоста.
Һ-м, барахсан! Номнуо били бэйэлээх аскын соппойо охсубуккун дуу? Өкүлүүнэ кийиитин Маайаны өтө көрөрдүү саҥарда.
Ээ, оттон быыкаатык, Маайа туох диэн саҥараахтыай, бара сатаан, илиитэ аһыйарын үрбүтэ буолар.
Хайа, туох буоллуҥ эмиэ?
Ээ илиибин арыыга сиэттим
Кэм буолуо, онтон ордуохпут дуо? Өкүлүүнэ кэлэйбиттии саҥаран иһэн эмискэ хаһыытаата. Көр, алаадьыгын хоруордан эрэҕин!
Чахчы да чугуун хобордооххо буһа турар алаадьы, хоруоран эрэр эбит. Маайа түргэнник онтукаларын нэлэгэр иһитигэр биилкэнэн иилэн быраҕаталыыр.
Интикэйдэргин бэйэҥ сиэр! Уонна аһыы аскын ыймахтаан бүт! Бачча кэлээри-бараары сылдьан, саатар, туттунуоххун! Оҕолоруҥ таҥастарын-саптарын бэлэмнээтиҥ дуу, суох дуу?
Бэлэмнээн Маайа көхсүнэн туран хоруйдуур.
М-ммм Ханна баалларый уолаттарыҥ?
Арамаанаптарга тахсыбыттара.
Арамаанаптарга даа? Хайдах мээнэ ыалга ыытаҕыный?
Оттон оонньоотуннар ээ. Анараатах тиийдэхтэринэ, үлэттэн ордубат инилэр
Һы! Итинник сырыттахтарына, олох улдьаа буолар инилэр!
Маайа туох да диэбэт, Өкүлүүнэлиин аахсар туһата суох.
Алаадьыгын ситэрээт, уолаттаргын ыҥыра оҕус! Уонна ити арыыга сиэппит илиигин хаһаайыстыбаннай мыыланан сотун. Оччоҕо түргэнник ааһыа Аны илиим бааһырда диэн үлэттэн куотаары гынаҕын дуо?
Эс, ама хайаан
Чэ, ким билэр, Өкүлүүнэ, ааны хайа быраҕаат, таһырдьа таҕыста.
* * *
Курусобуой массыына буор суол устун айаннаан иһэр. Суоппар Бааска аттыгар Өкүлүүнэ алталаах Куоканы уонна Мотуруона аҕыстаах Баанньысканы көтөхсөн олороллор. Атыттар бука бары үөһэ куусапка тиэллибиттэр. Бааска уоһуттан бөппүрүөскэтин араарбат. Бэйэтэ айылҕаттан саҥалаах-иҥэлээх буолан, чуумпуну абааһы көрөр. Ол иһин да буолуо, кэккэлэһэ олорор дьонун диэки дьиктиргээбиттии көрөр.
Хайа, сайылыкка айаннаан иһэр эрээригит, тоҕо үөрбүт-көппүт сирэйгит суоҕуй? диэн ыйыталаһар.
Ээ, биһиги ити сиргэ төрүт да таласпатахпыт! Күүстэринэн ыытан эрэллэр, Өкүлүүнэ баары баарынан этэр.
Һэ-һэ! Бука сэрэйдэххэ, Сэбиэт Даайа «баартыйа этиитин толоруҥ!» диэтэҕэ
Ама дуо! Мотуруона саҥа аллайар.
Хайыаххытый, оччотугар баартыйа этиитин толороргутугар тиийдэххит!
Оттон эн да баартыйа этэринэн олорор инигин? Ханна туора турбут үһүгүнүй? Өкүлүүнэ Бааска диэки көрөн ылар.
Ээ, мин, баартыйата суох киһи, онно эрэ наадыйбаппын. Уруулбун эрийдэхпинэ да сөп!
Туохха барытыгар эн кыттыгаһа суох буолан иһэҕин! диир Өкүлүүнэ, ис иһиттэн абаккарбыттыы.
Биллэн турар! Бааска, куолутунан, күн кыһалҕата суох хоруйдуур. Тойотторум туох дииллэр да, онно айанныыбын.
Оттон тойотторуҥ, баартыйа ыйыытынан олорор дьон, эйигин да туора хаамтарбатылар ини! суоппар Бааска аһара кыһалҕата суоҕуттан Өкүлүүнэ ис иһиттэн кыйаханар быһыылаах.
Ээ, мин дьыалам кыра! Батыллыбакка айаннаатахпына да баһыыба!
Һ-м, барахсан! Толкуйуҥ тугун чычааһай? Холобура, биһиги билигин партия этиитин толоро, Өллөөххө былаан толоро, үлэлии баран иһэбит! Эн биһигини тиэйэн иһэриҥ быһыытынан, эмиэ сыһыаннааххын!
Ээ даа?
Оннук буолумуна!
Чэ буоллун даҕаны! Ол эрээри эһиги үөрбүт-көппүт көрүҥҥүт төрүт суох. Ол аата партия этиитин кытары искитигэр соччо сөбүлэспэт буоллаххыт.
Ээ, бу оннугар Дулҕалаахпытыгар барбыппыт буоллар Хайдах эрэ санаам ити Өллөөххө олох тардыспат Хайдах эмэ гынан сайыммыт ааһа охсоро буоллар! Өкүлүүнэ ис иһиттэн ыараханнык өрө тыынан ылар.
Эс, тоҕо инньэ диэтэххиний? Мин биир бэйэм күөх сайыммыт уһаатар ханнык диэн толкуйдаахпын, Бааска Өкүлүүнэ диэки дьиктиргээбиттии көрөн ылар.
Ийэтигэр көтөхтөрөн олорор Баанньыска сиэбиттэн бирээнньик таһааран, онтуката хаппыта бэрт буолан, эмэ-эмэ сиэн барар. Куока көрөн ымсыырар.
Бирээнньиккиттэн бэрсиий! диир. Онуоха анарааҥҥыта, көҥөнөн, баһын быһа илгистэр.
Оттон, саатар, кыратык, Куока арахсыбат.
«Суох!» диэтим буотта! Баанньыска буолуммат.
Оттон мин эмиэ сиэхпин баҕарабын ээ!
Куока, наһаа көрдөөн барбытыгар, Баанньыска тоҥолоҕунан киэр садьыйар.
Бүт эрэ, нохоо! Сүгүн олор! Өкүлүүнэ уолун Куоканы буойар.
Оттон мин эмиэ бирээнньик сиэхпин баҕарабын ээ!
Баанньыска, бэрсиэххиний? Туох ааттаах көҥөскүнүй? Мотуруона уолун сэмэлиир.
Баанньыска, улаханнык баҕарбатар да, сиэбиттэн бирээнньик таһааран, Куокаҕа уунар. Анарааҥҥыта үөрэ-көтө ол бирээнньигин кэбийбитинэн барар.
Хайа, нохоо, бирээнньиктэнэн, абыранныҥ дуу? Өкүлүүнэ мичик гынар, уолун кэтэҕиттэн сыллыыр.
Аһаа!
Улахан дьон күлсэн тоҕо бараллар.
* * *
Куусапка олорор дьон, саллааттар курдук, бука бары бириһиэн матырыйаалыттан тигиллибит кууркалаахтар. Уолаттар таах олоруохтара баара дуо? Мэниктээн, анньыалаһаллар эҥин. Ордук Лөглөө баппат. Силэпсиэптэр хороччу улаатан эрэр кыргыттарын, Любускалаах Лидыкканы, биллибэтинэн, нэксиэ кэллэҕинэ, кэйиэлии олорор. Кыргыттар ол аайы часкыйан иһэллэр.
Ноо, уоскуй эрэ эн! Туох ааттаах кыра оҕоҕо дылы мэнигилээн хааллыҥ! Ньукулай уолун буойбута буолар.
Мас курдук көнөтүк олоробун дии, олох да мэниктээбэппин ээ! Лөглөө обургу аҕатын диэки ырааһынан көрөн кэбиһэр.
Айан устатын тухары Маайа сирэйэ дьиппиэн.
Хайа, туохтан бачча айылаах санаарҕаатыҥ? Ньукулай тулуйбакка ойоҕуттан ыйытар.
Ээ, бэйэм
Бэйэҥ буолбаккаҕын, ким буолуой? Эбэтэр бэҕэһээҥҥиҥ кэнниттэн төбөҥ хампы барыахча дуу?
Ньукулай, саатар эн миигин тыытыма! Саҥата суох айаннаа! Маайа оҕонньорун саба саҥарар.
* * *
Биригэдьиир хоһугар олорон эрэ, тугу эрэ сурунар. Ол эрээри кини үлэлиир хоһун киһи кэбиниэт да диэн ааттыан баҕарбат: барыта эргэ-урба, этэргэ дылы, үйэтин моҥообут аҕыйах олоппос, биир остуол диэбит курдук маллар тураллар. Ленин уонна Брежнев мэтириэттэрэ бу хос соҕотох киэргэллэрэ буолан, истиэнэҕэ ыйаммыттар. Эмискэ телефон тыаһа тырылыыр.
Олуо! Ээ, Даарыйа Уйбаанабына, дорообо!
Хайа, дьоҥҥут Өллөөххө айаннаатылар дуу?
Сэбиэт Даайа кэбиниэтэ эмиэ судургу. Арай муннукка улахан тимир сиэйпэ, мин аҕай диэбиттии, миэстэ бөҕөтүн баһылаан турар. Түннүк сэҥийэтигэр ньаалбаан кэнсиэрбэ бааҥкаларыгар туох эрэ сибэкки дуомнара үүммүттэр.
Айаннаан. Арааһа, тиийэн эрдэхтэрэ буолуо.
Чэ, саатар эрэ. Ити Өкүлүүнэ ааспыкка туох ааттаах буолан турда, доҕоор? Дьон санаатын олох үлтү ыһа сыспыта дии?
Ээ, уруккуттан бэлэстээҕин билэр инигин?!
Да-а, олох түһэн биэрэ сыста. Дьэ, хайдах-туох үлэлииллэр!
Ээ, төрүт долгуйума. Ханна Өкүлүүнэ баар да, онно үлэ күүдэпчилэнэн олорор.
Оннугун оннук эрээри, ити эмээхсин настыранньатын олох сөбүлээбэтэҕим. Туох ааттаах Өллөөхтөн куттаннаҕай?
Дьэ быһа!
Туох-баар түгэни барытын санаппыта. Ончу партиялаах киһи курдук буолбатах!
Даарыйа Уйбаанабына, сөпкө этэҕин. Партиялаах буолуохтааҕар, таҥнары тардааччы курдук.
Ыстапаан Ыстапаанабыс, ити дьонноргун, хайдах-туох үлэлии сылдьалларын, быыс-арыт булаҥҥын, хата хонтуруоллуу сылдьаар эрэ. Хайдах эрэ киһи эрэммэт дьоно буолбуттар.
Сөп, Даарыйа Уйбаанабына, хайаан да хонтуруоллуом.
Биригэдьиир төлөпүөнүн уйатыгар уураат, чочумча тугу эрэ толкуйдуурдуу, саараан олордо. Онтон эмискэ Сэбиэт Даайаны, куолаһын уларыта-уларыта, үтүктэн барда: «Ыстапаан Ыстапаанабыс, ити дьонноргун, хайдах-туох үлэлии сылдьалларын, быыс-арыт булаҥҥын, хонтуруоллуу сылдьаар эрэ». Хонтуруоллаамына! Ону баҕас эйигинэ да суох бэркэ билэбин!
* * *
Курусобуой массыына буору бурҕатан, Санниковтар дьиэлэрин аттынан ааһар. Кырдьаҕас эмээхсин күн сыралҕаныгар сабараанньаҕа хамсатын тарда олорор. Төбөтүгэр былааттаах, сирэйэ эргэрбит хортуоска курдук ыбылы мырчыстыбыт. Суоппар Бааска эмээхсини көрөн күлүм аллайар.
Һок! Ылдьаана эһиги кэлбиккитин, бадаҕа, сөбүлээбэтэ быһыылаах. Кынчарыйбыкка дылы буолла!
Эс, ону эн көрө оҕустуҥ дуо? Өкүлүүнэ соһуйбута буолла.
Көрүмүнэ! Биһиги сирбитигэр кэллилэр диэн эмээхсин төһө эрэ көҥөннө!
Уоспадьы, туоҕуттан көҥөннөҕөй? Киһи ымсыырара манна туох баарый?
Эс, оттон уолунаан иккиэн эрэ бүөмнээн олорбуттара бүттэҕэ дии?
Һэ-һэ! Бу сир төрүт, олохтоох абааһылара биһигини дьэ абааһы көрдүлэр! Өкүлүүнэ күлэн күһүгүрээтэ.
* * *
Ылдьаана, массыына ааспытын кэннэ, дьиэтигэр төкүнүйэн киирдэ. Уола, Дьөгүөр, биэһэнчэлээх киһи, оһох иннигэр тарбыйах тириитин имитэ олорор.
Хайа, туох массыыната ааста? диэн ийэтиттэн аат харата ыйытта.
Ээ, буору биир гына бурҕатан, кимнээх эрэ аастылар. Эчи, оҕолоро, бытырыһан, элбэхтэри-ин! Бүтүн биир кууһап! Мэнигилээн, киһини түүннэри да сүгүн утуппаттара буолуо. Айуу-айа Хаарыан чуумпу олохпут бүтээхтээтэҕэ.
Кимнээх кэлбиттэрин быһааран көрбөтүҥ дуо?
Мэлигир! Бу харахпынан хантан көрүөхпүнүй? Былырыын сайын иккиэйэҕин эрэ бэккэ да сайылаабыппыт! Быйыл, дьэ, хайдах-хайдах буолабыт?!
Дьөгүөр, ийэтэ айманарыгар аахайбакка, тириитин имиппитин курдук имитэ олордо. Ол эрээри сирэйин олоруута быдан дьиппинийбитин бэлиэтии көрөр киһи, кини иһигэр долгуйбутун сэрэйиэ этэ. Онуоха эбии ийэтэ эмээхсин хам буолуо баара дуо? Суох. Бэйэтэ бэйэтигэр баллыгырыы олордо.
Хаптаҕастыыр сирбитин ити оҕолор баҕайылар төһө эрэ үлтү тэпсэллэр! Бээ, арыычча уоскуйбуттарын кэннэ, маннааҕы бэрээдэги билиһиннэрэ тиийиллиэ буоллаҕа!
* * *
Курусобуой массыына эргэ дьиэлэр аттыларыгар тохтуур.
Кэллиби-ит-кэллибит! Бааска, туох эрэ үтүө сонуну этэрдии, биллэрэр.
Оо, пахайбын даҕаны! Өтөх буолбут сир эбит буолбат дуо? Өкүлүүнэ эрбэһин саба үүммүт сирин көрөн санаата харааһынна.
Кырдьык да, оннук эбит! Аата сүрүн! Мотуруона массыына иһиттэн тахсыан да баҕарбата.
Чэ, чэ, этэҥҥэ кэллибит. Түргэн соҕустук малгытын сүөкэниҥ! суоппар Бааска ыксатан барар.
Хайыырбыт хаалбыт үһүнүй уонна Өкүлүүнэ өрө тыынаат, массыынаттан түһэр уонна тулатын эргиччи көрөр.
Айабыын! Арбаллан дойду да бөҕөтө! диир саллыбыттыы.
Олорон бардаххытына, кэм ама буолуо, бэттэх кэлиэ, Бааска уоскута сатыыр.
Чэ! Хайыахпытый? Тэҥнэһиэхпит дуо? Малбытын сүөкэниэххэ, олохпутун оҥостуохха, Өкүлүүнэ барыларыгар туһаайан этэр.
Уолаттар обургулар, сиргэ түһээт, сүүрэкэлэһэн бараллар.
Уолаттар, мэниктээн бүтүҥ! Ийэлэрэ, таах даллайан баран туруоҥ дуо? Уолаттаргын дьаһайталаан ис! Өкүлүүнэ куолутунан эмиэ Маайаҕа саба түһэр.
Лөглөө, тукаам, бырааттаргынаан малы таһыҥ эрэ. Мэниктээмэҥ, Маайа, сымнаҕас майгылаах буолан, көрдөһөрдүү саҥарар.
Сээкэйи мээнэ сиргэ быраҕаттаамаҥ! Иһити-хомуоһу алдьатаҥҥыт, аны ол айдаана тахсыа! Иһит күндү! Барыны бары харыстыы үөрэниҥ! Өкүлүүнэ идэтинэн тохтоло суох мөҕүттэр
Мотуруона кэргэнинээн кууллаах малларын олохсуйуохтаах дьиэлэрин диэки соһоллор.
Айуу, билсэн бардахха, айдааннаах соҕус ыаллар быһыылаах ээ. Эдьиийдэрэ хамаандалаан түһэн, эчи кутталын.
Оттон эн да оҕолоргун дьаһайан ис ээ. Таах сис туттан баран тураллар дии, ол?! Көрбөккүн дуо? Уйбаан дэлби тириппит көрүҥнээх.
Бэйэҥ этиэххиний?
Эппэтэҕэ буолуо диигин дуо? Эппитим. Киһи тылын кумаардаан да көрбөттөр.
Мотуруона, ити тыллары иһиттэ эрэ, истибэтэ эрэ, эргиллэ биэрэр. Кыргыттар, чахчы, тугу да гыналларын билбэтэхтии, тэпсэҥнэһэ тураллар, тугу эрэ сибигинэһэн кэпсэтэллэр, күлсэн ылаллар.
Кыргыттар, таах туруоххут дуо? Сээкэйи тасыһыҥ! Мотуруона итиччэлээҕи көрөн, кыынньа түһэр.
Оттон итиччэтигэр уолгар эмиэ этиэххиний
Баанньыска, тоойуом, ити сиэккэлээх малы дьиэҕэ илт эрэ, диир Мотуруона уолугар бэрт сымнаҕас куолаһынан.
Муоча, уолгун атаахтатан да биэрэҕин, Уйбаан сэмэлиирдии этэр.