Арба да, эдьиий тыаҕа сылдьан, мээнэ айдаарбат, күлбэт-салбат буолуҥ диэбитэ, Оппоо Өкүлүүнэ эппитин саныы биэрэр.
Ээ, кини куруук бобор идэлээх. Олох аахайыма! Итини гыныма, маны гыныма! Итинтэн сэрэн, мантан куттан! Наар биир муостанан хаамтара сатыыр, Лөглөө сөпсөспөт.
Дьэ, ол кини идэтэ! Бары стройдаан баран, кини этэринэн чиккэччи туттан хаамыахтаах үһүбүт! Оппоо убайын кытта сөбүлэһэр.
Мин дьонум эмиэ киһини үөрэтэллэрин наһаа сөбүлүүллэр. Ордук аҕам. Тыла эрэ «ити аньыы, бу аньыы» диэн, Баанньыска эмиэ төрөппүттэрин үҥсэргиир.
Бары күлсэллэр.
Көрүҥ эрэ, туох эрэ уйата! Оппоо үөһэ хантайан туран ыйар.
Хотой уйата быһыылаах! Улахана сүр! Лөглөө соһуйбуттуу саҥа аллайар.
Ама, кырдьык, хотой уйата буолуо дуо? Баанньыска харахтара уоттана түһэллэр.
Мин тахсан көрүөм, баҕар, сымыыттааҕа буолуо! диир Лөглөө. Ол эрээри ыарахана бэрт буолан, хантан маска ыттыай? Холонон көрбүтүгэр да баһыыба курдук.
Бачча доруобай эрээригин, итиччэ сымсабын дии сананаҕын дуо? Оппоо кинини сиилиир.
Һы, оччотугар бэйэҥ тахсан көр! Хайыыр эбиккиний? Лөглөө кыһыйбыттыы этэр.
Оппоо маска тахса сатыыр да, табыллыбат, төттөрү сурулаан түһэр. Таҥаһа-саба дэлби хатырык буолар.
Айуу, илиибэр мас киирдэ!
Кэһэй! Лөглөө сэтэрээбиттии этэр.
Оччоҕо мин тахсан көрүөм, Баанньыска хатаастан иһэн, сыыһа хамсанан, сиргэ сууллан түһэр. Ыарыыта бэрдиттэн ынчыктыыр. Дьиэтигэр эбитэ буоллар, хаппырыыстаан, ытыа эбит. Ону баара уолаттартан кыбыстан, туттунар. Эбиитин ыстаанын хайыппытын көрөн, санааргыыр.
Оппоо кыһыытыттан аарыма тиит маһы тэбэн ылар. Ол эрээри көтөр уйата чиҥник турар буолан, хамсаабат. Лөглөө биир биэс тыла суох сиэбиттэн арагааккатын ойутан таһааран, ытыалаан барар.
Кытаат, маҕыйа-маҕыйа ытан ис! Баанньыска күө-дьаа буолар. Кэмниэ кэнэҕэһин буортан оҥоһуллубут кытаанах буулдьа уйаны табан, урусхаллаан кэбиһэр.
Ураа! Алдьаттыҥ! диир Баанньыска үөрбүттүү.
Хотой эрэйдээх дьиэтэ суох хаалла, Оппоо аһыммыта буолар.
Баҕар, төрүт да хотой буолбатаҕа буолуо! Лөглөө саҥа аллайар. Оппоо, ким билиэ баарай диэбиттии, саннын ыгдах гыннарар.
Ээ, саҥаны оҥостуо буоллаҕа! Хата, бэйэтэ ханна да көстүбэт дуо? Баара буоллар, бэйэтин да ытыалыам этэ, Лөглөө сытыырхайбыта сүр.
Бука бары көтөр кынатын тыаһын иһиллээн, саҥата суох тураллар. Ол эрээри тыа иһэ, киһи сүрүн баттыыр лиҥкинэс чуумпунан туолар.
Чэ, уолаттар, барыаххайыҥ. Дьоммут сүтэрбиттэрэ буолуо, диир Оппоо.
Ааһа, барыахха. Өкүлүүнэ эмиэ айманыа, Лөглөө сөбүлэһэр.
Уолаттар сайылыктарын диэки хааман иһэн, тоҕо эрэ уруккуларын курдук күлбэттэр-салбаттар, бэйэ-бэйэлэрин хаадьылаһан мэниктээбэттэр. Хойуутук үүммүт тиит мастар лабаалара кинилэр сирэйдэригэр охсуллаллар, мэһэйдииллэр, бытаардаллар. Ону ол диэбэккэ, уолаттар иннилэрин диэки дьүккүһэллэр. Хаппыт мас тосторо, бэл моҕотой сүүрэн ааһара кинилэри куттуурга дылы. Ити курдук хааман истэхтэринэ, сүр улахан көтөр ыарахан кынаттарынан сапсынан, салгыны охсон ааспытыгар, эбии ыгылыйаллар, тыаттан тахса охсуохтарын, сайылыктарын киэҥ-нэлэмэн сиригэр үктэниэхтэрин баҕараллар. Кэмниэ кэнэҕэһин кинилэр хара тыаттан тахсаллар. Санниковтар дьиэлэрин аттынан ааһан иһэн, сабараанньаҕа Ылдьаана эмээхсин кинилэри кырыктаах харахтарынан одуулуурун көрөн, тоҕо эрэ үһүөн саллаллар.
Һуу, киһи куттаныах, туох ааттаах ынырык эмээхсинэй! Лөглөө куттаммыта ааһа илик.
Бэйэтэ абааһыччы курдук! Оппоо кинини кытта сөбүлэһэр.
Уолаттар түргэн-түргэнник хардыылаан, дьиэлэрин диэки бараллар.
* * *
Силэпсиэптэр төгүрүк остуол тула олорон, киэһээҥҥи аһылыктарын аһыы олороллор
Ийээ, аҕаа, манна наһаа ынырык эмээхсин олорор эбит дии! Маарыын көрөн баран, сүрэхпит хайда сыспыта, Баанньыска, миин иһэ олорон, Ылдьаана эмээхсини саныы биэрэр.
Ээ, ол Ылдьаана диэн эмээхсин, маннааҕы, төрүт куттаныма, ийэтэ уоскута сатыыр.
Оттон биһигини сүүһүн аннынан, олох абааһы көрбүт курдук одуулаабыта. Оннооҕор Оппоолоох саллыбыттара.
Ити олорон, Мотуруона уолун илиитэ дьуккуруйбутун бэлиэтии көрөр.
Хайа, бу туох ааттаах илиигин тырыта-хайыта тыыттыҥ? Эбиитин сабыс-саҥа ыстааҥҥын кэттэ-кэтээт хайыта охсубуккун! Маһы кытта туһуннуҥ дуо?
Баанньыска саҥата суох аһаабыта буола олорор.
Тоҕо тылгыттан матан хааллыҥ? Бу айылаах туох буоллуҥ? Кэпсээ! ийэтэ арахсан бэрт.
Ээ, ойуурга сылдьан, көтөр уйатын сэриилээбиппит, Баанньыска баҕарбатар да, ийэтэ ыххайбытын иһин, билинэр.
Ол аата хайдах сэриилээбиккитий? аны аҕата тоокколоһон барар.
Оттон уйатын өҥөйөн көрөөрү, ытта сатаабыппыт даҕаны, табыллыбатаҕа. Ол иһин Лөглөө арагаакканан ытыалаабыта.
Һ-м Арагаакканан даа? Бу алдьархайы, аҕата куттаммыттыы саҥа аллайар.
Туойунан элбэх баҕайы кыбыс-кытаанах буулдьалары оҥорбут этэ, Куока барытын кэпсээн биэрэр.
Бу иэдээни! Туох ааттаах сүгүн-саҕын сылдьыбат уолаттаргытый?! диир Уйбаан, улаханнык кэлэйбиттии. Онуоха Мотуруона эмиэ, үгэһинэн, уолун көмүскэһэн барар:
Улахан эбит! Оннооҕор дьон дьиэтэ умайар дии. Хаттаан туттан, олорбутунан бараллар. Аата кыра аайыттан айманнаххыный?
Хайдах айманыам суоҕай? Арай хотой уйатын урусхаллаабыт буоллуннар? Хотой диэн мээнэ көтөр буолбатах ээ. Саамай өйдөөх, саамай күүстээх, саамай үөһэнэн көтөр Эһиги буоллар, аньыыны оҥоро сылдьаҕыт! этэрбин эттим диэбиттии, Уйбаан таһырдьа тахсан, эмиэ бөппүрүөскэтин үрдүгэр түһэр. Онтон синим биир диэбиттии, Алаастыыраптарга барар. Дьиэ аанын арыйан киирбитэ, олор туох да буолбатаҕын курдук, үөрэ-көтө, лотуолуу ахан олороллор эбит. Биллэн турар, Уйбааны көрөн соһуйаллар эрээри, «Киир, олор, лотуолас!» диэн ыҥыраллар.
Ээ, суох ини Уйбаан аккаастанар. Кини санаарҕаабыт сирэйин көрөн, бары да туох эрэ буолбутун сэрэйэллэр, ордук улахан уолаттар кэри-куру буола түһэллэр
Хайа, Уйбаан, туох сонуннааххыный? Өкүлүүнэ ыраахтан саҕалыыр.
Ээ, манна олорон, туох кэлиэй? Барыта этэҥҥэ курдук.
Ээ, оннук ээ
Арай, бүгүн уолаттарбыт куһаҕан дьыаланы оҥорбуттар, диир Уйбаан хайдах баарынан.
Бай, ол тугу оҥорбуттарый? Өкүлүүнэ соһуйан өрө көрө түһэр.
Улахан көтөр уйатын алдьаппыттар.
Көтөр даа? Өкүлүүнэ өйдөөбөтөх киһи курдук, чиҥэтэн ыйытар.
Арааһа, хотой уйатын.
Ээ, ол иһин даҕаны мааҕыын, алдьаммыт күрүөнү көннөрө сылдьан, хотой көтөн ааспытын көрбүтүм ээ Ньукулай саныы биэрэр.
Буоллаҕа ол Уйбаан өрө тыынар.
Эмискэ дьиэ иһигэр уу чуумпу уйаланар. Били күлэ-сала лотуолуу олорбуттара ханан да суох. Арай Куока эрэ туох буолбутун өйдөөбөккө олорор быһыылаах.
Хотой уйатын алдьатар туох куһаҕаннааҕый? диэн кини ыйытар.
Һычы, хотой диэн саамай сүгүрүйэр улахан көтөрбүт буолар, аҕата быһаарар.
Оо дьэ, буолар да эбит! Бу уолаттар сүгүн сылдьыахтара баара дуо? Киһи төһө эмэ «тугу да урусхаллаамаҥ, бэрээдэктээхтик сылдьыҥ» диэн этэрин хоҥорууларыгар хоҥнорботтор! Өкүлүүнэ кэлэйбиттии саҥа аллайар.
Мин эһэм хотойдор киһи курдук, наһаа өйдөөхтөр диэн кэпсиирин өйдүүбүн Уйбаан төһө да иһиллэр-иһиллибэттик саҥардар, бары өйдөөтүлэр.
Эс, ама хайаан оннук буолуой? Кинилэр хайдах да киһи курдук өйдөөх буолар кыахтара суох! Лөглөө итэҕэйбэтэҕэ буолар.
Бу уол төлө биэрэн түһэн! Саатар, саҥата суох олоруоххунуй! Наһаа да мээнэ-мээнэҕин! Ньукулай абарбыта бэрдиттэн уолун саба саҥарар.
Оҕото бэрт буолаахтаатаҕа Мин эмиэ урут, эдэр сылдьан, итэҕэйбэт этим. Ол иһин биирдэ бэрэбиэркэлээн көрөөрү гыммытым. Хотой үс оҕотун, ийэлэрэ хайыыр эбит диэммин, атын мас лабааларыгар көһөртөөбүтүм. Өр өтөр буолбатаҕа ийэ хотой, кынаттарынан тыастаахтык далбаатаан, көтөн кэлбитэ уонна оҕолорун булбакка, долгуйан барбыта.
Эс, хайдах киһи курдук долгуйуой? Лөглөө эмиэ итэҕэйбэккэ, саҥа аллайда.
Оо дьэ, бу да уол баар ээ! Оҥоруоххун оҥорон бараҥҥын, саатар, саҥата суох истэн олоруоххун! Өкүлүүнэ, тулуйбакка, уолга бардьыгыныыр. Атыттар Уйбаан кэпсиирин кэтэһэн, кулгаах буолан олордулар.
Чэ, туох да диэҥ, киһи курдук долгуйар эбит. Бэл, ол хараҕар баара. Тула өттүн сып-сытыытык көрөн дьирилэтэрэ. Уоскуйуох, умнуох көрүҥэ суоҕа. Кутталбыттан, сүрэҕим айахпынан тахса сыспыта. Сытыы тумсунан эккирэтэ сылдьан тоҥсуйуо диэммин, тыыммакка да кэриэтэ саһан олорбутум. Итини санаатахпына, билигин да дьулайабын. Онтон барахсаныҥ, биир-биир оҕолорун булуталаан, уйаларыгар көһөртөөбүтэ. Дьэ, онно биирдэ хайдахтаах курдук хотойдор өйдөөхтөрүн өйдөөбүтүм.
Ити баар! Эһиги буоллаҕына, туох да харса-хабыра суох хотой уйатын урусхаллаабыккыт! Ким алдьаттай! Билиниҥ!
Уолаттар тыыммакка да кэриэтэ олордулар.
Тоҕо тылгытын быһа ыйыстан олордугут? Билинэ охсуҥ! Өкүлүүнэ уолаттарга күргүйдээн барда.
Оппоо, эн дуо? Ньукулай улахан уолуттан быһаччы ыйытта.
Эс, тоҕо тута миигин уорбалыыгыный? Оппоо өһүргэниэх курдук.
Ол аата, сэрэйбит сэрэх, Лөглөө алдьаппыт, Ньукулай быһаара оҕуста,
Лөглөө, тугу хоруйдуон билбэккэ, умса туттан олордо.
Хайдах алдьаттыҥ? Өкүлүүнэ уолу хаайда.
Арагаакканан, Лөглөө нэһиилэ саҥа таһаарда.
Ол иһин да, сэрэйбит сэрэх, арагаакка бөҕөнү күнү быһа оҥороруҥ. Бу уол аны кими эрэ дэҥниирэ буолуо. Бар, арагааккаларгын манна аҕала тарт! Алдьархай буола илигинэ, барытын уоттуу охсуохха!
Лөглөө тэҥнэһиэ дуо, дьиэттэн тахсар. Көрбүтэ күрүөҕэ Баанньыска аҕатын кэтэһэн, хохоллон олорор эбит. Лөглөө киниэхэ «Сэрэн!» диэн саанан, сутуругун көрдөрбүтүнэн чугаһыыр. Баанньыска кутталыттан күрүө сиэрдийэтиттэн суулла сыыһар, нэһиилэ тутуһар.
Доо, хобуоччулааҥҥын хата хобордооҕу салаайаххыный? Лөглөө кыыһырбыта бэрдиттэн, уолу дэлби ыххайар.
Мин туох да буруйум суох! Баанньыска тэлибирии түһэр.
Хотой уйатын алдьаппыппытын дьоҥҥор тоҕо кэпсээтиҥ?!
Кэпсээминэ! Онно туохтаах үһүнүй?
Оччотугар биһиги эйигин кытта аны оонньообоппут! Сөтүөлүү бардахпытына, эйигин ылыахпыт суоҕа! Соҕотоҕун, эдьиийдэргин кытары куукулалаах оонньуу хаалаар!
Ээ, ылан абыраамаҥ! Мин хата күөгүлүөм!
Уой-уой-уой!!! Чиэрбэттэн да сиргэнэр уол, хантан мундуускалыыр үһүгүнүй?
Ити курдук аахса туруохтарын, Ньукулай өҥөйөн, тохтотор.
Нохоо, эйиэхэ туох диэбиттэрэй? Арагааккаларгын!
Ньукулай, уола бэрт мөдөөттүк хамсанан кистээбит сириттэн арагааккаларын ороон, хаһан кэлэрин кэтэһэн турар
* * *
Аҕаҕыт таһынааҕы ыалга тахсан төһө эрэ айманан эрдэҕэ? Холку бэйэтэ тоҕо ити хотойтон кыынньан турдаҕай? Олох өйдөөбөппүн, Мотуруона уолун ыстаанын абырахтыы олорон, саҥа аллайар.
Баҕар, төрүт да хотой буолбатаҕа буолуо, Любуска тыл кыбытар.
Баҕар, буолуо. Ол эрээри дьыала онно буолбатах. Көтөр-сүүрэр уйатын мээнэ тыытыа, алдьатыа суохтааххын.
Алаастыыраптар, аҕабыт үҥсэ тиийбитин сөбүлүүллэрэ саарбах, Лидыкка улахан киһи курдук саҥарар.
Биллэн турар, Мотуруона өрө тыынар. Манна кэллэ-кэлээт, бурайсартан атыны билимээри гынныбыт. Саатарха, ити мааҕыын ньирэй аһата туран, Өкүлүүнэлиин эмиэ хапсан ыллыбыт дии!
Ээ, ол барыта ити кыра уолаттартан сылтаан таҕыстаҕа. Аата, ньирэй тиийбэтигэр дылы былдьастахтара үһү? Лидыкка бэйэтэ да соһуйбут быһыылаах.
Ийээ, эһиги, улахан дьон, мээнэттэн кыыһырсымаҥ ээ. Сотору Моттоко каникулугар кэлиэ. Биһиги кинилиин үчүгэйдик билсиэхпитин, доҕордоһуохпутун баҕарабыт ээ. Эһиги бурайса сырыттаххытына, ол хантан кыаллыай? Любуска оруннааҕы эттэ быһыылаах, ийэтэ улахан кыыһын кытта сөбүлэһэрин биллэрэн, тоҥхох гынна.
Оннук ээ, сөпкө этэҕин!
Моттокоттон биһиги куорат олоҕун, устудьуон буолар хайдаҕын билиэхпитин баҕарабыт.
Дьэ, Моттоко кэллэҕинэ, үчүгэйдик ыйыталаһан хаалаарыҥ. Аҕыйах сылынан эһиги да төрөөбүт дьиэҕититтэн арахсар инигит? Эбэтэр оскуоланы бүтэрээт, эргэ тахсаҕыт дуу?
Ээ, суох! Тугу гынаары эргэ таҕыстахпытый? Пахай да пахай! Любуска тыбыыра түһэр.
Мин эмиэ инньэ дии саныыбын! Эһиги курдук пиэрмэ үлэһиттэрэ буолуохпутун баҕарбаппыт, Лидыкка эдьиийин кытта санаалара биир эбит.
Чэ, оччоҕуна кытаатан үчүгэйдик үөрэнэ сатааҥ! ийэлэрэ кыргыттара атын сыаллаахтарын-соруктаахтарын истэн, сэргэхсийдэ.
Онто да суох хорошисткаларбыт! Лидыкка ийэтин уоскута таарыйа эттэ.
Ити курдук сэһэргэһэ олордохторуна, Уйбааннаах Баанньыска киирэллэр. Уйбаан тоҕо эрэ санаарҕаабыт сирэйдээх.
Хайа, дьоҥҥор тахсан үҥүстүҥ дуу? эбиитин Мотуруона уокка арыыны кутан биэрдэ.
Үҥсүөм дуо? Баары эттэҕим дии! Уйбаан ойоҕо кини диэки буолбатаҕыттан кыыһыра быһыытыйда.
М-мм Ону туох диэтилэр?
Туох диэхтэрэй? Билиннэхтэрэ дии. Көтөр уйатын Лөглөө арагаакканан ытыалаан алдьаппыт үһү.
Уу, баҕайыны! Ол иһин да арагааккалаах сүүрүкэлиирин көрбүтүм ээ. Туох да оройунан көрбүт оҕо баар дии!
Аҕата арагааккаларын уоттаата.
Сөпкө гыммыт. Аны тарбыйаҕы дуу, киһини дуу дэҥнээн, ол алдьархайа тахсыа.
Өйдөнөр ини.
Чэ, сөптөөх миэрэ ылыллыбыт буоллаҕына, бэрт. Оҕолор, атаххытын суунан баран, утуйардыы сытыҥ. Чаас да ыраатта.
Кыратык кинигэ ааҕыахпыт, сөп?
Ааҕаарыҥ, ол эрээри наһаа үлүһүйүмэҥ. Уугутун үргэн баран, бэйэҕит эрэйдэниэххит!
Оҕолор атахтарын сууна, таһырдьа тахсаллар. Дьиэҕэ Уйбааннаах Мотуруона иккиэйэҕин хаалаллар.
Уйбаан, туох ааттаах харчытын сүүйтэрбит киһи курдук буоллуҥ?
Ээ, бэйэм да билбэппин ээ тоҕотун Хайдах эрэ ис испиттэн ыһыллан хаалбыт курдукпун.
Кэбис, инньэ диэмэ. Сотору оттуу барыаҥ дии?
Оннугун оннук, сотору оттуу барарын санаан эбитэ дуу, Уйбаан кэргэнин самыытыттан имэрийэн ылар. Оҕолорбут утуйбуттарын кэннэ хайыахпыт дии? диэт, туох эрэ үчүгэйи эппит курдук мичээрдиир.
Уу, хата хайаан мичээрдээтэххиний? Оттон ити оҕолор өссө кинигэ ааҕыахпыт дииллэр дии?
Эрдэ соҕус хаптатыахха наада.
Мотуруона тэбэнэттээх харахтарынан оҕонньорун диэки көрөн ылар.
* * *
Маайалаах Ньукулай дьиэлэрин таһыгар иккиэн табахтыы олороллор.
Бириэмэ түргэнник ааһара эчи хомолтолооҕун Маайа тоҕо эрэ курус. Эбэтэр кини айылҕаттан итинник майгылаах төрөөбүтэ эбитэ дуу?
Оннук Ньукулай сөбүлэһэр. Ама ким сөбүлэһиэ суоҕай? Бириэмэ түргэнник ааһара, от-мас хагдарыйара, оҕо-уруу улаатара, киһи кырдьара хомолтолоох.
Мин урут, кыра эрдэхпинэ, ийэм хантан эбитэ буолла, кумах чаһыытын булан аҕалбыта уонна таҥнары тутан баран: «Көрөҕүн, эн кумаҕыҥ саҥа саккыраан эрэр. Ол аата эн олоҕун өссө да иннигэр, өссө да наһаа элбэх күннэр, сыллар эйигин күүтэллэр» диэбитэ. Ол кэнниттэн мин кумах чаһыыны таҥнары тута-тута көрөр идэлэммитим. Онтон биирдэ, алҕаска, мүлчү ыһыктан, алдьатан баран, «Өлөн эрэбин, олоҕум бүттэ», дии-диибин ытаа да ытаа буолбутум.
Уйан да эбиккин
Даа, хаһан эрэ уйан этим
Билигин да уйаҥҥын, Маайа Ньукулай кэргэнин кууһан ылар.
Суох, Ньукулай, алҕаһыыгын. Сүрэҕим-быарым халыҥаан турар.
Эс! Ньукулай итэҕэйбэт.
Кырдьык, кырдьык! Ньукулай, мин эйигиттэн биир ыйытардаахпын.
Тугу ыйытыаххын баҕараҕыный?
Ол эрээри кырдьыккынан хоруйдаа, сөп?
Сөп, сөп
Ити Мотуруонаны көрөн төһө долгуйдуҥ?
Эс, хайдах буоллаххыный? итини эрэ көһүппэтэх буолан, Ньукулай тыбыыра түһэр.
Һы, дьикти эбит! Оттон хаһан эрэ кинини таптааҥҥын, бара сыспытыҥ дии? Ама онтукайгын умнубатыҥ ини!
Умнумуна. Былыр үйэтээҕини санатыма даҕаны.
Маайа тугу эрэ этиэн баҕарар да, туттунар. Ити курдук кэккэлэһэ эрээри, хас биирдиилэрэ бэйэлэрин санааларыгар уйдаран олордохторуна, арай халлааҥҥа улахан да улахан көтөр тыастаахтык көтөн ааһар.
Ити тугуй? Маайа куттаммыттыы ыйытар.