Күнү көрөн тураммын үөр да үөр буолабын дуо?
Бэйэҥ үтүө быһыыгынан-майгыгынан күн оҕолорун дьону, кыыллары-көтөрдөрү, оту-маһы, уу, сир, уот иччилэрин хомоппот гына тутта-хапта сылдьыахтааххын. Баара-суоҕа биир күн иһигэр, мин билэрбинэн, эһиги куосканы кытары ыты хомоттугут. Кэлин бэйэҕит ыт дуу, куоска дуу буолан хааллаххытына, эһигини тааһынан быраҕаттыыллара, бааҥкалаах сүүрдэллэрэ төһө бэрт буолуой?
Ол хайдах биһиги ыт дуу, куоска дуу буолан хаалыахпытый? дэстилэр уолаттар.
Тохсус халлааҥҥа олорор Үрүҥ Аар Тойон ким тугу гынарын барытын көрө-билэ сылдьар. Ким төһө уһуннук олорорун уонна өлөн баран анараа олоҕор туохха кубулуйарын барытын кини эрэ быһаарар. Ыттары наһаа атаҕастыыргытын көрдөҕүнэ, ыт оҥорон кэбиһиэҕэ. Киһи бу олоххо быстах олорор. Урукку олохпор мин ыт этим. Аныгыскы кэлэр олохпор мин сылгы буолуоҕум.
Ону эн хантан билэҕин?
Ыттар миэхэ сысталларын көрөөччүгүт суоҕа дуо? Ити мин урут ыт буола сылдьыбыппын билэллэр. Оттон мин бэйэм сылгыны наһаа сөбүлүүбүн, сылгыга туох да куһаҕаны оҥорботоҕум. Ол иһин кэлэр олохпор сылгы буоларбын билэбин. Чэ, дьиэҕэ киириэҕиҥ. Мин эһиэхэ тугу эрэ аҕаллым, диэтин кытта бары дьиэҕэ кутуллан киирдилэр.
Нохолоор! Эһиэхэ тыһыынчанан бырдах саба түстэҕинэ хайдах гыныаххыт этэй?
Ээ, ол диэн боростуой буоллаҕа дии хатыҥ лабааларын тоһутабын уонна онон сапсынабын.
Оттон мин түптэ оҥостобун. Аттыбар кымырдаҕас уйата түбэстэҕинэ, түптэ үчүгэйэ диэн ол буоллаҕа дии!
Оттон мин
Тохтооҥ эрэ, нохолоор! Сибилигин эппиппин умна оҕустугут дуу, кырдьаҕастар тылларын: күөх оту тосту үктээмэ, сытар ынаҕы туруорума диэни. Итинэн тугу этэллэрэ буолуой?
Ээ, оттон мин буоллаҕына талаҕы тоһуппаппын ээ, түптэлэммэппин даҕаны. Миэхэ туох да наадата суох. Мин бырдаҕы бэйэтин илиибинэн өлөрөбүн.
Ити эмиэ сыыһа быһыы, диэт, аҕам сакыбайааһыттан дэйбиирдэри хостоон таһаартаата, уолаттарга хас биирдиилэригэр туттартаата. Дэйбиири хайдах туттары, хайдах илдьэ сылдьары быһаарда.
Нохолоор! Хас биирдии от-мас, үөн-көйүүр, сүүрэр-көтөр, сиргэ үүнэр, ууга устар, ол иһигэр биһиги дьон эмиэ айылҕа оҕолоро буолабыт. Онон, төһө кыалларынан, бэйэ-бэйэбитин кытта эйэлээхтик олоро сатыахтаахпыт. Киһи төһөнөн элбэх айылҕа оҕотун атаҕастыыр да, соччонон ол киһи бэйэтин дьолун сарбыйар. Үрүҥ Аар Тойон айылҕа оҕолорун барыларын тыынар тыынныыр. Ол аата, кини айылҕа оҕолоругар биэрбит олоҕун биһиги сарбыйарбыт улахан аньыы! Кеша, мэ, бу Ваня дэйбиирин илдьэн оронун үрдүгэр ыйаа эрэ.
Ваняҕа тугун дэйбиирэй? Кини син биир таһырдьа тахсыбат буолбат дуо?!
Эһиги итинник оройгутунан көрө сылдьыаххыт кэриэтэ, туһалааҕынан дьарыктанан, Ваняны хаамарга үөрэтэргит буоллар, быдан ордук буолуо этэ. Куруук маннык сытыа дуо? Кини эмиэ киһи-киһи курдук туран хаамыа буоллаҕа. Чэ, мин үлэбэр бардым. Киэһэ кэлиэхпэр диэри таһырдьа быгыалаамаҥ!
Аҕам тахсаатын кытта, уолаттар ааҥҥа сүүрэн тиийэн быгыалаан көрдүлэр: «Аҕабыт көстүбэт буолла, оонньуу бардыбыт!» диэбитинэн таһырдьа ойон хааллылар.
* * *
Валера, мэ, бу бытыылкаҕа уута кутан аҕал эрэ, оҕобут үүтэ бүтэн хаалбыт. Чэ, кытаат-кытаат, ытаан аҕай эрэр буолбат дуо? Мин суутун уларытыам, эмиэ ииктээбит.
Ииктээминэ, эн мааҕыттан быһа уу иһэрдэҕин буолбат дуо?
Хайа, биир да кураанах суу хаалбатах дии! Пана, бар таһырдьаттан ыраас суута киллэр эрэ. Куурда ини.
Ханнааҕы ыраас суугун этэҕин, Кеша! Бу икки таас ииктээх суу сытар дии!
Оттон бүгүн ким сууйар уочаратай?
Мин буолбатах! дии түстүлэр «ньээҥкэлэр» бары.
Чэ, чэ түргэнник ууга сайҕыы түһэн бараҥҥыт, таһаараҥҥыт ыйыы охсуҥ!
Арба даҕаны, бырааппыт бүгүн икки ыйын туолбут эбит. Чэ, суута кууруор диэри мин оҕону бэйэм ырбаахыбар суулаатым.
Ити курдук, төһө да элбэх ньээҥкэ көрдөр, төрөөбүт күннээх оҕобут ытыыра тохтообото. Истэ сатаан баран, ийэм ырыаларын ыллаатым. Онуоха оҕобут дьэ уоскуйда.
Ваня, ити эн хантан билэҕиний, ырыа ыллаатахха оҕо утуйарын?
Эһиги таһырдьа оонньуу сырсан хааллаххытына ытааччы аҕай. Мин хайдах да гыныахпын билбэккэ, аралдьытаары ырыа ыллааччыбын да, син биир тохтообот этэ. Билэр ырыаларым бүтэннэр, ийэм ырыаларын ыллаан барбыппар, тута уоскуйан хаалбыта. Онтон ыла билэбин. Кеша, биһиги ийэбит нууччалыы өйдөөбөт, саҥарбат эрээри, ити хайдах нууччалыы ырыа бөҕөнү билэрэ буолуой? Уонна тоҕо наар байыаннай эрэ ырыалары ыллыыра буолуой?
Ээ, ону мин билэбин-билэбин, диэт, Кеша ийэбит оронун анныттан туох эрэ дьааһыгын таһаарда.
Бу патефон. Билигин истээр эрэ, убайым «Песни красных конармейцев» диэн соҕотох пластинка баарын ылан холбоон кэбистэ.
Ол күн орой мэник уолаттар уонна мин, кыра уолбут утуйа сытар диэн чуумпурбакка, сонуммут ааһыар диэри, пластинканы хос-хос холбуу-холбуу, кыһыл конармеецтары кытта «ийэбит ырыаларын» тэҥҥэ ылласпыппыт.
* * *
Биир күн убайдарым-бырааттарым таһырдьа оонньуу тахсан баран наһаа өр буоллулар. Күн-дьыл ааһан иһэр да, баччааҥҥа диэри ороммуттан тура иликпин. Маннык сыттахпына хаһан хаама үөрэниэхпиний? Ити убайдарым-бырааттарым оронтон бэрт чэпчэкитик ойон туралларын күн аайы көрөбүн. Оттон мин да кинилэр курдук турар инибин. Атахпын муостаҕа түһэриэхпин эрэ наада. Орон кырыытыттан тутуһаммын, атахпын илиибинэн сыҕарытан, кытыыга чугаһаатым. Эмискэ «тимир куйаҕым» муостаҕа охсуллар тыаһа иһилиннэ.
Убайда-ар, киирэ охсуҥ! Манна Нуучча Уйбаан оронуттан сууллубут! диэн хаһыытаабытынан, үс саастаах быраатым Ион, сибэкки тутуурдаах миэхэ чугаһаата.
Ваня, көр бу сардаана диэн сибэкки. Биһиги ыраах да ыраах бара сырыттыбыт. Онно маннык сибэкки элбэх, атыттар эмиэ бааллар.
Ыраах да ыраах даа? Онно ийэбитин көрдүгүт дуу?
Суох.
Оттон ийэбит «Ыраах да ыраах» диэн сиргэ барбыта буолбат дуо? Сибэккини кини үүннэрдэҕэ дии! Көр бу, дьиэҕэ да үүннэрбит сибэккилэрэ тыллыбыттар, эмиэ олус кыраһыабайдар. Оттон онно ийэбит ырыата иһиллибэт дуо? Кыталыктар үҥкүүлэрин көрбөтүгүт дуо? Аҕам кыталыктары «Ыраах да ыраах» көрбүппүт диэбитэ.
Суох, онно биир да ырыа иһиллибэт. Кыталыктары да көрбөтүбүт.
Оччоҕо эһиги тугу гынныгыт, онно?
Биһиги сэриилэһэ оонньоотубут ээ.
Оо, кэм буолуо! Аҕам эһигини «бэйэлэрэ эрэ хааллахтарына, оройдорунан көрөллөр» диэн сөпкө мөҕөр эбит. Мин эһиги курдук сатаан хаамарым эбитэ буоллар, ол «Ыраах да ыраах» диэн сиргэ тиийэн сэриилэһэ оонньообокко эрэ, ийэм ырыатын иһиллээн, ийэбин булан, кини буһарбыт минньигэс аһын аһаан баран, онно үүннэрбит сибэккилэригэр уу кутуо уонна иккиэн кыталык үҥкүүтүн көрүө этибит. Киэһэ дьиэбэр ийэбин илдьэ кэлиэм этэ.
Хайа-а, Ваня, бу хайдах охтон түстүҥ? диэбитинэн убайдарым дьиэҕэ кутуллан киирдилэр.
Мин туран хаамаары оҕуннум.
Хаамаары даа? Хаамар диэн боростуой буоллаҕа дии: турдуҥ, атаххын хамсаттыҥ да бүттэ. Сибилигин биһиги эйигин хаамарга начаас үөрэтиэхпит, диэбитинэн икки убайым хонноҕум анныттан туруору тартылар, икки атыттара атахтарбар түстүлэр. Үс саастаах Ион инчэҕэй тирээпкэнэн муостаҕа атах суолун ойуулуу-ойуулуу: «Манна үктэн, манна үктэн!» бөҕөнү түһэрдэ. Сотору буолаат: «Ваня сытан эрэ улаатар буолан, ыарахана бэрт эбит. Ээ, суох, ити тимир куйаҕын ыйааһына. Айыкка да айыкка, сынньана түһүөххэ», дэстилэр уонна ороммор төттөрү сытыардылар. Бэйэлэрэ олорон эрэ «мунньахтаатылар»:
Киһибит олох да атаҕар сатаан турбат эбит дии! Ону биһиги хаамтара сатыыбыт.
Кыра оҕо хаамыан иннинэ аан бастаан сыылла үөрэнэр. Онтон олорор. Ол кэнниттэн биирдэ хаамар.
Сыылла даа? Ол хайдах сыылла үөрэтэбит?
Ити таһараа Ынахтаахтар кыра оҕолоро сыыллыбакка эрэ, олоро үөрэммит үһү. Онтон хаамар буолбут.
Ээ, оччоҕо биһиги эмиэ Ваняны олорорго үөрэтиэххэ. Ол судургу буоллаҕа дии!
«Мунньах» быһаарыытынан, миигин олоппоско биэс өттүттэн өйөөн олортулар. Балайда буолан баран, саамай кыралара:
Биһиги бүгүн оонньоон бүттүбүт даа? Күнү быһа маннык тутан турабыт даа? диэтэ.
Быанан баайыахха ээ, бэйэтэ олоро үөрэннин.
Ээ, кырдьык даҕаны! дэстилэр.
Инньэ гынан, миигин олоппоско ситиинэн кэлгийдилэр, чэпчээбиттии өрө тыынаат, оонньуу сырсан хааллылар. Сотору соҕус: «Аҕабыт иһэ-эр, аҕабыт иһэр!» дэһэ-дэһэ сүүрэн киирдилэр.
Түргэнник сүөрэ охсуҥ, быатын!
Чэ, чэ, түргэтээ!
Аҕабыт кэллэ дии, кэллэ!
Бар, туораа эрэ, ыл эн, мэһэйдээмэ!
Ити баар дии, барыта эйигиттэн! Быатын ыйылыннары тарпыккын! Кыайан сүөрбэтим! Чэ, чэ, көтөх! аймалаһыы бөҕө буоллулар.
Аҕабыт киирэн кэллэ. Мин ороҥҥо олоппостоох сытабын.
Бу куру тоҕо аан аттыгар ыйаабытым буолуой? Этэ охсуҥ эрэ! диэтэ аҕабыт.
Ыларга чугас буоллун диэн! «чап» гыннарда кырабыт.
Бачча кыра дьиэҕэ түннүк да чугас! Таһырдьа тахсалларыгар, дьиэҕэ киирэллэригэр ити курдаах чыпчаххайы көрдүннэр, буруйу оҥорботуннар диэн ыйаабытым! Ыстааҥҥытын сулбурутуҥ, ороҥҥо сытыҥ, диэт, аҕам барыларын кэрийэ сылдьан, курунан сымнаҕас сиргэ биирдиитэ охсуталаата. Үс саастаах Ион: «Айыка!» диэн хаһыытаата. Онуоха: «Эр киһи эрээри тоҕо хаһыытыыгын, тулуурдаах буола үөрэн! Сэбиэскэй Сойууска «айыка» диэн суох! диэт, оҕону кур төбөтүнэн үстэ охсубута буолла.
Почта таһааччы Шестаков оҕонньор киирбитин ким да өйдөөн көрбөтө.
Хайа, Дьуона, оҕолоргун тоҕо таһыйталаатыҥ? Туох буруйу оҥордулар?
Буруйу оҥорбуттарын кэннэ таһыйан туох туһа? Буруйу оҥорботуннар диэн таһыйабын. Пырапылаактыка дэнэр.
Баттаҕым бачча маҥхайыар диэри олордум да, пырапылаактыка диэн оҕону иитэр ньыманы истэ иликпин.
Былыргы оҕонньор ону хантан истиэххиний?! Көрбөккүн дуо, бу Уйбааннарын ыт оҥоро сыспыттар. Дьэ, сордоох оҕолор. Татыйааһым эрдэ баран хаалаахтаан, бу уолаттар кыайтаралларыттан аастылар. Хата, кэлбиччэ көмөлөс, Уйбааны сүөрүөххэ. Хайдах-хайдах баайбыттарый? Нохолоор! Бырааккытын хаамтара сатыыргыт хайҕаллаах дьыала. Ол эрээри, сэрэнэн тутуҥ-хабыҥ. Олоппостоох быраҕаттаамаҥ!
Ити түбэлтэ кэнниттэн, убайдарым күн аайы кэриэтэ миигин олорорго үөрэтэр буолбуттара.
* * *
Бүгүҥҥү күн дьиибэтик саҕаланна. Сарсыарда эрдэттэн дьиэҕэ араас улахан, кыра, хортуон, фанера, хаппахтаах диэн, аһаҕас диэн дьааһыктар «киирэн кэллилэр». Уолаттар бокуойа суох ити дьааһыктарга оонньуурдарын тамнааттаатылар. Сорох дьааһыкка «рядовойтан» саҕалаан «маршалга» тиийэ званиелардаах араас кыыл, сүөһү сүһүөхтэрин уҥуохтарын уурдулар. Ити сүһүөхтэр хас биирдиилэрэ бары ааттаах-суоллаах, чыыннаах-хааннаах «дьоннор». Саамай улахан тайах, оҕус сүһүөхтэрэ маршал Жуков, маршал Рокоссовскай, генерал Доватор, генерал Панфилов «ааттарын сүгэллэрэ». Бэл кыра туртас, сибиинньэ сүһүөхтэрин уҥуохтара «биллиилээх дьон» этилэрэ: рядовой Александр Матросов, эдэр гвардеец Олег Кошевой, лётчик Алексей Маресьев, снайпер Фёдор Охлопков уонна да атын Советскай Союз геройдара. Ол сэрии кэннинээҕи сыллар оҕолоро куруук сэриилэһэ оонньууллара. Сэрии туһунан кинилэргэ аҕалара, убайдара уоттаах сэрииттэн саҥа эргиллэн кэлбит дьон кэпсииллэрэ.
Чэ, үлэбитин ортолостубут. Армия барыта барарга бэлэм буолла. Аны муостаах-туйахтаах хомуллара хаалла, диэттэрин кытта, ити этиллибит оҕустар, ынахтар, тыһаҕастар, борооскулар, ньирэйдэр, аттар, биэлэр, үөр атыырдара, тыйдар, убаһалар, кулунчуктар ферма-ферманан, үөр-үөрүнэн дьааһык диэки «көтөн элээрдилэр». Оҕус, ынах, сылгы, биэ диэн сааскы иирэ талаҕынан мындырдык оҥоһуллубут оонньуурдарын ааттыыллара. Саҥа бүтэн эрдэхтэринэ: «Бу туох дьааһыктарынан киирэр ааны бүөлээтигит?» диэбитинэн, аҕам киирэн кэллэ.
Ээ, ити биһиги оонньуурдарбытын дьааһыкка хаалаатыбыт. Аммаҕа илдьэ барыахпыт, онно эмиэ оонньуохпут буоллаҕа дии!
Тэлиэгэ баржа буолбатах, ат да тыраахтар буолбатах. Хаамар уолаттар бары сатыы барыаххыт. Онон оонньуурдаргытын доҕотторгутугар бэлэхтээҥ.
Оччоҕо биһиги Аммаҕа оонньообоппут дуо?
Оонньуу сылдьыаҥ дуо? Аммаҕа үөрэнэ бараҕыт буолбат дуо? Аты көлүйүөхпэр диэри аһыы охсуҥ. Бу оонньуурдары оннуларын булларыҥ. Чэ, хамсанан иһиҥ! Чаас ыраатан эрэр, айан ыраах, диэт, аҕабыт тахсан барда.
Оо, дьэ, оонньуурбут манна хаалар дуо? Аммаҕа хайдах оонньообокко сылдьыахпытый? кыҥкыйдаата кыралара.
Чэ, буоллун! Аммаҕа да саҥа армия хомунуохпут буоллаҕа дии! Онно да сүһүөх көстөр ини.
Ханнааҕы сүһүөхтэргин этэҕин? Амма диэн оройуон киинэ! Онно булт суох. Эт сиэбэттэр.
Оччоҕо тугу аһаан-сиэн олороллоруй?
Онно пекарня диэн дьиэ баар үһү. Ол дьиэҕэ нууччалар астарын астыыллар үһү.
Ол туох астарый?
Килиэп, нуучча лэппиэскэтэ, булочка уонна пончик. Наһаа минньигэс сурахтааҕа.
Оо дьэ, бэрт эбит! Сиэм да буоллаҕа, ол булочканы, чахчы минньигэс буоллаҕына!
Ээ, мин бэйэм дьааһыкпын манна син биир хаалларбаппын, диэн тыҥкынаата кыра уолбут.
Аҕабыт туох диэбитин истибитиҥ дии! Тэлиэгэҕэ Ваняны кытта кыһыл оҕо эрэ бараллар. Эн ити дьааһыккын уон сэттэ биэрэстэ тухары өрүс итии таастарын уонна бааһына батыллар бадараанын устун сүгэн-көтөҕөн Аммаҕа тиэрдиэм диир буоллаххына, ыл! Оттон мин шмайцербын быалаан баран, сүгэн илдьэ барабын. Шмайцера суох онно, саҥа сиргэ Аммаҕа хайдах да сатаммаппын, диэтэ убайбыт.
Улахан убайбыт Кеша Чакыр начаалынай оскуолатын бүтэрэн, үөрэҕин Аммаҕа салҕыахтааҕа. Оройуон киинигэр көһөн киириибит сүрүн төрүөтэ ити этэ.
«Ыраах да Ыраах» диэн сиргэ айан, эбэтэр дууһа бэйэтэ сэрэйиэ
Бүгүн наһаа дьиибэ киэһэ. Хаһан да туох-хайдах таҥаһы кэтэ сылдьалларыгар кыһаммат убайдарым түбүгүр да түбүгүр, суунар тааһы, өтүүгү былдьаһан айдаан-куйдаан бөҕөтүн түһэрдилэр:
Көр эрэ, көр эрэ, бу мин курбун килэбэчийиэр диэри ыраастаатым! Дембель Сааска киэнин курдук буолла!
Кургун кытта наһаа өр астастыҥ. Көр, мин курбун, фуражкам хакаардатын, гимнастёркам тимэҕин барытын, оннооҕор бачыыҥкабын кытта сиэркилэ курдук буолуор диэри ыраастаатым. Аҕал эрэ, бачыыҥкаҕын, мин эйиэхэ көмөлөһүүм.
Мин тэтэрээтим эйиэнинээҕэр аҕыйах дии!
Эһиги кыра кылаастар аҕыйах уруоктанаҕыт буолбат дуо? диэн кэпсэтэн ньамаластылар убайдарым.
Сарсыныгар, били киэһэни быһа оҥостубут таҥастарын кэппиттэригэр, убайдарбын олох билбэтим: ып-ыраас, килэбэчигэс бачыыҥкалаахтар, сытыы быһах биитинии өтүүктэммит бүрүүкэлээхтэр, кэтит курунан ыга туттарыллыбыт гимнастёркалаахтар, байыаннайдартан туох да уратыта суох фуражкалаахтар. Курдарын тимирэ, гимнастёркаларын тимэхтэрэ, фуражкаларын хакаардата кыһыл көмүстүү күлүмүрдүүр. Ити таҥаһы кэтэн, ранецтарын сүгэн, сирэйдэрэ-харахтара сырдаабыта сүрдээх.
Ханна бараары гынныгыт, бу? ыйыттым мин.
Биһиги оскуолаҕа бардыбыт. Сатаан хаамарыҥ буоллар, биһигини кытта барсыаҥ этэ, эн сэттэ аҥаар саастааххын дии, дэһэ-дэһэ боччумнаахтык туттан тахсан бардылар.
Мин уруһуйдуохпун аттыбар кумааҕым да, киистэм, кырааскам да суох буолан, таах дьиэ үрдүн көрө сыттым. Мин эмиэ оскуолаҕа барыахтаах эбиппин дии. Оскуола диэн туохтара эбитэ буолла? Саатар убайдарбыттан ыйыппакка хааллым. Арааһа наһаа үчүгэй сир быһыылаах. Убайдарым киэргэнэн, маанымсыйан аҕай бардылар. Ол аата оскуола диэн киһи оройунан харахтаммат, буруйу оҥорбот, хаһыытаабат-ыһыытаабат, сэриилэһэ оонньообот сирэ буолуохтаах. Убайдарым онно тугу гына сылдьалларын көрбүт киһи-и! Мин сатаан хаампат буолан хаарыан оскуолаттан маттаҕым. Били Чакырга икки эмээхсин: «Бу оҕо киһи буолбат, сотору моруу буолан өлүөҕэ. Кини туран хаампатаҕына, хамсаабат этиттэн дууһата арахсыаҕа», диэн сөпкө эппиттэр быһыылаах. Оо дьэ, бу кураанах дьиэҕэ соҕотоҕун сытан эрэ ону-маны куһаҕаны санаан моруу буолан эрдэхпин! Убайдарым хаһан кэлэ охсон абырыыллар! Кинилэр баалларыгар хаһан да ол-бу куһаҕаны санааччым суох. Туох айылаах өр буоллулар!