Нөҥүө сарсыардатыгар ранецтарын кэтэн тахсан эрэр убайдарбар:
Тохтооҥ-тохтооҥ, миигин илдьэ барыҥ! Илдьибэтэххитинэ мин моруу буолан өлөбүн! диэн хаһыы-ыһыы бөҕөтүн түһэрдим.
Ваня, эйигин хайдах илдьиэхпитий? Биһиги оскуолабыт мантан тэйиччи.
Эн, Нуучча Уйбаан саха оскуолатыгар хайдах үөрэниэххиний? Сахалыы сатаан саҥарбаккын дии!
Оннооҕор биһиги сахалыы билэбит да, учууталбыт үөрэтэрин сороҕун эрэ өйдүүбүт.
Ээ, оттон биһиги кинини бачча бадарааҥҥа, оччо ыраах сахалыы оскуолаҕа тоҕо илтибит? Нуучча Уйбааны нуучча оскуолатыгар таһаарыахха!
Кырдьык даҕаны! Хата бэрт, чугас! Суолу хайдах эмэ гынан туоратар инибит.
Чэ, эн миэхэ кинини сүктэр. Мин ранецпын тут. Ваняҕа тэтэрээттэ эҥин ыл. Быаны умнума, быаны умнума! Сатаан олорбот буолбат дуо, баайыахпыт! Чэ, бардыбыт!
Инньэ гынан, мин атын оҕолор курдук балаҕан ыйын маҥнайгы күнүгэр хааман буолбакка, балаҕан ыйын иккис күнүгэр убайбар Кешаҕа сүктэрэн оскуола боруогун «атыллаабытым».
Кеша-а, Ваняны манна аҕал, манна биир кылаас ааныгар «Первый «А»» диэн сурук баар, көрүдүөр анараа уһугуттан икки ранецтаах, быа тутуурдаах Валера хаһыытаата.
Эчи, ырааппытын! Итиннэ кыайан илдьибэппин. Манна киирэр аантан чугас «Первый «Б»» диэн суруктаах кылаас баар. Онно киллэрдим, диэтэ Кеша.
Хайа паартаҕа баайабытый?
Биһиги кылааспытыгар бүтэһик паартаҕа ким да олорбот. Манна да оннук ини. Онно баайыахха. Хата ким да кинини түҥнэри көтүө суоҕа.
Ити курдук, икки убайым мин ханнык оскуолаҕа, ханнык кылааска, бэл ханнык паартаҕа олорон үөрэниэхтээхпин директора да, завуһа да, учуутала да суох ол күн бэйэлэрэ быһаарбыттара.
Чочумча буолаат, оскуола иһэ оҕо атаҕын тыаһынан, саҥатынан-иҥэтинэн туолла. Кылааска сырдык күөх харахтаах, саһархай баттахтаах уолаттар киирэн кэллилэр:
Эн аатыҥ кимий?
Эн маннык суулаах кэмпиэти сиэбитиҥ дуу?
Туораа-туораа. Көр эрэ бу, мин кэмпиэтим суута киниэнинээҕэр быдан элбэх! Манныктары сиэбитиҥ дуу? Сыттаан көр эрэ, наһаа үчүгэй сыттаах.
Мин аатым Ваня. Мин кэмпиэт диэни хаһан да сиэбэтэҕим. Маннык суулары көрбөтөҕүм. Кырдьык, сыта наһаа үчүгэй эбит.
Киирбит оҕо барыта миигин тула туран кэпсэтэ-кэпсэтэ, араас кэмпиэт сууларын сыттаттылар. Кинилэри кытта «төрөөбүт» нууччалыы тылбынан кэпсэтэн, үөрдүм аҕай. Барыларын өйдүүбүн, кинилэр эмиэ мин хас биирдии тылбын өйдүүллэр. Өйдөһөр диэн үчүгэй да эбит. Оо, манна сылабаарым баара буолла-ар! Сирэйбин-харахпын көрүнүөм этэ. Арааһа уруккум курдук саһархай баттахтаах, сырдык күөх өҥнөөх харахтаах уол буоллум быһыылаах.
Ити олордохпуна, кылаас аана аһылынна. Мин урут хаһан да көрбөтөхпүн көрөммүн, соһуйдум, сөхтүм: бүүс-бүтүннүү маҥан, сиэдэрэй, мааны таҥастаах, икки кулгааҕын кэннигэр бөдөҥ, маҥан сибэккилэрдээх кыракый «сиэстэрэ» киирэн кэлбитигэр, «Какая маленькая, какая красивая медсестра! Она даже красивее моей сестры Светы! Потому что у неё за ушами большие белые цветы», диэбиппин билбэккэ хааллым.
Медсестра буолбатахпын, мин кыыспын. Бу кулгааҕым кэннигэр дьиҥнээх сибэкки буолбатах, бантик дэнэр. Тутан да көр. Эн аатыҥ кимий? Кэмпиэт суулааххын дуу?
Мин аатым Ваня. Миэхэ кэмпиэт суута суох.
Ол аата эн киһиргэс буолбатах эбиккин. Бу уолаттар бары элбэх кэмпиэт суулаахтар. Онтукаларынан киһиргээ да киһиргээ буолаллар. Бу мин дьиҥнээх сакалаат кэмпиэт суутун аҕаллым. Аата «Весна» диэн. Миэхэ маны Москваттан аҕалбыттара. Биир эрэ устуука этэ. Маннык үчүгэй уолу көрсөрбүн билбитим буоллар, эйиэхэ аҥаарын ордоруом этэ. Мэ, суутун сыттаан көр эрэ! Сыта минньигэс дуу? Амтана өссө ордук этэ. Ити уолаттарга эт эрэ, мин соҕотох сакалаат кэмпиэтим суутун сыта кинилэр карамель кэмпиэттэрин суутун сытынааҕар лаппа ордук үчүгэй диэн. Онон кинилэр миэхэ киһиргээн бүттүннэр.
Уолаттар, эһиги бу кыыска кэмпиэккит суутунан киһиргээн бүтүҥ! диэтим мин.
Ваня, эн үчүгэй уол эбиккин. Бу сакалаатым суутун, төһө да аһыйдарбын, эйиэхэ бэлэхтиибин. Мин эйигин кытта доҕордоһуохпун баҕарабын.
Эн үтүө санаалаах, кыраһыабай, кыталык курдук кэрэ кыыс эбиккин! диэтим. Онтон ыла кинини испэр Кыталык Кыыс диэн ааттыыр буолбутум.
Чуораан тыаһаабытыгар учуутал киирэн:
Оҕолоор, дорооболоруҥ! Мин аатым Любовь Григорьевна диэн. Умнубатыгыт ини, бэҕэһээ билсибиппит дии?!
Биһиги кылааспытыгар саҥа оҕо кэллэ, дэстилэр оҕолор.
Бүгүн биһиги квадраттары уонна палочкалары оҥоро үөрэниэхпит.
Саҥа оҕо сатаан олорбот, паартаҕа баайбыттар, уоскуйбатылар оҕолор.
Оҕолоор, аралдьыйбаппыт. Үчүгэйдик, кичэйэн оҥоро сатааҥ, оччоҕо буукубаны, сыыппараны суруйа үөрэнэргитигэр чэпчэки буолуо, диэт, сурааһыннаах дуоскаҕа икки эрээт палочка, икки эрээт квадрат оҥордо.
Мин туох эрэ остуоруйа курдук дьиктини кэтэһэн олорбут киһи, учуутал интэриэһинэйэ суох, наһаа чэпчэки сорудаҕы биэрбититтэн соһуйдум. Бэйэбин алта сылы быһа уруһуйдаан эрэ тахсыбыт «идэтийбит художникпын» дэнэр буоламмын, сорудаҕы бэрт түргэнник, олох ыарырҕаппакка толорон, икки страницаны оҥоро охсон, учууталга туттардым. Уруок диэн туох да интэриэһинэйэ суох, оскуолаҕа саамай үчүгэйэ перемена эбит. Билигин чуораан тыаһаатын кытта Кыталык Кыыс уонна кылаас оҕолоро бары сүүрэн кэлэн миигин кытта кэпсэтиэхтэрэ, оонньуохтара. Оо, хаһан перемена буола охсор! Чуораан тыаһаатын кытта:
Оҕолоор, бары оргууй аҕай турдубут уонна оргууй аҕай кылаастан таҕыстыбыт! Кылааска ким да хаалбат. Оонньуу сылдьан алҕас Ваняҕа кэтиллиэххит да, кини өлөн хаалыа. Оччоҕо эһигини милициялар хаайыыга угуохтара! диэтэ учуутал. Оҕолор бары мин диэки соһуйбуттуу көрө-көрө, атахтарын төбөтүгэр үктэнэн, кылаастан тахсан бардылар. Учуутал: «Мин кэлиэхпэр диэри кылааска ким да киирбэт!» диэт, ааны таһыттан хатаата.
Күүтүүлээх, элбэҕи эрэннэрэр переменам миигиттэн кылаас оҕотун барытын тэйиппитэ, атын оҕолорго ырааҕынан тиийбэппин өссө төгүл бигэргэппитэ. Ити түгэнтэн ыла, оскуоланы бүтэриэхпэр диэри, оҕолорго: «Мин эмиэ син биир эһиги курдукпун, киһи аҥаара буолбатахпын, киһибин», диэн дакаастыы сатаабытым. Ол дакаастыырбар бастакы көмөлөһөөччүнэн, мин дьолбор төрөөбүт, маҥнайгы учууталым Любовь Григорьевна Прокопьева-Попова буолбута. Уруок кэнниттэн оҕолору атаараат, Любовь Григорьевна, убайдарым кэлэн ылыахтарыгар диэри, миэхэ күүстээх санаалаах дьон тустарынан араас кинигэлэри ааҕан биэрэрэ, кинигэ геройдарын холобур оҥороро:
Бу Спартак диэн ыарыһах оҕо дьарыктанан-дьарыктанан күүстээх бухатыыр, гладиатор буолбут. Кэлин Рим восстаниетын баһылыгынан талыллыбыт. Эн эмиэ дьарыктан, улааттаххына Спартак курдук буолаар, сөп дуо?
Сөп, Спартак курдук дьарыктаныам! мин норуоппун кытары бүтүннүү уот кутаа буолбут Римы ылан эрэр курдук сананабын, гиипсэм иһигэр быччыҥнарым күүрэллэр.
Бу Саша Суворов атаҕа ыалдьан икки сыл устата оронтон турбатах оҕо, дьарыктанан-дьарыктанан улаатан баран, туох киһи буолан тахсыбытый?
Нуучча улуу полководеһа Александр Суворов генералиссимус диэн аан дойдуга саамай кылаабынай генерал буолбут.
Эн эмиэ Саша Суворов курдук дьарыктан. Ыарахантан куттаныма, чаҕыйыма. Тугуҥ эрэ табыллыбатаҕына, бэринимэ. Санаабыккын ситиһэ үөрэн. Улааттаххына Суворов курдук күүстээх санаалаах, өйдөөх, хорсун буолаар, сөп дуо?
Сөп, Александр Суворов курдук полководец буолуом, мин хас да тыһыынча саллааттаах армиялаах Альпа хайаларын уҥуордаан, Измаил курдук бөҕө кириэппэһи ылан эрэрдии сананабын.
Дьиэбэр туох да атын дьарыгым суох буолан, үөрэхпэр үчүгэй этим. Сотору кэминэн ааҕар-суруйар буолбутум. Любовь Григорьевна түргэнник ааҕыыга кыайыым иһин хайҕаабыта уонна «Горячий камень» диэн Аркадий Гайдар кинигэтин бэлэхтээбитэ. Ону ааҕан бүтэрээт, учууталбыттан ыйыттым:
Любовь Григорьевна, ити кинигэҕэ суруллубут итии тааһы хантан булуохха сөбүй? Почта таһыгар сытар таас эмиэ итии ээ. Аркадий Гайдар ол тааһы суруйбута буолуо дуо?
Ваня, эн итии тааска тоҕо наадыйдыҥ?
Мин ити кинигэҕэ суруллубутун курдук итии тааһы, хайдах эмэ гынан сыылла сылдьан, хайа чыпчаалыгар таһаарыам, алдьатыам уонна бэйэбэр саҥа олоҕу көрдүөм этэ.
Тоҕо саҥа олоҕу көрдөөтүҥ?
Мин саҥа олохпор атын оҕолор курдук хаамар, сүүрэр буолуом этэ.
Ваня, эн кинигэни ааҕан баран олох өйдөөбөтөххүн дии. Оннооҕор олоҕу олорбут кырдьаҕас оҕонньор тааһы чыпчаалга таһаарар да алдьаппат, саҥа олоҕу көрдөөбөт. Ол тоҕо буолуой?
Билбэппин.
Хас биирдии киһи киниэхэ бэриллибит олоҕунан олоруохтаах. Саҥа, чэпчэки, бэлэм олоҕу көрдөөбөккө, киһи бэйэтин олоҕор баар ыарахаттары туоруохтаах, дьолун туһугар охсуһуохтаах.
Любовь Григорьевна миэхэ элбэх кинигэни бэлэхтээбитэ. Ол кинигэлэри аахтаҕым аайы олоххо тардыһыым күүһүрэрэ, бэйэм күүспэр эрэлим улаатара, билиим-көрүүм кэҥиирэ.
Ваня, бу сырыыга эйиэхэ сөптөөх, туһалаах кинигэни булбатым. Үчүгэй кинигэ булуохпар диэри маны аах.
Любовь Григорьевна, бу кинигэ быыһыгар туох эрэ лиис кумааҕы сылдьар.
Ити ыраас лиис. Соруйан укпутум. Кинигэни ааҕаргар харандаастаах олороор. Өйдөөбөтөх тылгын көрдүҥ да, тута ити ыраас лиискэ суруйаар. Ол тыллары мин эйиэхэ кэлин быһаарыам.
Ити курдук мин илиибэр түбэспит «Барон Мюнхаузен» диэн кинигэ олохпун тосту уларыппыта.
Илиибэр харандаастаах ааҕа олорон, «подвиг» диэн тыл суолтатын өйдөөбөккөбүн, лииспэр суруйбутум. Уонна учууталбыттан ол соҕотох тыл суолтатын ыйыппытым:
Любовь Григорьевна, подвиг диэн тугуй?
Подвигы геройдар оҥороллор.
Геройдар диэн кимнээхтэрий?
Герой диэн дьон бары таптыыр киһитэ.
Оттон кыргыттар геройу таптыыллар дуу?
Сорох уолаттар кыргыттарга таптатаары герой буолаллар.
Итиччэни истээт, подвиг хайдах оҥоһулларын билээри, кинигэбин иккистээн аахтым. Ол ааҕан билбитим, барон Мюнхаузен расписаниенан олорор киһи эбит. Күн аайы онтукатын кытаанахтык тутуһар. Подвиг диэн сарсыарда уон чаастан күнүс уон икки чааска диэри оҥоһуллар эбит. Ол аата, Кыталык Кыыс болҕомтотун бэйэбэр тардар туһуттан, мин герой буолуохтаахпын. Герой буолар инниттэн подвиг оҥоруохпун наада. Подвиг күн аайы сарсыарда уонтан, ол аата иккис уруок ортотуттан күнүс уон иккигэ, ол эбэтэр төрдүс уруок ортотугар диэри оҥоһуллар эбит.
Онтон ыла иккис, үһүс, төрдүс, ол эбэтэр подвиг кэмигэр киирэр уруоктарга уһулуччу болҕомтобун уурар буолбутум. Инньэ гынан, туйгун үөрэнээччи аатын ылбытым. Бэйэбин герой буолбут курдук санаммытым да, Кыталык Кыыс син биир мин диэки көрбөтөҕө. Биирдэ переменаҕа кураанах кылааска олорон, Кыталык Кыыс мин диэки көрбөт төрүөтүн билбитим: «Подвигым бириэмэтэ бара турар, оттон мин перемена аайы таах олорор эбиппин. Переменаҕа туох подвигын оҥоруохха сөбүй? Арай мин, бу түөһүм быатын сүөрдэхпинэ уонна перемена бүтүөр диэри сууллубакка олордохпуна? Оччоҕо герой буолабын ээ!» Быабын сүөрээт, тутуһуохпунан тутуһан: «Олох сууллуо суохтаахпын, хайаан да герой буолуохтаахпын», дии-дии чуораан тыаһыар диэри олордум. Кыталык Кыыс мин герой буолбуппун олох да бэлиэтии көрбөккө, бэйэтин паартатыгар ааһа турда. Мин кып-кыра подвигы оҥороммун, киһи хараҕар быраҕыллыбат, кып-кыра герой буоллум быһыылаах. Ол иһин Кыталык Кыыс мин диэки көрүөн баҕарбат. Улахан герой буолар туһуттан киһи хараҕар быраҕыллар подвигы оҥоруохха наада эбит. Бүгүн подвигым бириэмэтэ бүттэ. Икки нэдиэлэ устата ити курдук быата суох олорорго үөрэнним.
Биир күн уһун переменаҕа, түөһүм быатын сүөрэн баран, улахан подвиг оҥорорго соруннум: «Бүгүн хайаан да туруохтаахпын, турдахпына эрэ табыллар! Мин туруом, мин туран эрэбин, мин турдум!!! Мин олох охтуо суохтаахпын! Күүскэ тутуһуохха! Мин тулуйуохтаахпын! Мин улахан герой буолуохтаахпын!» Чуораан тыаһаата, учуутал күлүүһү аһан эрэр. Түргэнник быабын баана охсуум! Һуу! Улахан герой буоллум быһыылаах. Кыталык Кыыс сибилигин сүүрэн кэлиэҕэ, мин улахан герой буолбуппун хайаан да бэлиэтии көрүөҕэ уонна икки илиитин ууммутунан: «Ваня, мин эйигин кытта доҕордоһуохпун баҕарабын», диэҕэ. Кыталык Кыыс киирдэ, мин диэки хайыһан да көрбөккө, оннугар баран олордо.
Онтон ыла күнтэн күн аайы мин подвигтарым бэйэбин кытта тэҥҥэ улаатан испиттэрэ: паартабыттан тахса үөрэммитим, аттынааҕы паартаҕа, онтон сыыйа учуутал остуолугар кытта, паарталартан тутуһан, тиийэ үөрэммитим. Кылаас иһигэр улаханнык эрэйдэммит, элбэхтик охтубут сирим учуутал остуолуттан дуоскаҕа диэри этэ. Тоҕо диэтэххэ, тутуһар сир суоҕа. Мин улахан герой буола сатыырбын ким да сэрэйэн да көрбөт этэ.
Кэнникинэн, кылааһым уолаттара бары Кыталык Кыыһы сөбүлүүллэрин бэлиэтии көрөн, улаханнык соһуйбутум. Кинилэр уруокка олорон эрэ тэтэрээттэрин лииһиттэн ойо тардан ыла-ыла, тугу эрэ суруйан баран, кум-хам тутаат, Кыталык Кыыс паартатыгар быраҕаллара. Туйгун үөрэнээччи Кыталык Кыыс уруокка олох аралдьыйбат этэ. Тэтэрээтигэр кэлэн түспүт уолаттар кумааҕыларын илиитинэн илгэн кэбиһэрэ. Ол суругу атын оҕолор ааҕа-ааҕа суруйбут уолу күлүү гыналлара. Аҕыйах хонугунан били күлүү гыммыт уолаттар бэйэлэрэ соннук ис хоһоонноох суругу Кыталык Кыыска ыыппыттара биллэн, бэйэлэрэ күлүүгэ бараллара. Суруктарын тас быһыыта уонна ис хоһооно барыларын киэнэ биир буолара: «Я хочу с тобой дружить! Вася».
Кыталык Кыыс болҕомтотун итинник тардыахха наада эбит диэн түмүккэ кэлбитим. Ол гынан баран, мин суругум тас көрүҥэ уолаттар киэннэринээҕэр ордук буолуохтаах. Хаһан уруок бүтэн, убайдарым дьиэбэр илдьэ бараллар!
Дьиэбэр, Кыталык Кыыс бэлэхтээбит «Весна» диэн араас өҥнөөх бытархай сибэккилэрдээх сакалаат кэмпиэтин суутун көрө олорон, сурукпун хайдах саҕалыырбын толкуйдаатым. Талан-талан баран, халыҥ маҕан ватмаҥҥа суруйарга быһаарынным. «Я хочу с тобой дружить. Ваня» диэн сурукпун «Весна» суутугар баар бытархай араас өҥнөөх сибэккилэринэн ойуулаан суруйдум. Сурукпун туора харах көрбөтүн диэн, бүк тутаат, оччотооҕуга саамай бөҕө «БФ-6» килиэйинэн кытыыларын сыһыартаан кэбистим. Килиэйим курдаттыы өтөн таҕыста. Ону кистээри, маслянай кыраасканан кытыытын бүтүннүү оһуор ойуулаатым. Бу кытыыта ойуулаах кэмбиэри Кыталык Кыыс кырыйан ааҕыахтааҕын сэрэйдин диэн, оһуорбун кыйа пунктирнай сурааһыны тартым уонна суругум түөрт муннугар кыптыый уруһуйдаатым. Бу олохпор сүҥкэн суолталаах сурукпун өйдөөбөккө, аахпакка хаалыа диэн, сурааһыннарым анныгар «линия отреза» диэн быһаардым. Кыталык Кыыс атын уолаттар саппыыскаларын курдук мин сурукпун илгэн кэбиспэтин диэн, кэмбиэрим икки өттүгэр күн тахсыыта Амма өрүс сардааналаах кытылыгар үҥкүүлүү сылдьар кыталыктары ойуулаатым. Чэ, суругум табылынна быһыылаах. Тиэрдэрим эрэ хаалла.
Сарсыныгар, улахан переменаҕа олохпор саамай улахан подвигы оҥорорго быһаарынным. Түөһүм быатын сүөрүннүм уонна онтон-мантан тутуһан учуутал остуолун аттыгар Кыталык Кыыс паартатыгар тиийдим. Сурукпун кини дневнигин бүгүҥҥү сорудаҕын суруйуохтаах страницатыгар уктум. Төннөн, кини паартатыттан тэйдэҕим, бэйэм миэстэбэр чугаһаатаҕым аайы, сүрэҕим тыаһа күүһүрдэр-күүһүрэн истэ. Оннубар олорбуппар, сүрэҕим тыаһа кылааһы биир гына тиҥийдэ. Ити кэмҥэ биир уол кылааһы өҥөйөөт, миигин соһуйбуттуу көрдө, ааны «лип» гына сапта. Арааһа мин сүрэҕим тыаһа көрүдүөргэ кытта иһиллэр быһыылаах. Билигин кылааһым оҕолоро киирэн, сүрэҕим тыаһын иһиттэхтэринэ: «Оо, Ваня эрэйдээх өлөн эрээхтиир! Ваня, баһаалыста өлүмэ, биһиги эйигин кытта оонньуохпут», диэн аһын да аһын буолуохтара. Бэйэбин аһыннарыахпын баҕарбаппын. Миигин тэҥнээхтэрин курдук көрөллөрүн ситиһиэхтээхпин. Кэбис, кэбис, бээ, сурукпун төттөрү ыла охсон, сүрэхпин хайаан да уоскуттахпына сатаныыһы! Инньэ гынан сурукпун, чуораан тыаһыан иннинэ тиийэн, төттөрү ыллым. Ити кэнниттэн, сурукпун Кыталык Кыыс кинигэтигэр, суумкатыгар, сонун сиэбигэр уура сатаабытым да, сырыы аайы сүрэҕим тыаһын тулуйбакка, төттөрү ыларым. Күн бүгүнүгэр диэри, ол сурукпун кыайан биэрбэккэ сылдьабын.