Аайа
Учуутал
НЬУРГУН
Оҕоҥ хараҕынан көрбөт эбит.
Төрүүр дьиэ бырааһын тыллара ыраас халлааҥҥа сүллэр этиҥ эппитинии иһиллибиттэрэ. Эдэр ийэ сүрдээҕин хомойбута-хараастыбыта, ол эрээри, быраас иккистээн нэмийэн:
Уолгун манна хаалларан барыаххын сөп, диэбитигэр, кыккыраччы аккаастаммыта.
Күн-дьыл илим хотоҕоһунуу субуллан, Ньургун диэн ааттаммыт кыра киһи улаатан испитэ. Балтараатыгар түөрт атах буолан хаампыта. Анаан оҥоһуллубут хааччахха холкутук сылдьара, погремушканы тыаһата оонньуура.
Хаамарын саҕана хааччаҕын ылан хос иһигэр ыыппыттара. Уолчаан оронтон сыҥаһалаан ыскаап муннугар дуу, остуол атаҕар дуу тиийэн кэтиллэн эбэтэр сүүһүнэн түһэн, уһун күҥҥэ хаста да ытаан марылыыра. Ол эрээри, туох ханна уонна хайдах турарын сыыйа билэн, сэрэнэн барарга үөрэммитэ. Хоһун иһин үчүгэйдик баһылаабытын кэннэ, ийэтэ бастаан куукунанан, онтон сааланан сылдьарга үөрэппитэ. Онон үһүн ааһыыта Ньургун оронуттан остуолга, остуолтан саалаҕа диэри хайа баҕарар кэрийэр, остуолтан, ыскааптан бэйэтэ булан аһыыр, саастыылаахтарыттан хойутаан соҕус да буоллар тылланан, наадатын додо курдук быһаарсар буолбута.
Ийэтин төрүт эндэппэккэ билэрэ. Аҕыйах ыйдааҕыттан ийэтэ чугаһаатар эрэ икки илиитин даллатан, өрө чаҕаарыйа көрсөрө. Арыый улаатан иһэн аҕатын уонна эдьиийдээх убайын илиитин иминэн бигээн көрөн, балачча өр чинчийэн, тэһиппэккэ билэр буолбута.
Саалаҕа тэлгэммит көбүөргэ олорон дьоно тугунан дьарыктаналларын истэрэ. Хоско иистэнэр массыына тыаһыыр, ити ийэтэ таҥас тигэр, саалаҕа эдьиийдээх убайа тэлэбиисэр көрөллөр. Аҕата таһырдьа мас хайытар, эркин нөҥүө сүгэ «дор-дор» тыаһыыр. Уолчаан итинник ким ханна сылдьарын, тугу гынарын барытын билэрэ. Төлөпүөн эрэ тыаһаатар олус үөрэрэ:
Алло-аллуо кэллэ! диэн үөгүлүү түһэрэ.
Саалаҕа ким да суох буоллаҕына, тура эккирээн эркини кыйа туруоруллубут ыскааптарынан туумбаҕа хааман тиийэн, туруупканы ылара:
Аллоо! Маама (эбэтэр аҕам, убай) паай, диирэ. Маамуоо!
Убайдаах эдьиийэ «Лего» диэн оонньуурдаахтар. Ону самсаан-сааһылаан, арааһы оҥорон таһаараллар. Аттыларыгар лэҥкэллэн олорон Ньургун барытын истэр, үөрдэхтэринэ тэҥҥэ үөрэр-көтөр, тутан-хабан көрөр. Убайдаах эдьиийэ оонньоон бүттэллэр эрэ, Ньургуну иҥнэн охтуо эбэтэр бытархайын айаҕар уктан харыа диэннэр, ону барытын үөһэ уураллар.
Арай биирдэ, тоҕо эрэ хомуйбакка барбыттарын уолчаан булан ылла. Кыһыны быһа илдьэ сылдьыбыт Эһэ Миискэ, Сунаакы ат, Сыылба дьуос курдук сымнаҕас оонньуурдарыгар төрүт кыһаллыбата. Абылыыр дьиктилээх пластмасс кэрчиктэри илиитин иминэн өөр-өр үөрэттэ, чинчийдэ. Сытырҕалаата, салаан ылла, тииһинэн ыстаата, бэл, кулгааҕар даҕайан, иһиллээн көрдө. Хайаҕастарыгар тарбаҕын укта, кэрдиистэрин имэрийбэхтээтэ. Онтон муннун анныгар хоһооно суох ботугуруу-ботугуруу, тугу эрэ бооччойон сыһаҕастаста. Ити курдук кини «Легонан» үлүһүйбүтэ. Иккилии-үстүү кэрчиги самсыы тутан, арааһы оҥороро уонна олору убайын үтүктэн, «массыына», «пиип-пиип» диэн ааттаталыыра. Уолларын дьарыгын дьоно бэркэ биһирээбиттэрэ, киниэхэ анаан бөдөҥ матырыйааллардаах «Легоны» ылан биэрбиттэрэ.
Биир киэһэ үгэһинэн саалаҕа «Леготын» хомуйа олорон, тэлэбиисэргэ оҕолорго аналлаах сахалыы биэриини тартаран истибитэ.
Ээчээ, туох сонуннааххын? Бээчэ уол ыйытар.
Суох, эн кэпсээ, диир Ээчэ кыыс.
Салгыы ырыа ыллаатылар. Ол кэмҥэ аҕата кэлэн атын ханаалы холбоору гыммытыгар, Ньургун сарылыы түспүтэ:
Араарыма!
Биэрии бүтүөр диэри саҥата суох тэлэбиисэр иннигэр олордо. Киэһэ ийэтэ утутаары сырыттаҕына, ыллаан чаҕаарыйда:
«Биһик» диэн син биир «орон» диэн буоларын уонна онно утуйулларын Ньургун билэрэ. Күн уһунун кини утуйар кэминэн быһаарара. Ийэтэ уһугуннарарыгар: «Сарсыарда буолла», диир. Оччоҕуна Ньургун суунан-тараанан, күөрчэхтээх килиэбин эбэтэр хааһытын сиэн баран саалаҕа олорон оонньуур. Ол кэмҥэ ийэтэ хотонугар тахсар, бүтэн киирдэҕинэ, хортуоппуйдаах дуу, мокоруоннаах дуу соркуой буһаран аһатар, ону «күнүскү аһылык» эбэтэр «эбиэт» диэн ааттыыр. Сотору убайа оскуолаттан кэлэр. Онтон эмиэ оонньуу түспүтүн уонна өссө биирдэ аһаабытын кэнниттэн, убайа Сардаананы оҕо саадыттан аҕалар.
Ийэтэ эмиэ хотонтон киирбитин, аҕата үлэтиттэн кэлбитин кэннэ дьэ бука бары остуол тула олорон аһыыллар. Эттээх миин иһэллэр. Ол кэнниттэн балачча оонньуу түспүт кэннэ «киэһэ буолла» диэннэр утуйаллар. Ньургун тэлэбиисэргэ истибит биһикчээн туһунан ырыатын «утуйарга ыллыыр ырыалара эбит», диэн түмүктээбитэ.
Ити кэмтэн ыла ийэтэ бырагырааманан көрөн, тэлэбиисэргэ уонна араадьыйаҕа кыра оҕолорго аналлаах сахалыы биэриилэри холбуур буолбута. Онтон истэн уонна эдьиийэ Сардаана оҕо саадыгар үөрэппит хоһооннорун ааҕарын үтүктэн, уол аҕыйах хоһоону билбитэ. Ордук Эһэ Миискэ туһунан хоһоону сөбүлээбитэ уонна ийэтигэр ааҕан иһитиннэрэрэ:
Ньии, оҕом сыыһын да! ийэтэ сыллаан ылар.
Сайын кэлбитэ. Ньургун таһырдьа тахсан, араас тыас-уус, сыт-сымар элбэҕин сөхпүтэ. Быыстала суох бирилиир-ньирилиир, тиҥийэр-таҥыйар тыастан, онуоха эбии муннуга саба биэрэр туох эрэ ураты сытыттан өй-мэй баран, дьиэтигэр төттөрү киирбитэ.
Саас, харалдьык тахсыбытын кэннэ, ийэтэ таҥыннаран салгын сиэтэ таһаарар этэ да, дьиэ таһа итинник оргуйан-ньиргийэн олорорун тоҕо эрэ өйдөөбөт эбит. Арай, үөһэттэн чаллыргыыр тыас баарын ийэтэ:
Һыллыа, ити дьиэ үрдүттэн таммах түһэр, кыһыны быһа турбут хаар ууллар, диэбитэ итиэннэ туох эрэ инчэҕэй уонна тымныы баҕайыны туттарбыта.
Итинэн уолчаан тымныы өссө инчэҕэй буолар эбитин өйдөөбүтэ. Ол иннинэ «тымныы» диэҥҥэ хараҥаны уонна муннугу дьүөрэлэһиннэрэрэ. «Мэниктиир, улахан дьон тылын истибэт оҕону муннукка туруораллар, онно тымныы уонна хараҥа», диэн эдьиийэ эппитэ. Оттон итиини, сылааһы оттуллубут оһоххо тэҥниирэ. Таһырдьаттан киирэр аан уонна дьиэ муннуга тымныынан аҥылыйар буоллахтарына, оһох итиинэн илгийэрэ уонна онно мэлдьи Ньургун иһэр сылаас үүтэ баара.
Бүгүн таһырдьа тахсыбытыгар, үөһэттэн сып-сылаас билиннэ ээ. Онно эмиэ оһох баара дуу? Оччоҕуна ол сыта, тыаһа буоллаҕа? Оттон ити биир кэм бэрилиир-бээҕиниир тугуй?
Үлүгэрдээх үгүс ыйытыыттан уолчаан өй-мэй баран, саҥата-иҥэтэ суох оронугар сытынан кэбистэ. Ийэтэ ыксаан «Суһал көмөнү» ыҥырда.
Ити аата улаатан эрэбит. Сааһа хаһай? Сэттэтин туолбута даа? Тулалыыр эйгэ бу курдук абылаан, тардан иһиэ диэбитэ быраас уонна тугу эрэ элбэх элбэҕи саҥарбахтаабыта.
Ийэтэ ол аайы сөбүлэһэн сэҥээрэрэ уонна эппитэ:
Былырыын сайын төрүт кыһаммат курдуга, ол иһин бүгүн бэйэтин эрэ ыытан кэбиһэн, оҕом сыыһын уолута сыстаҕым. Чэ, аны иккиэн тахсан, аргыый-наллаан билсэн иһиэхпит.
Ньургун көрбөтүн билбэт этэ. Кини санаатыгар киһи барыта кини курдук буолуохтааҕа. Аны туран, киниэхэ ким даҕаны «киһи көрөр» диэн этэ уонна ол хайдаҕын быһааран биэрэ илигэ. Ол эрээри, уолчаан улаатан истэҕин аайы, дууһатын хайа эрэ кылынан киниэхэ туох эрэ тиийбэт курдугун сэрэйбитэ. Кини маҥнай дьоно наар:
Көр, көр! диэн тугу эрэ этэллэрин дьиктиргээбитэ.
Ити аата туох буоларын ийэтиттэн ыйытыах буолара да, туой умнан кэбиһэрэ. Бүгүн дьиэ таһыгар тахсыбытыгар төбөтүгэр кутуллан киирбит тыаһа-ууһа, саҥата-иҥэтэ, дорҕооно итини кытары ситимнээх буолуон сөбүн сэрэйэн, эмиэ өйдөөн кэллэ. Чахчы да көрөр дьон туох эрэ уратыны билэр быһыылаахтар.
Ийээ, көрөр диэн тугуй? Ийээ, эн оннук гынаҕын дуу? Тоҕо ытаатыҥ?
Суох, мин ытаабаппын ээ
Ытыыгын дии, мин билэбин ээ, диэн баран Ньургун ийэтин имэрийдэ, иэдэһинэн халыйан түспүт хараҕын уутун сотто. Ийээ, миэхэ тугум эрэ суох ээ
Инньэ диэмэ, Һыллыа.
Тоҕо? Эйиэхэ ол баар дуу? диэн ыйытан баран хардатын кэтэспэккэ: Мин билэбин, барытын билэбин диэн баран улахан киһилии сүр дириҥник өрө тыынан кэбистэ.
Кыракый уолчаан киниэхэ айбыт Айылҕата кэччэммитин хайа эмит өттүнэн ситэринэр туһугар улуу мөккүөрү ити курдук саҕалаабыта.
СИР СИМЭҔИН ЫҺЫАҔА
(Аныгы остуоруйа)
Айымньы барыта «биир үтүө күн» диэн тылынан саҕаланар буоллаҕына, мин бу кэпсээммин оннук саҕалыыр кыаҕым суох. Тоҕо диэтэххэ, ол күн сарсыардаттан сиикэрэ ардах түспүтэ, инньэ гынан, чугастааҕы нэһилиэккэ дьүөгэбэр барыахтаах былааным тохтон, санаам алдьанан олорбутум. Тэһийбэккэ, кинигэ аахпыта буола олордохпуна, ыалым Татыйаана эмээхсин киирэн кэлбитэ. Бэркэ долгуйбут көрүҥнээҕэ. Туох буолбутун ыйыталаспытым, сиэнэ Ньургуһун бэҕэһээ күнүстэн ыла суох үһү.
Олус дьиэмсэх оҕо ээ, мээнэ барааччыта суох уонна күн баччатыгар диэри мэлигир, кырдьаҕас ытамньыйан, хараҕын уутун былаатын уһугунан сотунна. Дьонугар биллэриэхпин, баҕар, бу киирэн кэлиэ, оччоҕуна куорат дьонун таах аймыам дуо диэн тээгэрэн хааллым. Милииссийэҕэ тыллыахпын, сүппүтэ үс хоммуту эрэ ирдэбилгэ биллэрэллэр үһү. Оскуола үлэһитэ дьахтар сүбэлээ эрэ, хайыыбыный?
Бээ, Татыйаана, олус долгуйума, баҕар биир эмэ дьүөгэтигэр хонон баран, онно өрөөн, киэһэлик кэлээри олороро буолуо. Үрдүк үөрэх устудьуоҥката билэр ыччата син элбэх эбитэ ини. Хайа уонна бу Чараҥнаах төһө да кини төрөөбүт сирэ буолбатаҕын иннигэр, ийэтин дойдута буоллаҕа, хайа эмит аймаххыт дьаарбата ыҥырыан эмиэ сөп.
Эс, оннук дьаарбатар аймах кэмчи дьонобут, биир таайа баара, хайа, бэйэбит таспытыгар олорор дии. Оҕом туохха эрэ түбэһэн хаалыа диэн куттанабын, баҕар, куһаҕан дьон моһуоктуохтара. Сураҕын иһиттэххэ, сир-дойду үрдүнэн араас барыта тахсар дии.
Кэбис, инньэ диэмэ, биһиги дьоҕус Чараҥнаахпытыгар оннук куһаҕан санаалаах киһи суох ини. Нэһилиэк үс сүүсчэкэ киһитэ бары тарбахха баттанабыт. Хата, өйдөө эрэ, кыыһыҥ хараҕыҥ далыттан хаһан сүппүтэй?
Эбиэккэ диэри баара. Үгэһинэн кинигэ ааҕар хайыыр этэ, онтон бээрэ, бу өйдөөтөххө, малын-салын бэринэр этэ. Ону таҥас суунаары гыннаҕа, эмиэ дьэ уу бөҕөтүн тоҕон-хорон килиэйдиир буоллаҕа диэн өссө көҥөнө санаабытым баара Кырдьык, үрүсээгэ мэлдьи турар сиригэр суох этэ.
Оччотугар ханна эрэ оҥостон барбытыгар сөп курдук дуу? Ол эрээри, чахчы ханна эрэ барар киһи син сэрэтиэ эбитэ ини. Туох да сурук, саппыыска суруйан хаалларбатах дуо?
Саппыыска даа? Кэтэһэ мээрик буола сылдьан, ону төрүт долоҕойдооботох эбиппин ээ. Ити эрээри остуолга ууруллубут кумааҕыны син көрүөм этэ буоллаҕа. Хата, сыллыай, биһиэхэ тахсыах эрэ, эн, сонун хараҕынан тугу эмэтэ булан көрөөйөҕүнүй?
Мин сып-сап хомунан, Татыйаананы кытары тахсыспытым. Эмээхсиним (75 сааһыгар сылдьар) туһунан кыратык билиһиннэрэ түһүүм. Кини уоллаах кыыс оҕолооҕо билигин бэйэлэрэ кырдьаҕас ыаллар. Уола Дабыыт ийэтин кытары тилийэ тиэргэҥҥэ олорор. Оттон кыыһа Марыына үөрэҕин бүтэрэн, үлэһит буолуоҕуттан куоракка олохсуйбута. Эдэригэр хам-түм дойдутугар кэлэ сылдьар бэйэтэ, билигин төрүт биллибэт буолан хаалла. Арай, сайын ахсын оҕолорун ыытар. Быйыл кыра кыыһын Ньургуһуну ыыппыта ити биир үтүө ээ, биир ардахтаах күн сүтэн хаалан, ити эбэтэ барахсаны аймаатаҕа.
Дьэ көр, кыыс хоһо бу, остуолугар аҕыйах кинигэттэн ураты туох да суох. Сурук хаалларбыта буоллар, саманна сытыа эбитэ ини. Оронун анныгар чымадаана ити турар. Манна, көхөҕө, үрүсээгин ыйыыр буолара да, көстүбэт. Илдьэ барбыт.
Бээрэ, туох таҥаһынан барбытый?
Биэсэлкэ иччитэ буолан турбут көпүсүөннээх чараас куурката көстүбэт уонна бээ, чымадаанын көрүөххэ, диэн тобуктаан орон анныттан дьоҕус чымадааны соһон таһаарда. Арыйаат, саҥа аллайа түстэ: Ээ, маннааҕы мала барыта баар эбит ээ. Ити гынан чопчу туох таҥастааҕын мин соччо билээхтээбэт буоллаҕым. Бай, бу туохтарый? Кичэллээхтик сааһыланан ууруллубут таҥас быыһыттан үс муннуктуу тутуллубут хас да кумааҕыны таһаарда. Биири ылан көрдө. Сурук дуу? Тоҕо кэмбиэрдээбэккэ былыргылыы суулаабыт баҕайыларый?
Татыйаана, бу суруктар эрдэттэн бааллара дуо?
Һыллыа, ону мин хантан билиэхпиний? Ити эрээри, куоракка аһары маннык саппыыскаласпатылар ини.
Бу «смс», «батсаап» элбэҕэр диэ.
Оччотугар маннааҕы суруктар буолан тахсаллар эбээт. Кими кытары саппыыскаласпыт буолуон сөбүй? Оннук айылаах бодоруспут уола баарын да билбэппин.
Эдьиэй, бу суруктары көрүөххэ эрэ, кыыс сүтүүтэ балары кытары ситимнээх буолаарай?
Хата ити сөпкө эттиҥ быһыылаах. Ууга түспүт оттон тардыһар, баҕар, кырдьык тугу эмэни кылатаайабытый? Чэ, оҕом, кытаат, аах.
Биэс сурук эбит. Килиэккэ тэтэрээт илииһигэр бытархай буочарынан симэ соҕус суруллубуттар, сорохторо уруһуйдаахтар, «Айсен», үксэ «Айыысиэнэ» диэн илии баттааһыннаахтар. Кэтэх өттүлэринэн сэрии саҕанааҕы саллааттар ыытар суруктарын курдук үс муннуктуу тутуллан баран, аадырыстарын оннугар «Эйиэхэ» диэн бэлиэтэммиттэр. Аннынан атын буочарынан, Ньургуһун суруйбут быһыылаах, «маҥнайгы», «иккис» дэммит. Онон наардааммын, биир-биир ааҕан истим.
Бэс ыйын 10 күнэ
Күндү доҕорум, Ньургуһун!
Сэрэйэбин, дьиктиргиириҥ чахчы, мин туохха түбэспиппин биллэххинэ. Чэ сүүрдэ-көтүтэ да соҕус буоллар кэпсиим. Ийэм туос иһити тигэр буолан, саас ахсын туос хастыыр идэлээхпин. Быйыл арыычча хойутаан, иллэрээ эрэ күн эмиэ быһыччабын ылан, ыппын батыһыннаран сарсыарда эрдэ чараҥҥа тахсыбытым. Чугастааҕы тыаҕа үчүгэй туос суоҕа, ол иһин, тыа үөһүгэр киирэн истим.
Биир алааска тахсан кэллим. Алаас куулата барыта тиит, оттон соҕуруу өттө хатыҥ тыалаах эбит. Тураллар эбит ээ, дьуп-дьулугурас бэйэлээхтэр! Өссө тыа иһигэр ыраахха диэри киирэн бара тураллар, харах ыларын тухары биир кэм сардаҥарыы! Ким да тыыта илик чараҥа, төһө баҕарар туоһу ылыахха сөп. Моойто да мин үөрбүппүн биллэ, эккэлээн бөҕө буолла. Туостара эчи ырааһын, маҥанын. Быһыччабын ылан, ортоку турар улахан хатыҥҥа батары саайдым.
Айакка! диир саҥа иһилиннэ. Тулабын көрүммүтүм ким да суох. Быһахпын аллара тартым. Хаһыы өссө улаатан иһилиннэ: Бэйи эрэ, бу туох чолоҕоро кэлэн уһуктанна?
Соһуйаммын быһыччабын сулбу тардан ыллым, туоһу бааһырдыбыт сирбиттэн харах уутун курдук, дьэҥкир симэһин бычалыйан таҕыста. Сирэйбин сытыы тыал быһа оҕуста уонна: «Бу урааҥхай сиэтэҕин!» диэн саҥа иһилиннэ. Кыйаханыах санаам кэллэ. Ким саһан олорон дьээбэлэнэрий? Митээсэптэр эмиэ туостааччылар, кинилэр сырыттахтара дуу? Бээ, сэгэрдэр, хара тыа барыбыт баайбыт. Тулабын көрбүтүм уу чуумпу, ким да суох, ытым оол алаас ортотун диэки ирбинньиктэнэ сылдьар, саһан олорор киһи баара буоллар билэн, үрүө этэ буоллаҕа. Син туостаан ахан кэлбитим да, манныкка түбэһэ илигим. Били этэр иччилэрэ дуу, абааһылара дуу сырыттаҕа диэн куттанным.
Хайыы, куттанан кубарыйан хаалла дуу, сордоох чычаас да эрээри диэн саҥа иһилиннэ.
Кэм урааҥхай оҕото буоллаҕа, диэтэ иккис.
От-мас иччилэрин, бэйэлэрэ этэллэринэн, эрэкэ-дьэрэкэ оҕолору кытары бастакы билсиим итинник этэ. Киһи хараҕар көстүбэттэр, саҥалара эрэ иһиллэр. Кэпсииллэринэн, кыһын чараҥ иһигэр халыҥ хаар анныгар утуйар үһүлэр. Саас, хаар эрэ бардар, оонньоотохторуна, от-мас тыллар-көҕөрөр, мэнигилээтэхтэринэ кыра тыал түһэр эбит. Мин кинилэри кытары кэпсэтэн, күммүн биллэрбэккэ аһардым. Бу сурукпун кинилэр тиксэриэх буоллулар, аадырыстаммыт киһитин хайдах булалларын эппэттэр, күлсэн эрэ сыһыгыраһаллар, ол аайы кыра тыал сиккиэрэн ылар. Кырдьык, баҕар, тиксэриэхтэрэ. Ийэбэр эмиэ суруйдум, урут оттообут өтөхпөр сылдьа түһүөм диэтим, эрэкэлэр-дьэрэкэлэр тустарынан тугу да ахтыбатым. «Бырахтараары гыммыт» диэхтиэ турдаҕа.