Чэ бакаа. Эҕэрдэни кытары, Айсен
Бэс ыйын 12 күнэ
Үтүө күнүнэн, күндү доҕорум!
Айылҕа дьиктитэ диэн сүдү даҕаны! Эрэкэ-дьэрэкэ оҕолор тулалаан турар эйгэҕэ, окко-маска, үүнээйигэ сыһыаннааҕы барытын билэллэр. Үүнэн турар оту-маһы таһынан, көтөр кынаттааҕы, хамсыыр харамайы кытары эмиэ сибээстээх, алдьаммыты оҥорор, ыалдьыбыты эмтиир эбиттэр. Били хатыҥым бааһын оһордон кэбистилэр, барбах кыра суол эрэ хаалла, ол да сүтүө үһү. Икки атахтар төрүт баһа суох бардыгыт, от-мас бөҕөтүн алдьата сатаан баран, аны уотунан куйахалыыгыт дииллэр. Тыаҕа уот турдаҕына, ардаҕы аҕалан умуруорар эбиттэр, арай, улахан уоту кыайбаттар үһү.
Бу дьону булсуохпуттан айахпар ас диэни укпакка сылдьабын, төрүт аччыктаабаппын. Ону «салгынынан тот сылдьаҕын», дииллэр. (Илиҥҥи дойдулар итэҕэллээхтэрэ эмиэ салгынынан аһаан сылдьаллара буолуо дуо?) Бу санаатахпына, бачча сааспар диэри үтүөттэн мөкүнү араарбакка сылдьыбыппын. Эбэтэр билэ-билэ, төттөрүтүн оҥорор эбиппин. Чэ, холобур, хатыҥ туоһун хастыыр куһаҕанын, хатыҥ онтон сылтаан ыалдьарын, өлүөн да сөбүн билэбин эрээри, иллэрээ күннээххэ диэри быһыччалана-быһыччалана сүүрбүтүм дии. Төһөлөөх элбэх хатыҥ туоһа хастанан, тыыннаах киһиттэн тириитин сүлэн ылбыттара аһаҕас баас буолан эрэйдээн баран, чэрдийэ оспутун курдук хара лабаҕынан көрөн турарый? Хатыҥ эрэ туоһа буолуо дуо, биһиги эрэ инчэҕэй эттээх курдук сананан, тулабытын тэпсэрбит-алдьатарбыт кэмнээх үһү дуо? Дьонум «Айыы сиэнэ» диэн сүрэхтээбиттэрин ылыммакка, «Айсен» диэн нууччалыы тартаран ааттанар, дьүлэй куҥ киһи буолбуппун. Аны бу күнтэн, бу чаастан ыла Айыы сиэнэ буолабын.
Эрэкэ-дьэрэкэ оҕолор хаһааҥҥыттан манна баалларын ыйыппыкка, «мэлдьи баар этибит, баарбыт уонна баар да буола туруохпут» дэһэллэр. Ол аата бу тулалаан турар киэҥ халлааны, Аан дойдуну кытары бииргэ айылыннахтара. Былыргы сахалары «үөрэҕэ-сайдыыта суох, түҥкэтэх буоланнар, тугу барытын тыыннааҕымсыталлар» диирбит дубук эбит. Тулабыт барыта тыыннаах уонна барыта бэйэ-бэйэтин кытары ыкса ситимнээх! Ону өбүгэлэрбит билэр эбиттэр.
Аныгыскы сурукка диэри, Айыы сиэнэ
PS. Суругу чыычаахтар тиксэриэхтэрэ, онон дьиэҥ таһыгар туох эмэтэ, көтөр, кэллэҕинэ, муһуннаҕына соһуйбат да, үргүппэт да буол. Оҕо сылдьан, чыычаахтары арагаайкалаах сойуолаһан да биэрэрбит, барахсаттар бары анал сорудахха сылдьалларын билбэт урааҥхайдар буоллахпыт».
Бэс ыйын 14 күнэ
Тахсар күн сардаҥатынан, Ньургуһун доҕорум!
Чахчы, тулабыт барыта тыыннаах! Мин бастаан эрэкэ-дьэрэкэ оҕолор эрэ бааллара буолуо диэбитим сыыһа эбит, хас биирдии үүнээйи, от-мас, сибэкки барыта тыыннаах! Чэ бөдөҥ мастар тыыннаахтарын өссө син удумаҕалыахха сөп. Оттон сир симэҕэ сибэккилэр тыыннаах буолалларын атын киһи эппитэ буоллар, итэҕэйиэм суоҕа этэ.
Бэҕэһээ хонууга от быыһыгар сыттым. Биирдэ өйдөөбүтүм сирэйбэр туох эрэ хаамар курдук. Кумаартан атын, кымырдаҕас да буолбатах. Илиибинэн соттубутум, сөмүйэм төбөтүгэр туох эрэ кып-кыра уонна күп-күөх иилистэн кэллэ. Харамайбын буолан хамсыыр. Хомурдуос оҕото сырыттаҕа диэбитим, төрүт даҕаны киһи курдук быһыылаах-таһаалаах! Соһуйаммын олоро биэрдим. Икки илиилээх, икки атахтаах, иннинэн сирэйдээх, көрдөрбүн диэн бэйэтин холугар кип-киэҥ харахтардаах уонна айахтаах Хантан кэлбит буолуон сөбүй? Сыппыт сирбин көрдүм. Төбөм туһунан от быыһыгар күөх сэбирдэхтээх, көнө умнастаах, кыра сибэккилэрдээх үүнээйилэр турар эбиттэр. Бары күн диэки өрө көрбүттэр, арай, биирдэстэрэ санньы түһэн хаалбыт. Мантан түстэҕэ диэммин, «киһибин» сэрэниин-сэрэнэн ол иһигэр уктум, сибэкким өрө көрөн кэллэ, атыттартан туох да уратыта суох буола түстэ.
Бэйи эрэ, оччотугар бу сибэккилэр бары маннык «киһилээхтэр» дуо? Иччилэрэ буоллаҕа дуу? Биир сибэккини эргим-ургум тутан көрбүтүм туох да биллибэтэ, туура тардан ылыахпын аһынным. «Миигиттэн куттанымаҥ, тыытыам суоҕа», диэтим уонна харахпын симэн сыттым. Сэмээр сибэккилэрбин кэтээтим. Балачча сыттым. Онтон арай, сибэккилэрим хайдах эрэ хамсаан ыллылар уонна түөрт сибэккиттэн кырачаан сирэйдэр былтастылар, кэпсэтэллэр быһыылаах, кып-кыра дыыгынас саҥа иһилиннэ.
Били укпут «киһим» тоҕо эрэ биллибэт, баҕар, алҕаска эчэппитим буолуо биитэр түбэспэтэҕэр түбэһэн, соһуйбута-куттаммыта ааһа илигэ буолуо. «Дьоннор» былтаспахтаан баран, иһирдьэ дьылыс гыннылар. Иккистээн тахсаайаллар диэн кэтэһэн көрөн бараммын, сибэккилэри биир-биир өҥөйтөлөөн көрдүм. Тугу да булбатым. Эрэкэ-дьэрэкэлэрбэр бардым. Кинилэр кэпсииллэринэн, үүнээйи ахсын оннук «дьон» бааллар, кинилэр үүнээйи тыына буолаллар. Тыына баарын эрэ тухары үүнээйи, сибэкки чэгиэн турар. Тыыннар күһүн от-мас кэхтиитэ тулалыыр эйгэҕэ суураллан хаалаллар уонна саас саҥаттан төрүүр эбиттэр. Үүнээйи төһөнөн үүнэр-силигилиир да, соччонон тыыннар ситэн иһэллэр. Ол да иһин, саҥа тыллан эрэр үүнээйи болчуоҕа ийэ иһигэр сылдьар оҕону санатар буоллаҕа!
Ити Ийэ айылҕабыт биир улуу кистэлэҥэ эбит! Оо, өссө төһөлөөҕү биллэрбэккэ хаппарын иһигэр хатаан сытара буолуой? Былыр биир учуонай: «Билиим-көрүүм төһөнөн үксүүр да, соччонон билбэтим-көрбөтүм эбиллэн иһэр», диэн муударайдык да эппит! Эрэкэ-дьэрэкэлэр: «Тыыннар дьоҥҥо көстө сатаабаттар, ол эрээри, итэҕэллэрин ыллаххына, эйигин кытары, баҕар, бодоруһуохтара», дииллэр.
Чэ, аныгыскы сурукка көрсүөххэ диэри.
Айыы сиэнэ
Бэс ыйын 17 күнэ
Аламай күн сыралынан, күндү доҕорум!
Үс күнү быһа тыыннары кэтээтим уонна бүгүн, дьэ, улуу дьиктини, улуу Кэрэни көрөр дьолго тигистим!
Бастакы күнүм, били эйиэхэ суруйбут күнүм, улахан уларыйыыта суох ааспыта. Бэҕэһээ сарсыардаттан кыра тыаллаах эрээри, ыраас этэ, халлааҥҥа кыырпах да саҕа былыт суоҕа. Ситэн-силигилээн, көҕөрөн-наҕаран, эҥин эгэлгэ сибэккилэринэн симэнэн турар алааска Күн уотун харыстаабакка кутара. Араас дьэрэкээн өҥнөөх-дьүһүннээх лыахтар тэлээрэ көтөллөрө. Үөһэ күөрэгэй дьырылыыра, талахха чыычаах ыллыыра, куулаҕа кэҕэ этэрэ, ол быыһыгар кумаар дыыгынас саҥата, тоноҕосчут көтөр кынатын тыаһа иһиллэрэ барыта сайыҥҥы алаас ырыата-тойуга буолан иһиллэрэ! Оо, бу кэрэ көстүүнү хоһоон гынан хоһуйбут, бу дьикти дорҕооннору ырыа оҥорон ыллаабыт киһи даа! Күнүс диэкинэн от сүүмэхтэрэ абына-табына көтөллөрө көһүннэ.
Ити илдьиттэр сылдьаллар, дэстилэр Эрэкэ-дьэрэкэ оҕолор. Улуу тунах кэмэ чугаһаата, сир симэҕин ыһыаҕа буолуоҕа.
Ол хаһан буолуой?
Сотору.
Миэхэ көстүө дуу?
Баҕар, көстүө.
Улуу тунах ыһыахтар биһиэхэ эмиэ буолаллар ээ.
Бастаан сир симэхтэрэ ыһыахтаабыттара, ону көрөн эһиги үтүктүбүккүт.
Киэһэ тоҕо эрэ олус чуумпурбута. Бэл, чыычаах ырыата иһиллибэт буолбута. Тула барыта туох эрэ дьиктигэ бэлэмнэнэн тыҥаабыт курдуга.
Бу сарсыарда эрдэ туох эрэ имнэммитин курдук уһугуннум. Чаһыбын көрбүтүм 3 чаас чугаһаабыт, илин саҕах үрдүнэн күн бастакы сардаҥалара саҥа чаҕылыһан эрэллэр. «Тоҕо эрдэтэй» диэбитим баара, доҕоор, алааһым иһэ «дьонунан» туолбут! Тэйиччилэр туочука эрэ курдуктар, оттон чугастааҕылар үчүгэйдик көстөллөр. Бары сибэккилэриттэн өрө тэйэн тахсыбыттар уонна кыракый илиилэрин илин диэки өрө уунан тураллар. Ыллыыллар быһыылаах, биир кэм нарыын-нарыын дорҕооннор иһиллэллэр. Күнү көрсөр эбиттэр! Баарбын биллэрдэрбин эрэ үргэн хаалыахтара эбэтэр төрүт көстүбэт буолуохтара диэммин, аргыый дьылыйан олордум. Күн барахсан илин саҕахтан күндээрэн-сандааран тахсан кэллэ, өр-өтөр буолбата, саҕахтан тэйэ ойдо. «Дьоннорум» илии-илиилэриттэн ылсан баран, ыллыы-ыллыы, күн хаамыытын хоту эргийбитинэн бардылар, кинилэргэ эрэкэ-дьэрэкэ оҕолор холбостулар. Эҥин-эгэлгэ өҥнөөх-дьүһүннээх лыахтар тэлээристилэр, тула туох баара барыта хамсаан куоҕалдьыйан киирэн барда. Сир сыта, күөх от сыта, ситэн турар тыа сыта муннубун туймаарда тунуйда. Онтон кэҕэ этэрэ иһилиннэ, ону эрэ кэтэһэн турбуттуу чыычаахтар чыбыгыраһа ыллаатылар. Алаас иһэ биир кэм күйгүөрэ түстэ. Ити аата саҕаланнаҕа сир симэҕин ыһыаҕа
Бэҕэһээҥҥи илдьит сүүмэхтэр алааһы уһаты-туора быыстала суох көтүтэлээтилэр. Биир сүүмэх миэхэ кэлэн, санныбар иҥиннэ. Ылан көрбүтүм, төрдүгэр быыкайкаан киһичээн хатааста сылдьар! Алҕаан баран, ыытан кэбистим.
От күөҕэ умнастаах, сэбирдэхтээх, күн сардаҥатын хомуйан араҕас сибэккилэрдэммит, ааттыын сардаҥалаах от быдьыгынас сибэккилэрин тыыннара кынаттаах эбиттэр! Аттыларыгар чугаһаабыппар, олбу-солбу төбөм туһунан дайдылар, кынат тыаһа биир кэм сирилээн олордо. Салгыы холбоһо түһээт, илии-илиилэриттэн ылыстылар уонна эргийэн киирэн бардылар. Бастаан бары күнү бата бардылар, онтон өрө көтө-көтө аллара түстүлэр, тэйэ-тэйэ ырааттылар.
Көнө умнастаах чэрэниилэ күөҕэ сибэккилээх үүнээйи (аатын билбэтим абалаах) сибэкки тыына сүр дьоһуннук туттан туран, кынатынан сапсына-сапсына үҥкүүлүүр.
Хас биирдии окко, сибэккигэ барыта итинник КЭРЭ! Күнү быһа өй-мэй сырыттым. Кулгаахпар маннык тыллар ырыа буолан кутулуннулар:
Көрсүөххэ диэри, Айыы сиэнэ
P.S. Уруһуйум соччо табыллыбата быһыылаах.
Бүтэһик сурук иллэрээ күн суруллубут.
Күндү доҕорум, Ньургуһун!
Бүгүн үтүө күн үүннэ. Урут күнүс ити бөһүөлэк таһыгар баар Эбэ куулатыгар ыстааптанан, уолаттардыын болдьоһон: «Моҕотойдуу кэлээр», дэһэн мустар буоларбыт. «Саҕахтан күн тэмтэйэ ойоро туохха тэҥнэһиэй!» дэһэллэр нарын ырыа тыллара, ымыылаах иччилэр.
Айыы сиэнэ
Суругу ааҕан баран маҥнай уорбалыаҕы тугу да булбатаҕым. Ол эрээри, кытыытыгар «PS. Оскуола оҕолоро суруйсалларын өйдүүр инигин?» диэн баарын булан бараммын, сурук туох эрэ кистэлэҥнээҕин сэрэйдим. Оскуолаҕа сүүрбэттэн тахса сыл үлэлээбит учуутал оҕолор араастаан саппыыскалаһалларын көрөн-көрөн, баччаҕа кэллэҕим. Хоһоонунан таҥыллыбыт суругу строка көтө-көтө эбэтэр строка бастакы буукубаларынан ааҕан, оттон буукубалара таҥнары сылдьары сиэркилэнэн көрөн, кистэлэҥ ис хоһооннорун билиллэр. Оттон бу суругу арай, тыл көтө-көтө аахтахха? Икки тыл кэнниттэн боруобалыахха үс тыл кэнниттэн түөрт тыл Бай, «Бүгүн күнүс Эбэ куулатыгар кэлээр. Күн дэһэллэр иччилэр» диэн эбит дии! Ол аата, Ньургуһун биир күн кинилэри кытары сылдьарын иччилэр көҥүллээннэр, Эбэ куулатыгар көрсөн, онно илдьэргэ болдьообут дуу? Суруйарыттан көрдөххө, сиэрдээх майгылаах уонна кыыстыын үчүгэйдик билсэр, киһи эрэниэн сөп уола быһыылаах. Оннук да буолан, иччилэр талан ылан, киниэхэ арылыннахтара. Сорох алааска, сыһыыга төһөлөөх сылдьар да, туох да уратыны көрбөт-истибэт
Бээрэ, ити аата уол суруйбут дуо? Татыйаана саҥата санаам ситимин быһан кэбиһэр.
Ээх, табаарыһа быһыылаах, аата Айыы сиэнэ, Айсен диэн.
Бу дэриэбинэҕэ Айсиэн диэн уол суох этэ ээ. Эбэтэр киммит эмиэ хос ааттана-ааттана суруйдаҕай?
Эдьиэй, долгуйума, кыыс сотору кэлиэ, диэтим эрэмньилээхтик. Хата, аччыктаабыта буолуо, алаадьылаан лаһыгырат.
Кэлэр даа, алаадьылаа даа Хата, бу бэрт буолаарай. Хайа, хобордооҕум?
Кырдьаҕаһым сэргэхсийэн, оҕолуу чаҕаарыйар саҥатын истэ-истэ, мин дьиэбэр тахсабын.
Ньургуһун ити киэһэ кэлбит этэ. Ол туһунан оҕуруоппар сырыттахпына, эбэтэ үөрэ-көтө кэпсээбитэ:
Оҕом сыыһа тыаҕа тахсан, киэрбаарый хомуйбут, үөрэҕэр наадалаах үһү ол. Сэрэтэн бараары гыммыта, бу дьараар суох буолан биэрбиппин, маҕаһыыҥҥа эмээхситтэрдиин халаара олордоҕум дии. Киэһэрэн хаалан, аара ыанньык сайылыгын ыалыгар хоммут. Эн санатаҥҥын, хата, ооккобун алаадьылаах көрүстүм.
* * *
Ыалым тиэргэнигэр күн ахсын киэһэриитэ чыычаах үөрэ мустар. Айыы сиэнин илдьитин тиэрдэн эрдэхтэрэ.
Биир чуумпу киэһэ олбуорум таһыгар тахсан оллоонноон олорон көрдөхпүнэ, чыычаахтар дэриэбинэ хас да ыалыгар эмиэ үөрдээн кэлэр эбиттэр. Оччотугар Айыы сиэниттэн ураты өссө кимнээх эрэ эмиэ илдьит ыытар буоллахтара. Оттон миэхэ кэлиэхтэрэ дуо, бу Айыы далбарайдара?
Арай, ыаллыы тиэргэнтэн Ньургуһун ыллыыра иһиллэр:
УЧУУТАЛ
Кини сылдьан барбытын кэнниттэн балачча буолан баран, хаартыска альбомнарын ыспытын иһин мөхпүппэр, Сандал:
Ийээ, били учуутал түөтэҕэ көрдөрөөрү бэйэҥ ыспытыҥ диэтэ.
Хайаларын эттэҥий? өйбөр билэр-билбэт учууталларым, ол иһигэр уолбун да үөрэтээччилэр уонна тыаттан киирдэхтэринэ таарыйан, хонон ааһар аймахтар мөрсүөннэрэ элэҥнэстилэр.
Оттон университекка бииргэ үөрэммит кыыһыҥ, көрсүбэтэхпит өр да буолла дэһэргит эҥин.
Сардаана Илларионованы этэҕин дуо?!
Ээ, ол киэһэни быһа хаартыска бөҕөтүн сыымайдаабыккыт дии
Дьүөгэм барахсан биирдэ эрэ көрсөн ааспыт, ол иннинэ кинини төрүт да билбэтэх-истибэтэх оҕотугар учуутал быһыытынан өйдөнөн хаалбыта, дьэ, дьикти. Чахчыта даҕаны, Сардаана Максимовна дьиҥнээх учуутал этэ эбээт. Ити эрээри, тоҕо «этэ» буолуой, кини миэхэ уонна да атын үгүс дьоҥҥо, үөрэппит ыччаттарыгар өрүү «учуутал» диэн ытыктабыллаахтык ааттаныа.
* * *
Саха судаарыстыбаннай университетын бүтэрбиппит сүүрбэ сылын биһиги, историко-филологическай факультет нуучча тылын салаатын «Б» бөлөҕөр үөрэммиттэр, иллэрээ сыл бэлиэтээбиппит. Бүтэриэхпититтэн бастакы көрсүһүүбүт этэ. Кууруспут аҥаара нууччалыы тыллаах буолан, историктарга да, саха тылларыгар да холоотоххо, төрүт сомоҕобут суоҕа. Дипломмутун тутан тарҕаһыахпытыттан билсибэт-көрсүбэт этибит. Куорат кыргыттара тэрилтэлэргэ сэкирэтээрдииллэр, хайалара эрэ балыыһаҕа статист, ким эрэ библиотекаҕа үлэлиир диэн хас эмэ сыллааҕы чахчы үһү-таамах курдук иһиллэрэ. Тыаттан төрүттээхтэр уон иккиэ этибит да, ахсааннаахпыт учууталлыыра, атыттар идэбитин уларыппыппыт. Холобур, мин дойдубар Ньурбаҕа тиийэн аҕыйах сыл учууталлаат, социальнай бэлиитикэ управлениетыгар көспүтүм. Үс сыллааҕыта оҕо-уруу атаҕар туран эрэр диэн Дьокуускайга көһөн кэлэн, Дьарыктаах буолуу киинигэр үлэлиибин. Икки сыллааҕыта күһүн кууруспут актыбыыската, куорат биир ювелирнай маҕаһыыныгар үлэлиир Муся Заморщикова, саха салаалара биэстии сыл буола-буола мусталларыттан кыһыйан, көрсүһүү тэрийбитэ.
«Муус Хайа» эрэстэрээҥҥэ түмсүбүппүт, ахсыа этибит. Ити аата бөлөх олоҕор устудьуоннуу да сылдьан кыттыбатахтары аахпакка туран эттэххэ, түөрт оҕоттон ураты кэлиэх айылаахтар баарбыт дэнэр. Дьиҥинэн, оҕолор да үһүбүөт, саас ортолоох ыал ийэлэрэ-аҕалара дьон буоллахпыт. Астаах остуол тула олорон ким ханна тиийбитэ, хас оҕоломмута, төһө сонообута, туох дуоһунастаммыта барыта ырытыллыбыта, кэлбэтэхтэр да умнуллубатахтара. Үөһээ Бүлүү учуутала Ванифатий Макаарап «Сельская ярмарка» бэстибээлгэ кыттар, итиэннэ Муомаҕа Биэнсийэ управлениетын салаатын хотуна Нюргустаана Черемкина уоппускатыгар Кытайга барбыт буолан суохтара. Томпоҕо олохсуйбут Сунтаар кыыһа Саргылаана Ыларова оҕобун үөрэххэ киллэрээри былырыын куоракка сайылыы сыспытым, сыл аайы айанныыр кыаҕым суох, миигин аттыгытыгар баар курдук санаан олорон, үчүгэйдик бырааһынньыктааҥ диэн эҕэрдэтин ыыппыт. Арай, өрүс уҥуор Кылба төрдүттэн кэлэн үөрэммит Сардаана Илларионова туһунан хайабыт да билбэт эбит этэ. Биир кыыспыт хаһан эрэ кимтэн эрэ истибитинэн, ол Сардаана дойдутугар оскуолаҕа дириэктэрдии олорон туохха эрэ түбэһэн, хаайыыга барбыт курдук үһү эрээри, ону хайабыт да итэҕэйбэтэҕэ. Оттон быйыл күһүҥҥү биир чаҕылхай күн ол Сардаананы көрсө түспүтүм.
Субуота күн чугас тыаҕа аймахтарбар тахсаары сарсыарда эрдэ автовокзалга кэлбитим. Перроҥҥа киһи аҕыйаҕа. Олорбохтообутум кэннэ, суумка тутуурдаах биир дьахтар кэлэн: «Киһи соччо элбэҕэ суох эбит дуу?» диэн иһиллэр-иһиллибэт ботугураамахтаат, ыскамыайкаҕа кэккэлэһэ олорунан кэбиспитэ. Миигин кытары саастыы бадахтаах, хатыҥыр, таҥаһа-саба хоп курдук. Эмиэ бэйэм курдук өрөбүлгэ куорат таһыгар айаннаан эрэр түөтэ быһыылаах. Саҥата суох олорбохтообуппут. Бириэмэ ааһан испитэ. Аттыбар олорооччум туттарын-хаптарын, төбөтүн кэҕис гынан сүүһүгэр түһэр баттаҕын өрө анньарын хараҕым бэркэ таптыы көрбүтэ. Ким итинник гынар этэй, доҕор? Кини да мин одуулаһарбын сэрэйбитэ быһыылааҕа, толлубакка утары көрбүтэ. Харахтарбыт харсыһа түспүттэрэ.