Дьолу түстээччилэр - Семенова Э. Н. 2 стр.

Организованное обеспечение программы:

1. Создать при клубе Совет по вопросам создания семьи из членов и руководства клуба;

2. Организовать культурно-массовые мероприятия;

3. Проводить встречи с образцовыми семьями;

4. Создать психологическую службу для членов клуба, проводить консультативные работы по вопросам создания семьи, диагностические анкеты, тесты;

5. Расширить связи с другими клубами знакомств и проводить совместные мероприятия;

6. Проводить юридические консультации по семейным вопросам;

7. Разработать цикл лекций по вопросам здорового образа жизни.

Научное обеспечение программы:

Провести исследования социально-экономических проблем семьи и разработать основные направления их решения;

Провести анкетирование среди одиноких и разведенных слоев населения с целью обнаружения причин.

Раньше эту работу вели работники управлений ЗАГС, это входило в их годовой план работы, но как показало время, новое  это хорошо забытое старое.

Я как председатель Союза женских организаций республики полностью поддерживаю работу республиканской Ассоциации «Дьылҕа түсчүтэ» и требую всемерной поддержки со стороны руководства республики. Только тогда будет движение вперед.

КЫЫС ЫҺЫАҔЫН УОННА СУОРУМНЬУ ҮЛЭТИН ТУҺУНАН

Киһи Орто дойдуга кэлбит сүрүн анала ыал буолан, кэнчээри ыччаты төрөтөн, иитэн-аһатан улаатыннарыы, киһи-хара гыныы буолар. Саха итэҕэлинэн, ыал буолбут киһини толору буолбут дииллэрэ. Бөҕө ыал элбэҕэ судаарыстыба социальнай бэлиитикэтэ этэҥҥэ оҥоһулларыгар көмөлөһөр, нэһилиэнньэ элбииригэр ханнык баҕарар дойду интэриэстээх-баҕалаах буоллаҕа (арай Кытайга атын, элбэхтэрэ бэрт буолан). ХХI үйэ саҥатыгар Уус Алдан улууһугар өрөспүүбүлүкэ таһымынан Кыыс ыһыаҕын тэрийэ сылдьыбыттара. Бу ыһыах сыала саха дьонугар ыал элбээһинэ диэн этэ. Балай да элбэх киһи кыттан турар  500 кыттааччы. Бу анал ыһыах холугар улахан сыыппара.

Ыһыах кэнсиэпсийэтэ Уус Алдан Бэрииһэптэрин номоҕор тирэҕирэр. Номох быһыытынан, ХIХ үйэ саҥатыгар Сыҥаах нэһилиэгэр Бороҕон улууһугар Түһүнэй аҕа ууһун баайа Түмэппий Барыыһап диэн киһи олорбут, сэттэ кыыстаах эбит. Кыргыттара саастарын ситэн, систэрин этэ ситэн, бууттарын этэ буһан, эргэ тахсар кэмнэрэ кэлбит да: баай ыаллар уолаттарын Түмэппий төрүт баай аҕа ууһуттан төрүттээх киһи буолбатаҕынан кэргэн кэпсэтэ ыыппаттар эбит; оттон дьадаҥы ыал уолаттарын аҕалара чугаһаппат эбит. Ол иһин кыргыттар ыксаан, сүбэлэһэн баран аҕаларыттан көҥүллэтэн ыһыах тэрийэн, утуу-субуу баай уолаттарга кэргэн тахсыталаабыттар. Оҕонньор баай ыаллартан халыым ылан баайа хаҥаатаҕа, үөрдэҕэ. Ыһыаҕы кыргыттар тэрийэллэригэр «Кыыс ыһыаҕа» диэн ааттаабыттара эбитэ үһү. Түмэппий Борисов бэйэтэ Мордьууска Хабырылла диэн киһиттэн төрүттээх, эһэтэ Дабыыкын диэн Сыҥаах нэһилиэгэр Улахан Сыһыыга олорбут киһи.

Мин 2019 сыл сайыныгар Национальнай архыыпка Бороҕон инороднай быраабатын кинигэтигэр ити Түмэппий Барыыһап туһунан матырыйаал булбутум. Сыҥаах нэһилиэгэр олорбут. Чаччыына эбит. Сир туһуттан улуус кулубатын кытта иккитэ сууттаһа сылдьыбыт. Мин бэйэм Борисов Борис Ивановичтан төрүттээхпин. Аҕам Ньурба драматическай тыйаатырын артыыһа, Щепкин аатынан театральнай училищены бүтэриэҕиттэн Ньурба куоракка олорор, үлэлиир. Кини аҕата, эһэм, Иван Константинович Борисов Уус Алдан Кэптэнитигэр олорбута. Кини аҕата Константин Петрович Борисов-Мурун Көстөкүүн эмиэ Лөгөй нэһилиэгэр олорбут, орто сэниэ ыал эбитэ үһү. Көстөкүүн аҕата Петр Петрович Борисов диэн, Сыҥаах нэһилиэгин киһитэ. Петр Петрович ХIХ үйэ иккис аҥаарыгар олорбут киһи. Кини туһунан миэхэ 2005 сыллаахха архыып үлэһиттэрэ булан биэрбиттэрэ. Киниттэн үөһэ дьону булбатах этилэр. Онон таайарбынан, Петр Петрович аҕата Мордьууска Хабырылланы кытта бииргэ төрөөбүт Түгүнүүр Бүөтүр диэн баайтан төрүттээх быһыылаах. Аҕатын аата да ону ыйар  Бөтүрүөбүс диэнэ. Түгүнүүр Бүөтүр сүөһүнэн байбыт, ойуунумсуйар киһи эбитэ үһү. Көмүллүбүт сирэ биллэр. Аһара байан «кыйдатыы» туомун ыыттарар эбит. Бу туом быһыытынан, сүөһүнү кый ыраах ураҕастаах аттаах уолаттар үүрэллэр уонна онно хааллараллар. Түгүнүүр аҕата Дабыыкын арааһа ХVIII үйэ бүтүүтүгэр, ХVIIIХIХ үйэлэр кирбиилэригэр олорбут киһи буолуохтаах, номох быһыытынан, Дьокуускайга баран нуучча атыыһытыгар хамначчыттаабыт. Номоххо ол туохтан буолбута этиллибэт. Ол аата, Түһүнэй аҕа ууһа ол саҕана сүрдээҕин дьадайа сылдьыбыт кэмэ буолуон сөп эбит. Түһүнэй диэн ХVII үйэ иккис аҥаарыгар олорбут киһи аҕа ууһун тойоно, кинээс, аҕата эмиэ кинээс Окто диэн киһи, Лөгөй биитэ. Лөгөй, биллэрин курдук, нууччаларга утарсыбатах, «шерт» (сиэр, андаҕар) биэрэн баран онтун кэспэтэх аҕа ууһун тойоно. Атын тойоттор нууччалары утары өрө турууларыгар кыттыбатах, нууччалар сахалары утары сэриилэһэллэригэр эмиэ кыттыспатах. Архыыпка көрдүүрбэр миэтирикэҕэ өбүгэлэрбин булбатаҕым. Өр кэмнээх, анал күүстээх үлэ наада быһыылаах.

Түһүнэй бэйэтэ «Общественный строй якутов» диэн Токарев кинигэтигэр ахтыллар. Ол курдук, ХVII үйэ иккис аҥаарыгар Мэҥэ сиригэр Дьаарбаҥ кытылын таһыгар Солук Боотур диэн Бороҕон ууһун бухатыыра биир мэҥэ киһитин, көмүскэнээри, алҕас ох саанан табан өлөрбүт. Ону мэҥэлэр, ол киһи аймахтара, иэстэһэн Суола үрэх таһыгар бороҕоттор бас киһилэрэ остуруоктан улууһугар айаннаан истэҕинэ, ох саанан дьөлүтэ ытыалаан өлөрбүттэр. Онтон сылтаан Түһүнэй икки сүүсчэкэ киһилээх мэҥэлэргэ (Бодоевтар аҕа уустара) саба түһэн Бороҕон сиригэр сүөһүлэрин үүрэн барар, дьону билиэн ылан чаҕар оҥостор. Түһүнэйдэр, бадаҕа, ХVIII үйэ ортотугар эбэтэр иккис аҥаарыгар христианствоны ылынан Бэрииһэптэр буолбут быһыылаахтар. Ону эмиэ архыыбы хасыһан билиэххэ сөбө буолуо.

Мин ыстатыйа саҥатыгар суорумньу туһатын эппитим. Кыыс ыһыаҕа тэриллиитигэр Евдокия Бочкарева-Налыйа Хотун улахан үтүөлээх. Кини курдук, саха омукка сулумах дьон аҕыйыырыгар үлэлээбит уонна үлэлиир дьон бааллар. Бу дьон улахан туһалаах үлэни ыыталлар.

Мин эмиэ кыра да буоллар олохпор киллэһиктээхпин. Ол курдук, 2009 сыллаахха ыал буолан баран, ИП быһыытынан регистрацияланан ОКВЭДка дьону кэргэнниир пууну киллэртэрэн брачнай агентство арыйан сыл курдук үлэлэтэ сылдьыбыттаахпын.

Сүбэ-соргу

Үлэбитигэр сулумах дьоҥҥо аҥкыата толорторон тэҥнээн билиһиннэртиир этибит, төлөпүөннэрин хардары-таары бэрсиһэллэрин ситиһэн, итини таһынан «вертушка»  ньыманан тэрээһиннэри ыытар этибит. Вертушка диэн кылгас кэмҥэ элбэх киһини кытта билсии ньымата. Аныгы киһи мэлдьи иллэҥэ суох, арыт тус олоҕун оҥосторугар да бириэмэтэ тиийбэт. Ол иһин оннук дьону рестораҥҥа, кафеҕа ыҥыран анал биэчэр тэрийэрбит  кофелаах, чэйдээх, мороженайдаах, пирожнайдаах. Кыргыттар остуолларга тус-туһунан биирдиилээн тэйиччи-тэйиччи олороллоро, оттон уолаттар остуолтан остуолга күн эргииринэн анал бэлиэнэн көһөн миэстэлэрин уларыта сылдьан кинилэрдиин билсиһэллэрэ, кэпсэтэллэрэ. Сөбүлэһэ санастахтарына, төлөпүөннэрин бэрсэллэрэ. Билсиһэргэ-кэпсэтэргэ биэс мүнүүтэ бэриллэрэ. Намыын муусука уларыйар: уолаттар атын остуолга олорор кыыска көһөллөр. Дьэ ол кэннэ уопсай ол-бу билсиһэр оонньуулар ыытыллаллара, ким кыттыһар кыттыһара, ким баҕарбат барара.

Инньэ гынан, сыл иһигэр уонча дьону ыал оҥорон турабыт. Биир тэрээһиҥҥэ түөрт Бүлүү улууһун дьонун мунньан турардаахпыт. Үлэбэр Галина Лидочен диэн Сунтаар кыыһа көмөлөспүтэ, үлэлэспитэ. Үлэни кини ыытара, мин тэрийэр өттүгэр сылдьыбытым. Онтон Галина ыал буолан дойдутугар көһөн, бэйэм да салгыы үлэлииргэ бириэмэм тиийбэт эҥин буолан (иккис үлэм этэ) тохтообуппут, агентствоны саппыппыт. Дьон хойукка диэри ыйыталаһар этэ, үтүө тылынан ахталлара.

Мин санаабар, суорумньу үлэтигэр улахан суолта бэриллэн, аныгы технологиялары туһанан судаарыстыба таһымыгар өрө тутан үлэ ыытыллыах тустаах. Тоҕо диэтэххэ, сулумах киһи сахаҕа олус элбэх. Тыа сиригэр  уолаттар, киин, куорат сиригэр  кыргыттар. Ити, биллэн турар, үчүгэйэ суох.

Онон, суорумньу үлэтин ыытар дьон саха омукка улахан үтүөлээх дьон.

НОРУОТ КЭХТИБЭТ КЭСКИЛЭ  ЫАЛ БУОЛУУ

Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Владимир Владимирович Путин РФ Федеральнай Мунньаҕар анал суруга чопчу киһиэхэ  төрүүр-ууһуур дьоҕурдаах ийэҕэ  туһуланыыта дьиэ кэргэни, демографическай быһыыны-майгыны бөҕөргөтүүгэ болҕомто туһаайыллыбыт кэмигэр өрөспүүбүлүкэбит салалтата өйөөн, «Дьылҕа түсчүтэ» диэн Суорумньуһуттар ассоциациялара тэриллибитэ. Суорумньу  саха норуота ахсаан өттүнэн элбээһинигэр, өрөспүүбүлүкэ демографическай балаһыанньата тупсарыгар ыытыллар биир былааннаах үлэ буолар.

Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн «Суорумньу» кулууптарын пааспардааһын түмүгүнэн, 17 улууска барыта 35 «Суорумньу» кулууптара үлэлээн кэллилэр. Уус Алдан, Горнай, Мэҥэ Хаҥалас, Чурапчы, Нам, Амма, Таатта, Өймөкөөн, Уус Майа, Томпо, Ньурба, Хаҥалас улуустарын үгүс нэһилиэктэригэр уонна Дьокуускайга «Суорумньу» түмсүүлэрэ үлэлииллэр. Ол курдук, Горнай улууһуттан суорумньуһут Альбина Сапаргалиевна Султашова, Ньурба улууһуттан Эльвира Николаевна Семенова-Сэргэ кыыһа Тускулаана, Мэҥэ Хаҥалас улууһун суорумньуһута, «Алаһа» кулуубу өр сыл салайан кэлбит Мария Прокопьевна Андросова, аныгы олоххо сөп түбэһиннэрэн таһаарыылаахтык үлэлии сылдьаллар, кинини кытта бииргэ Светлана Афанасьевна Сергучева, Маргарита Бэргэновна Неустроева үгүс үлэни ыыталлар, Чурапчыттан төрүттээх, «Кыталык» кулууп салайааччыта  Шеломов Алексей Михайлович-Хара Кыталык, Томпо улууһун Кириэс Халдьаайы бөһүөлэгиттэн «Дьол түһүлгэтэ» суорумньу кулууп салайааччыта Альбина Сергеевна Баланова, Өймөкөөн улууһун суорумньуһута Валентина Николаевна Прокопьева, Бүлүү улууһуттан Геннадий Петрович Харлампьев-Кынаачай, Светлана Тарасовна Иванова, Нам улууһун суорумньуһута Галина Андреевна Егорова-Арчылаана, Уус Алдан улууһугар Бэйдиҥэ нэһилиэгэр олорор Владимир Никитич Пестряков (1989 сылтан элбэх ыалы холбообута), Кэптэниттэн Надежда Петровна Аманатова, Майаҕастан Людмила Архиповна Бурцева-Күндүүнэ, Бороҕонтон Алексей Алексеевич Алексеев, Найахы нэһилиэгиттэн Розалия Михайловна Исакова 1984 сылтан суорумньунан дьарыктанан, элбэх ыалы холбообуттара. Суорумньуһуттар  бу чахчы да икки сүрэх олохторун холбуулларын туһугар бэйэлэрин бириэмэлэрин аахсыбакка үлэлэһиилэрэ, кырдьык даҕаны, улахан махталлаах дьыала.

Истиҥ-иһирэх махтал тылларынан ахтан ааһыам этэ  Чурапчы улууһун Мугудай нэһилиэгиттэн «Төлкө» кулуубу салайбыт Мария Павловна Толстоухованы. Кини ыыппыт үлэтин салҕаан араас тэрээһиннэри салайан үлэлэтэр Елена Васильевна Шадринаны. Хас күһүн аайы Елена Васильевна салайыытынан муҥха ыытыллара дьон сэҥээриитин ылар. Маннык саҥаттан саҥа бырайыактар үлэҕэ киирэ туруохтарын наада.

Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн суорумньуга бастакы улахан тэрээһин 2004 сыллаахха, от ыйын 23 күннэригэр СӨ Бэрэсидьиэнин Дьиэ кэргэн уонна оҕо аймах дьыалаларыгар кэмитиэтин уонна Уус Алдан улууһун муниципальнай тэриллии дьаһалтатын Дьиэ кэргэн дьыалаларыгар отдел салайыытынан «Суорумньу» кулууптарын 4-с сэминээрэ Уус Алдан улууһугар Бороҕон нэһилиэгэр Тутанхаайы алааһыгар «Кыыс ыһыаҕа» диэн ааттанан саҥалыы бырайыагынан ыытыллыбыта. Бу ураты ыһыахха 500-тэн тахса сулумах уолаттар уонна кыргыттар түмсүбүттэрэ, ону таһынан «Суорумньу» кулуубун салайааччылара, ыҥырыылаах ыалдьыттар кыттыыны ылбыттара.

Ыһыах буолуохтаах сирин кырдьаҕастартан сүбэлэтэн Бороҕон нэһилиэгэр (уруккунан Сыҥаах нэһилиэгэ) Тутанхаайы диэн алааска оҥорбуппут. От ыйын куйааһа, айылҕа ситэн силигилээн турар кэмигэр киһи ис кыаҕа арыллан, санаа көнньүөрэр кэмигэр өбүгэлэрбит сирдэригэр-уоттарыгар элбэх киһи кыттыылаах улахан тэрээһин буолбута.

ХIХ үйэ бастакы аҥаарыгар Бороҕон улууһун Сыҥаах нэһилиэгэр Түмэппий Бэрииһэп диэн орто баай оҕонньор сэттэ кыталык кыыһыгар анаан ыһыах ыспыта уос номоҕуттан «Лөгөй былыргыта» диэн кинигэҕэ киирэн турар. Кыргыттар ыһыахтаабыт сирдэрэ Кэптэни бөһүөлэгэр (былыргынан, Сыҥаах нэһилиэгэ) баар, онно үүт сойуппут миэстэлэрэ билигин да оннунан турар.

Түмэппий Бэрииһэп сэттэ кыыһын сыдьааннара, бэһис көлүөнэ дьон  Бээрийэҕэ олорор норуот эмчитэ, туостан тигии маастара Варвара Тихоновна Васильева, суорумньуһут Алексей Алексеевич Алексеев, Сыҥаах нэһилиэгиттэн төрүттээх сэттис көлүөнэ сэттэ кыыстаах Петр Егорович Заровняев кыргыттара-сиэннэрэ, Егор Егорович Заровняев оҕолоро-сиэннэрэ, Борисов Константин Константинович оҕолоро-сиэннэрэ, Борисов Иван Константинович оҕолоро-сиэннэрэ буолаллар (П.П. Бурнашев. Лөгөй нэһилиэгин былыргыта.  2002с.).

Бастакы ыһыах түмүгүнэн 13 улуустан 500-тэн тахса сулумах киһи кыттыыны ылбыттара. Суорумньу сэминээригэр өрөспүүбүлүкэ Дьахталларын түмсүүтүн бэрэссэдээтэлэ В.И. Кириллина, профессордар Р.И. Бравина, В.Б. Окорокова, Г.С. Попова-Санаайа, медицинскэй наука кандидата, «Иэйиэхсит» кулууп салайааччыта Е.Н. Тролукова кыттыыны ылбыттара. Саха драматическай тыйаатырын артыыстара Анна Кузьмина, Зоя Багынанова, Маргарита Борисова, Михаил Апросимов «Ньургуһун иккистээн тылыннар» диэн испэктээҕи көрдөрбүттэрэ мустубут дьону-сэргэни кэрэхсэппитэ. Киһи хараҕа хатанар быыстапкатын улуустартан кэлбит норуот маастардара туруорбуттара.

Бу ыһыахха Сэһэн Ардьакыап өтөҕүттэн булуллубут, сүктэр кыыс сэргэтин үтүгүннэрэн Тумул бөһүөлэгин олохтоохторо оҥорон, сиэри-туому тутуһан туруорбуттара. Сэргэ төбөтүгэр саха дьахтарын дьабака бэргэһэтин илин өттүн ойуулаан оҥорбуттара, сибэкки курдук үөһээ ойуута  уоллаах кыыс тапталлара, ортокута  дьиэ кэргэн, ыал буолаллара, аллара сэбирдэх ойууланыыта  оҕолорун-ыччаттарын төлкөтө буолуон сөп диэн быһаарбыппыт. Бу сэргэ ойуулуун-бичиктиин билиҥҥи да уоллаах кыыс холбоһоллоругар ис хоһооно сөп түбэһэр диэн санааларын ууран чочуйбут Бороҕон нэһилиэгин олохтоох уустарыгар барҕа махтал буолуохтун.

Иккис ыһыах төлкөлөөх түһүлгэтин сэргэтин Арыылаах бөһүөлэгин олохтооҕо Н.Г. Пестряков мындырдаан оҥорбута, Өлтөх нэһилиэгэ бэйэтин кылаатын киллэрсибитэ.

Үһүс ыһыах сэргэтин Лөгөй нэһилиэгин олохтооҕо П.С. Нафанаилов дьиэ кэргэн сэргэтин оҥорон сиэри-туому тутуһан туруорбуппут, Лөгөй нэһилиэгин салалтата тэрээһиҥҥэ көхтөөхтүк кыттыбыттара.

Үс сыл тэрийэн ыыппыт ыһыахпыт сэргэлэрэ үйэлэр тухары Уус Алдаҥҥа «Кыыс ыһыаҕа» ХХI үйэҕэ үрдүк таһымҥа тэриллибитин туоһута буолаллар.

Орто саастарыгар диэри алаһа дьиэни тэриммэккэ сылдьар аҥаардас дьон ыал буолар кэскиллэрин түстүүр усулуобуйаны тэрийэр аналлаах 3 ыһыахтар түмүктэринэн 28 ыал үөскээбитэ, кийииттэргэ аналлаах сэргэ туруоруллан, бу ыһыах үйэттэн үйэҕэ умнуллубата түстэммитэ, суорумньуһуттарга практическай, методическай көмө оҥоһуллан үлэлииргэ саҥа кыах бэриллибитэ.

Тэрээһиҥҥэ наһаа элбэх үлэни көрсүбүппүт: улуустартан 10-нуу сулумах киһини аҕалыы, күрэхтэһиигэ бэлэмнэнии, түһүлгэни сахалыы киэргэтии, улуус тэрилтэлэрин барытын өрө туруоран ыһыах ыспыппыт. Мин саныахпар, ханнык баҕарар тэрээһин элбэх киһи кыттыылаах буоллаҕына табыллар. Мэҥэ Хаҥаластан дьиэ кэргэн отделын сүрүннүүр исписэлииһэ Дария Ивановна Назарова салайыытынан кэлбит кыттыылаахтар наһаа үчүгэйдик тэринэн кэлбиттэрэ. Түһүлгэлэрин «Сардаана сибэкки  таптал сибэккитэ» диэн тиэмэлээн, наһаа тупсаҕай фотозона оҥорон дьон-сэргэ интэриэһин тардыбыттара. Горнай улууһуттан толору оптуобуһунан дэлэгээссийэ айаннаан кэлэн тэрээһиннээхтэрин көрдөрбүттэрэ. Хаҥалас, Чурапчы, Таатта, Амма, Нам улуустарыттан кэлбит дьоммут-сэргэбит ыытыллар күрэхтэргэ көхтөөхтүк кыттыбыттара, элбэх паара баар буолбута.