Үс сыл Уус Алдаҥҥа Кыыс ыһыаҕа үрдүк таһымҥа ыытыллыбыта. Бу тэрээһиннэри ыытыыга биһиэхэ күүс-көмө буолбуттара Дьиэ кэргэн уонна оҕо дьыалаларыгар кэмитиэт сүрүннүүр исписэлиистэрэ Александра Васильевна Николаева, Анна Васильевна Маркова.
Кэлин санаатахпына, бу мин бэйэм өбүгэлэрим ыыппыт ыһыахтарын утумнаан, маннык өрөспүүбүлүкэ таһымнаах тэрээһини тэрийсибиппинэн дьоллоохпун.
Салгыы суорумньу ыһыахтара улуустарынан ыытыллар буолбута кэрэхсэбиллээх. Ол курдук, Чурапчы, Мэҥэ Хаҥалас, Нам, Амма, Томпо, Бүлүү бөлөх улуустарын суорумньуһуттара элбэх тэрээһини тэрийэллэр, дьиэ кэргэн элбиирин туһугар үлэлэһэллэр. Суорумньуһуттар тэрийэр тэрээһиннэрин бэйэлэрин кыахтарынан оҥороллор, онно Ассоциация бырагыраама оҥоруутугар, наҕараада, бириис өттүгэр көмөлөһөр.
Суорумньуһут үлэтэ олус уустук уонна эппиэтинэстээх. Кини киһи уйулҕатын үчүгэйдик билэр буолуохтаах, холбооттуур дьонун биир өйгө-санааҕа түмүөхтээх, хомоҕой тылынан-өһүнэн кэпсэтэн-ипсэтэн тылыгар киллэриэхтээх, дьон итэҕэлин ылыахтаах. Суорумньуһут диэн, мин саныахпар, айылҕаттан айдарыылаах киһи. Хас биирдии суорумньуһут бэйэтэ үлэлиир ньымалардаах: ким эрэ тэрийэр ураты дьоҕурдаах, ким эрэ сынньалаҥ киэһэлэрин иилээн-саҕалаан кыайа тутан ыытар, ким эрэ биирдиилээн дьону бэйэ-бэйэлэригэр ыпсарар дьоҕурдаах буолар.
Өрөспүүбүлүкэбит Бырабыыталыстыбата, тустаах министиэристибэлэр, тэрилтэлэр бу санааларын ууран үлэлии сылдьар суорумньуһуттары өйүөхтэрэ, биир санаанан, түмсэн сөптөөх дьаһаллары таһаарыахтара диэн эрэнэбит.
Сахабыт сирэ сайдарыгар, бигэ тирэхтээх буолуутугар ис сүрэхтэриттэн үлэлэһэ сылдьар суорумньуһуттарбар улахан туһалаах үлэҕит таһаарыылаах буоллун, дьон-сэргэ махтала эһиэхэ үөрүүнү, ситиһиини аҕаллын диэн алгыыбын!
Евдокия Петровна Бочкарева-Налыйа Хотун,«Дьылҕа түсчүтэ» Суорумньуһуттар ассоциацияларын салайааччыта,СӨ үөрэҕириитигэр, СӨ гражданскай көҕүлээһинигэр,СӨ ыччат уонна дьиэ кэргэн бэлиитикэтигэр туйгуна,СӨ сайдыытыгар кылаатын иһин бэлиэлээхСУОРУМНЬУҺУТ АЙЫЛҔАТТАН БЭРИЛЛИБИТ ТАЛААН
Киһи Орто дойдуга кэлэр сирдээҕи аналын көрсөн ыал буолан, дьиэ-уот тэринэн, оҕо төрөтөн, мас олордон бэйэтин суолун-ииһин хааллараары, дьоллоох олоҕу олороору.
Мин быйыл 77 хаарбын көрсөн олорон санаатым: бу Орто дойдуга тугу ситистим, кимиэхэ көмөлөстүм, өссө тугум итэҕэһий, санаабын толордум дуо?
Дьиҥэр, киһи олоҕо хартыына, хартыына араамата эн дьылҕаҥ. Бу хартыынаҕа эн хаһаайыҥҥын: сырдык, ыраас өҥнөрү эн талаҕын, хараҥардан эн ылаҕын, тупсарыаххын баҕарар буоллаххына эн тупсараҕын. Онон, олоххор хаһаайынныы сыһыаннаһыахха наада. Төһөнөн уһуннук олороҕун да, соччонон хараҕыҥ арыллан, дьоҥҥо-сэргэҕэ тапталыҥ, махталыҥ күүһүрэн иһэргэ дылы буолар эбит.
Мин, ыал улахан оҕото, кыра сааспыттан дьаһайарбын сөбүлүүр этим. Ол да иһин буолуо, үлэбин старшай пионер баһаатайтан саҕалаан, үс нэһилиэккэ сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн, Дьокуускай куорат Октябрьскай уокуругар управдом салайааччытынан, баһылык солбуйааччытынан өр сылларга үлэлээн, билигин СӨ Ил Түмэн Государственнай Мунньаҕын дьокутааттарыгар көмөлөһөөччүнэн 6 ыҥырыыга үлэлээн кэллим. Бу күҥҥэ эдэр, эрчимнээх, сытыы өйдөөх, саҥа суоллары арыйар норуот дьокутаатыгар Мичил Кимович Николаевка көмө, сүбэ-ама буоларбыттан дьоллоохпун. Биһиги сыал-сорук туруорунан дьон олоҕо тупсарыгар, дьоллоох олох кэлэригэр туруулаһан араас хайысхаларынан үлэлэри ыытабыт.
Сахабыт Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана Айсен Сергеевич Николаев дьон туһугар ыытар үлэтин сэҥээрэбин, хайгыыбын, тугунан эрэ көмөлөспүт киһи диэн сыалтан бу суорумньу үлэтин өйдөөн сүбэ-ама буолабын. 2022 сылга Саха Өрөспүүбүлүкэтэ тэриллибитэ 100 сылын көрсө Сахабыт сиригэр олорор киһитин ахсаана 1 мөлүйүөн буоларыгар бу суорумньуһуттар элбэх өрүттээх үлэни ыыталлар.
Суорумньуһуттар наһаа элбэх үлэни көрсөллөр, ыытар тэрээһиннэрин ардыгар бэйэлэрин харчыларынан тэрийэллэр. Мин «Ил Эйгэ» айылҕаҕа дьиэ кэргэнинэн сынньанар туристическай комплекска иккитэ суорумньу тэрээһинин ыытыһан турардаахпын. Варвара Васильевна, Сергей Гаврильевич Трубиннар бэйэлэрин кыахтарынан, аһаҕас халлааҥҥа араастаан мындырдаан, айылҕа матырыйаалынан оҥорон туппут тутуулара киһи хараҕынан көрөн үөрэр, дууһалыын сынньанар комплекса буолбут. Бу тэрээһини тэрийэрбитигэр Ыччат уонна дьиэ кэргэн бэлиитикэтин министиэристибэтин Афанасий Семенович Владимиров салайар эрдэҕинэ, өрөспүүбүлүкэтээҕи Дьахталлар түмсүүлэрин бэрэссэдээтэлэ Анжелика Егоровна Андреева, өрөспүүбүлүкэтээҕи Аҕалар түмсүүлэрин бэрэссэдээтэлэ Айхал Иванович Габышев үлэбитин өйдөөн, туох кыалларынан көмөлөһөн тэрээһиммит сыалын сиппитэ. Маннык салайааччылар баар буолан, санаабыт көнньүөрэн үлэлии-хамсыы сырыттахпыт.
Биһиги бу комплекс салайааччыларыгар кэргэннии Варвара, Сергей Трубиннарга наһаа махтанабыт, баҕарбыт баҕа санаалара туола турдун, доруобай, чөл туруктаах олоҕу, элбэх үтүө санаалаах ыалдьыты, өссө да сайда, туругура турдуннар!
Суорумньуһуттар бары дьоҕурдаахтарын мин көрө-көрө үөрэбин: ким эрэ ыллыыр, ким эрэ үҥкүүлүүр, ким эрэ тэрийэр, хомоҕой тыллаах буолар. Ол иһин түмсэ түһэн мунньахтаан Ассоциация тэриниэххэ, бары түмсүөххэ диэн Евдокия Петровна Бочкареваны-Налыйа Хотуну салайааччы оҥостон үлэлии-хамсыы сылдьабыт.
Ханнык баҕарар тэрилтэҕэ тэрийэр, үлэлиир усулуобуйа табыгастаах буоллаҕына эрэ, көдьүүстээх үлэ тахсыан, көрдөрүү үрдүк буолуон сөп. Ол инниттэн бэйэ-бэйэҕэ истиҥ сыһыан баар буоларын туһугар болҕомтону ууран, саҥа бырайыактары олоххо киллэрэн араас өрүттээх үлэни ыытабыт.
Баҕа санаам диэн СӨ Бырабыыталыстыбата өйдөөн, бу үлэни өйөөн 2 киһиэхэ үлэ миэстэтин көрөн, хамнастаан үлэлэтэрэ буоллар, көдьүүстээх үлэ тахсыа этэ.
Мин Уус Алдаҥҥа Курбуһах нэһилиэгэр сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн үлэлээн олорон, бастакынан «Дьиэ кэргэҥҥэ уонна оҕолорго социальнай көмө киинэ» тэрийэн, дьону хамнастаан өрөспүүбүлүкэҕэ улахан көрдөрүүнү ситиспитим. Дьиэ кэргэҥҥэ болҕомто уурулуннаҕына, дьон-сэргэ бары үөрэ-көтө сырыттаҕына, дьэ бу кырдьык, судаарыстыба сайдар, олох тэтимэ күүһүрэр. Ол курдук, бу суорумньуһуттар дьиэ кэргэн элбииригэр, оҕо-уруу тэнийэригэр үлэлэһэр дьон буолаллар.
2006 сыллаахха 3 өрөспүүбүлүкэтээҕи суорумньу ыһыаҕар тэрийэр хамыыһыйаҕа киирэн, дойдубар тахсыбыттаахпын. Анжелика Егоровна, Александра Васильевна, Анна Васильевна буолан күнүс паромунан туораан, Суоттубут кытылын буллубут. Биэрэккэ дьиэ кэргэн отделын салайар Евдокия Петровна биһигини көрүстэ, аара остолобуойтан ас ылан Суотту музейыгар хонор буоллубут. Сарсыарда чыычаах ырыатыгар уйдаран, сибиэһэй салгыҥҥа хааман олус даҕаны сынньанныбыт. Ол гынан куорат дьонун кумаар утуппата. Ону ол диэбэккэ ыһыах буолар сиригэр Тутанхаайы алааска салгыы айаннаатыбыт. Ыһыах тэрээһинэ үчүгэй, кыттааччыта элбэх буолан үөрэ-көтө, киһи эрэ билсиэх, таптаһыах күннэрэ туран тэрээһин сыалын ситтэ. Ол тухары бу тэрийээччилэр утуйар ууларын умнан сүүрдүлэр-көттүлэр, ас-үөл дэлэйэ, күрэҕэ элбэҕэ 2 күнү билбэккэ аһардыбыт. Евдокия Петровна маннык үлэтигэр бэриниилээх буолан, дьон туһа диэн билигин да суорумньуһуттары илдьэ сылдьара кэрэхсэбиллээх дьыала.
Урукку кэмҥэ үлэлииргэ үчүгэй этэ, билигин куһаҕан диэн этэр кыаҕым суох сайдыыны кытта тэҥҥэ баран истэххэ, ханнык баҕарар кэм үчүгэй өрүттэрдээх. Сатаан үлэлиэххэ, дьоҥҥо туһалаах буолуохха, үтүө дьыаланы үксэтиэххэ, олох тупсарыгар үлэлэһиэххэ наада. Ханна да сырыттарбын, холобур быһыытынан бэйэлэригэр эрэллээх, үтүө дьону тумус туттабын. Ол курдук, Анастасия Николаевна Божедонова, Люлия Николаевна Григорьева, Василий Васильевич Гоголев уо.д.а. Маннык үтүө дьону кытта алтыһан үлэлээбиппинэн киэн туттабын, кинилэр сүбэлэрэ-амалара миигин инники күөҥҥэ сылдьарбар кынаттаабыта!
Сахам дьонугар баҕарыам этэ, толору дьоллоох, эйэлээх олоҕу, чөл буолууну, аныгы сиэринэн дьоҥҥо-сэргэҕэ нус-хас олоҕу!
Мария Семеновна Черкашина,«Бочуот Знага» уордьан кавалера,норуот хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ,«Үлэҕэ килбиэнин иһин» мэтээллээх,Уус Алдан улууһун бочуоттаах олохтооҕо,Мүрү, Дүпсүн, Курбуһах, Суотту нэһилиэктэрин бочуоттаах олохтооҕоСУОРУМНЬУНАН 15 СЫЛ УТУМНААХТЫК ДЬАРЫКТАММЫТЫМ
Суорумньу саха норуотун бэйэтин омук быһыытынан инники кэскилин быһаарыныытыгар үйэлэргэ мунньуммут, олох муудараһыгар олоҕурбут үтүө үгэһэ.
Былыр сахалар алаастарынан тарҕанан олорор кэмнэригэр ыал бэйэлэрин саастарын сиппит оҕолорун суорумньуһуттар нөҥүө кэпсэтэн ыал оҥороллоро. Ол курдук, суорумньуһуттар алаастарынан сылдьан улаатан эрэр, сиппит уолаттары, кыргыттары көрөн, ким кимиэхэ сөп түбэһэн ыал буолуон сөбүн быһаараллара уонна бириэмэ болдьоон, эрдэттэн кэпсэтэн кэргэн ылыахтаах уолаттарын илдьэ кэлэн кыыс көрөн бараллара, эдэрдэр сөбүлэстэхтэринэ, илии охсуһан уруу туһунан кэпсэтэн барар буолаллара элбэх кэпсээннэргэ уонна уос номоҕо буолан дьон кэпсээниттэн биллэр.
Маны таһынан улуустар ыһыахтарыгар ыаллар оҕолорун илдьэн, онно эдэр дьон сөбүлүү көрбүт кыргыттарын, уолаттарын эмиэ төрөппүттэригэр этэн суорумньуһуттар нөҥүө көрсөн, илии охсуһаллара. Итинник суорумньуһуттар нөҥүө холбоспут дьон олохторо бөҕө буолара: хантан хааннааҕа, туох дьарыктааҕа эрдэттэн биллэр буолан, кыыс да, уол да быһаарыныыларыгар бигэ, тирэхтээх буолара.
Олох уларыйдаҕын ахсын суорумньу үлэтэ эмиэ тэҥҥэ уларыйан, урукку курдук ыалы кэрийэ сылдьан уолу, кыыһы көрүү тохтообута. Ол эрээри биирдиилээн дьон дьарыктанан син биир ити үгэс олох сүтэн хаалбатаҕа.
Мин 1993 с. Мэҥэ Хаҥалас улууһугар Дьиэ кэргэн уонна демография бэлиитикэтин сайыннарыыга отдел тэриллибитигэр кылаабынай исписэлииһинэн үлэҕэ киирбитим. Ити үлэлиир кэммэр ГТАС (Гражданскай турук аактатын суруйар салаа) кытта бииргэ ылсан үлэлээбиппит: улууска оҕо төрөөһүнэ, ыал буолуу ахсаана элбээһинигэр ыал буолар эдэрдэри үөрүүлээх быһыыга-майгыга регистрациялыыр этибит уонна оҕо төрөөтөҕүнэ эмиэ роддомҥа тиийэн дьиэлэригэр тахсан эрэр эдэр ийэлэри; саҥа ыал буолбут дьону эҕэрдэлиирбит.
Ол үлэлии сылдьан 2530 саастарыттан үөһэ саастаах сулумах уолаттары, кыргыттары испииһэктээн бу дьону ыал оҥорорго «Суорумньу» кулуубун тэрийбиппит уонна улуус нэһилиэктэринэн көрсүһүү биэчэрдэри тэрийэн, онно кэлбит уолаттарга, кыргыттарга араас оонньуулары ыытан, билсиһиннэртээн үлэлэһэн барбыппыт.
Сүбэ-соргу
Аҥкыата толорторор этибит, хас биирдии кыттааччыга нүөмэр биэрэрбит уонна «Комната для двоих» диэн хос бэлэмнээн онно булсубут пааралар киирэн билсиһэллэрэ, сибээс олохтууллара.
Дьэ, ити курдук, Майаҕа, Хараҕа, Төхтүргэ, Чүүйэҕэ, Павловскайга, Хорообукка, Төҥүлүгэ, Бүтэйдээххэ биэчэрдэри тэрийбиппит. Суола Мэлдьэхсигэ Андросова М.П., Хорообукка Сергучева С.А., Чүүйэҕэ Романова М.М., Петров В.П., Лоомтукаҕа Ларионова Н.Д., Бүтэйдээххэ Попова Л.М., Бөкөҕө Матвеева С.Н. ордук таһаарыылаахтык үлэлээбиттэрэ.
2003 сыллаахха СӨ Бэрэсидьиэнин иһинэн Дьиэ кэргэн, оҕо аймах дьыалатыгар кэмитиэккэ үлэлии кэлэн баран, 2009 с. диэри «Суорумньу» үлэтин уопсастыбаннай үлэ быһыытынан салайбытым. Бу үлэлээбит сылларбар Илин эҥээр улуустарыгар, Дьокуускай куоракка, Ньурбаҕа, Сунтаарга суорумньу сэминээрдэрин, биэчэрдэрин ыытан кэлбитим уонна кэлин 20102012 сс. Нөөрүктээйи нэһилиэгэр баһылыгы солбуйааччынан үлэлии сылдьан Павловскайга үс төгүл Илин эҥээр улуустар кыттыылаах суорумньу биэчэрдэрин ыыппытым.
20042006 сылларга үс сыл субуруччу Уус Алдан улууһугар Тумул нэһилиэгэр Тутанхаайы алааһыгар «Кыыс ыһыаҕа» диэн тэрийэн ыыппыппыт, бу ыһыаҕы улуус баһылыга Бочкарев И.В. бэйэтинэн көҕүлээн, тэрийсэн ыыппыта. Улууска Дьиэ кэргэн отделын сэбиэдиссэйэ Бочкарева Е.П., Дьахтар сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Ильина Т.П. бу бырайыагы олоххо киллэрэргэ сүрүннээн тэрийэн, сүүрэн-көтөн ыытыспыттара. Кыыс ыһыаҕар өрөспүүбүлүкэ таһымнаах бастакы тэрээһиҥҥэ 12 улууһуттан 500-тэн тахса сулумах уолаттара уонна кыргыттара түмсүбүттэрэ.
Сүбэ-соргу
Суорумньу биэчэригэр бастаан хас кэлбит киһини испииһэктээн нүөмэри туттарарбыт, эрдэттэн бэлэмнэммит аҥкыатаны толорторорбут уонна суорумньуһуттары эмиэ туспа испииһэктээн төлөпүөннэрин хайаан да ыларбыт. Биэчэргэ араас оонньуулары ыытабыт, ол курдук, кыыс эккирэтиитэ; уолаттарга, кыргыттарга анаан бэйэлэрин билиһиннэрэр араас куонкурустары, уолаттарга сымсатын, күүстээҕин көрдөрөр күрэхтэри, кыргыттарга иис, ас астааһына. Маны таһынан кутаа уот тула байаанынан үҥкүүнү, маассабай оонньуулары элбэхтик ыытар этибит.
Суорумньуһуттар илдьэ кэлбит уолаттарын, кыргыттарын хаһыс нүөмэрдээх уолу эбэтэр кыыһы сөбүлүү көрбүттэрин билэн, ол уол, кыыс туһунан тэрийээччилэртэн көрөн билсэллэрэ уонна хайа улуустан кэлбитин билэн, онно бэйэ-бэйэлэрин күүлэй тэрийэллэрэ уонна ол түһүлгэҕэ тиийэн эдэр дьону билиһиннэрэллэрэ.