Nə gözəl xalçadır?
Bu xalçanı bəy evindən çırpışdırmışıq. Ara qarışanda gecə gətirdim. Görən olmadı. Bildiyimə görə bu xalçanı bəy qızı Şəhrizad öz əlləri ilə toxuyub. Mahalda bu gözəllikdə xalça yoxdur.
Sənin oğurluq etməyin də var? Aman Allahım, sən oğrusan
Gülgəz sinəsini qabağa verib, Ay yoldaş Söhbətov, bu başı batmışa fikir vermə. Özünə böhtan deyən bambılıdır Bu xalça da yaylağa gedəndə ara qarışdı, bizdə qaldı
Fərrux əlini xalçanın üzərinə sürtdü. Bu xalçanın hər ipinə, ilməsinə Şəhrizadın əlləri toxunmuşdu. Gözlərini qapadıb Şəhrizadı xəyalında canlandırırdı:
Şəhrizad belə xalça da toxuya bilir?
Ehh, Fərrux yoldaş, o müsibət başlarına gəlməsəydi indi nə qədər
gözəl xalçalar toxumuş, tikmələr tikmişdi.
Hansı müsibətdən danışırsan, Əhmədəli? Olmaya inqilabı deyirsən? Yoxsa ağlını itirmisən?
Yox əşşi, Sovet hökumətinə mənim canım da qurbandır. Siz nə danışırsınız Mən atasının və qardaşlarının güllələndiyi müsibəti deyirəm. Talıb bəyimizin qırmızı komandiri öldürdüyü Əhmədəli duruxdu. Dili topuq vurdu. Aman Allahım, mən nə danışıram Kənd axundu Əhmədiyyə ağa bütün kəndi qurana əl basdırmışdı ki, bu söhbəti dilə gətirməsinlər.
Ay qız, Gülgəz, çay nə oldu, deyib, aradan sivişmək istəyən Əhmədəlini Fərrux durdurdu.
Nə oldu? Hara gedirsən? Talıb hansı komandiri öldürüb? Danış
Artıq gec idi. Qul kimi qarşısında əsdiyi Fərrux ondan əl çəkməyəcəkdi. Oxu atıb, yayı gizlədə bilmədi, yoldaş Fərrux, Şəhrizadın atasını da, qardaşlarını da, Talıb qırmızı komandiri vurduğuna görə, öldürdülər
Həmin gecə Fərrux səhərə kimi yatmadı. Bakıya, Fövqəladə Komissiyaya donos hazırlayırdı: Qırmızı komandiri qətlə yetirən qatı inqilab düşməni Talıb Əmiraslan oğlu Haqverdiyev Amanbəylidə əksinqilabi fəaliyyətini davam etdirir.
Yuxusuz və yorğun olsa da, çiçəyi çırtlayan Fərrux sevinirdi. Bu donosundan sonra Fövqəladə Komissiya Talıbı güllələyəcəkdi. Daha onun qarşısında heç bir maneə qalmayacaqdı. Şəhrizadı ələ keçirdəcəkdi.
Yazdığı donosu tezdən Bakıya yola saldı. Tezliklə Talıbın qətlinə fərman veriləcəyi günü gözləyirdi
3
Çoban Hümbət qoyunları Soltanbuda doğru sürdü. Payızın ilk aylarında ot dizdən idi. Qoyunların yamyaşıl otu acgözlüklə içəri ötürmələri ona ləzzət edirdi. İri bir çinarın altında uzanıb günəşdən sərinlənir, arabir də qoyunlara baxırdı. Amma yuxu onu tez bir zamanda ağuşuna aldı. Ayılanda ala-toran vaxtıydı. Sürü gözünə dəymirdi. Neçə illər idi ki, əvvəlcə Əmiraslan bəyin, indi isə Talıb bəyin çobanı idi. Bu vaxta qədər sürüdən bir quzu da it-bata düşməmişdi.
Sürünün yoxa çıxması onun ürəyini ağzına gətirmişdi. Hümbət sürünü axtara-axtara xeyli yol qət etdi. Ən qorxduğu şey isə o idi ki, İlyasbudun dərinliklərində ac canavarlar sürünü də, onun özünü də parça-parça edərdi. Amma hələlik nə qoyunlar, nə də canavarlar gözə dəyirdi. Hava artıq qaralmış, süd kimi ay bəxtindən aydınlıq gətirmişdi. Yoxsa zülmət qaranlıqda bağrı yarılardı.
Meşənin dərinliyinə doğru getdikcə ay işığı iri gövdəli ağacların çətirindən görünməz olurdu. Birdən zülmət qaranlıq ətrafı bürüdü. Önündə iki göz parlayırdı. Amma get-gedə bu gözlərin sayı artırdı. Canavar sürüsü onu dövrəyə almışdı . Öndəki iri gözlər ona yaxınlaşırdı. Hümbətin boğazı qurumuş, nəfəs alması çətinləşmişdi. O, qorxudan qışqırmaq istəsə də səsi boğazında ilişib qaldı. Birdən Hümbət anladı ki, o, canavar kimi ulayır:
A-u-u-u-u
Atəş səsləri onun ulartısını kəsdi. Bayaqdan bəri qaranlıqda sayrışan gözlər yoxa çıxmışdı. Qeyri-ixtiyari yerə uzandı. Bir qədər geri çevrilmək istədikdə əlləri insan çəkmələrinə ilişdi. Başını qaldırıb ona tərəf tuşlanmış tüfəngi indi gördü
İnsanlardan uzaqda meşənin dərinliyində tək-tənha canavarların əhatəsində qaldığı bir zamanda kimliyindən asılı olmayaraq bəni-adəm övladı ilə qarşılaşmaq onu sevindirdi
Kimsən ə? Qalx ayağa.
Hümbətə bu səs tanış gəlsə də, hələ kəsdirə bilmirdi ki, ona tüfəng tuşlamış bu şəxs kimdir.
Ayağa qalxdı. Öndəki tüfəngin arxasından ona tərəf daha dörd tüfəng tuşlanmışdı. Öndəki əli tüfəngli bir qədər də yaxına gəldi.
Aman Allah, bi ki Əmiraslan bəyin oğlu Məmmədrəsul idi.
Ağa, mənəm, Hümbət. Məni tanımadınmı?
Məmmədrəsul heç nə demədən arxası tərəfə çəkilib, gəl dalımca, dedi. Öndə işıqlıqda o ağasının sifətini tam yəqinliklə gördü. Bir vaxtlar mahalın ən laçın oğlu olan Məmmədrəsul sərtləşib kişiləşmişdi.
Ağa, Allah razı olsun. Sən olmasaydın canavarlar məni parçalayacaqdı.
Ay gədə, burda neynirsən. Düzünü de. Yoxsa mənim dalımca
göndəriblər səni?
Qurbanın olum, ağa, yuxuya qaldığımdan qoyun-quzunu itirmişəm, sanki qeybə çəkiliblər. Sürünü axtara-axtara gəlib bura çıxmışam.
Yalan deyirsən, məlun. Səni bura öyrədib göndəriblər, artıq xeyli
müddətdi ki, Məmmədrəsul bəylə meşələrə çəkilən, Ağcabədinin Kəbirli bəylərindən olan Soltan bəy dilləndi.
Neçə vaxtdı ki, meşədə həyat sürən Soltan bəy sanki vəhşiləşmişdi. O
hər kəsdən şübhələnirdi.
Hümbət: Ağa, niyə hirslənirsən, bizim nəsildən satqın çıxmayıb,
bunu Məmmədrəsul bəydən də xəbər ala bilərsən.
Məmmədrəsul hələ də sərt və səbirsiz olaraq qalırdı:
Eh Hümbət, bəylik qoydular ki, qalsın bizdə. Sən mənə de görüm
Şəhrizad necədir, Talıbdan nə xəbər?
Ağa, hamı yaxşıdır. Təkcə səndən nigarandırlar. Mehtər oğlu
İsmayıl deyirdi ki, Şəhrizad xanım qardaşı Məmmədrəsulu görmək üçün bütün dünyanı qurban verər
Kimə qurban verəcək bu dünyanı, bolşeviklərə? Dünya onlara qalmayacaq Qisasımı almayınca, bacıma de, dünyadan əl çəkən deyiləm.
Ağa, bəs mənim qoyunlarım?
Məmmədrəsul ucadan şaqqanaq çəkib güldü:
Ə qırışmal, sənin qoyunların var? Bizim qoyunlar nə tez sənin
oldu? Arxa tərəfdə dərədədir, götür apar. Bacıma da de ki, gələcəm
***
Hümbətin gəlib çıxmaması kənddə hamını təlaşlandırmışdı. Kənd
sovetinin sədri Sibir Qəzənfər camaatı səfərbər etmişdi. Hamı əllərində məşəl Soltanbuda tərəf gedib Hümbəti axtarırdı. Səhərə yaxın kəndlilər uzaqdan qaraltı gördülər. Sibir Qəzənfər atını ora çapdı. Hümbətə yaxınlaşıb şallağını çəkdi onu vursun:
Hardaydın, ə. Camaatı qanbağır eləmisən. Arvadın saçın yolur.
Qəzənfər qağa, azmışdım.
Gəl tez ol, düş qabağıma
Kəndin ağsaqqalı olan Sibir Qəzənfər özündən cavan olan kənd əhlinə övladı kimi baxırdı. Kənddə də hər kəs onun bir sözünü iki eləmirdi.
Kəndlilərin hələ uzaqda olduğunu görən Sibir Qəzənfər atın
üstündən Hümbətə səsləndi:
Yaxın gəl və mənə diqqətlə qulaq as. Hümbət yaxınlaşdı. Bir də gedib başını qurd yuvasının ağzına soxma. Öz ağzını da möhkəm saxla
Handan-hana Sibir Qəzənfərin nə demək istədiyini anlayan Hümbət:
Qağa mən heç nə görmədim meşədə. Sadəcə azıb gedib oralara
çıxmışam. Meşədir də
Kəs, deyə Sibir Qəzənfər Hümbətə səsləndi, mən sənə sözümü
dedim.
Məmmədrəsulu vəhşi qiyafəsində görüb çox məyus olan Hümbət indi bir az ürəklənmişdi. Deməli, Sibir Qəzənfər də Məmmədrəsulun buralarda, meşədə olduğunu bilirmiş Kənddə də iclasda deyirdi ki, inqilabın düşmənləri ilə mübarizə aparaq Hümbət çiyinlərini çəkdi. Çar dövründə uryadnikin adamını öldürüb Sibirdə dustaq yatmış Qəzənfər bu gün də kənd sovetinin sədridir. Bolşeviklər ona çar üsul-idarəsi ilə mübarizə aparmış qəhrəman kimi baxırdılar. Havayı yerə bu kişiyə Sibir Qəzənfər demirlər ki Hümbət kəndlilərin yaxınlaşdığını görüb fikirdən ayıldı
Şükür ki, Hümbət tapıldı. Day dağılışın evinizə, deyən Sibir
Qəzənfər Hümbətə səsləndi, Talıba de yanıma gəlsin.
Talıb hər dəfə kənd sovetinin binasını görəndə dünya onun başına
fırlanırdı. Çünki onların evini kənd sovetinə, Əmiraslan bəyin evini isə məktəbə vermişdilər.
İndi Hümbət ona deyəndə ki, Sibir Qəzənfər səni çağırır, ayaqları
getsə də, ürəyi getmək istəmirdi.
Sibir Qəzənfər Talıbı övladı kimi qarşılayıb gecikdirmədən dilləndi:
Bilirsən ki, mən dünyanın hər üzünü görmüşəm. Sizi istəyib
deyirəm Talıb Sibir Qəzənfərin nə demək istədiyini tam anlamayıb sual
dolu nəzərlərlə sovet sədrinə baxdı. Sibir Qəzənfər xısın səslə, Məmmədrəsulu deyirəm, dedi.
Qəzənfər kişi, gör bir neçə vaxtdır mən onun üzünü görmürəm
Bilmirəm. Görürsən, ya yox Amma onu bilirəm ki, onun
gördüyü işin axırı yoxdur. Tutub güllələyəcəklər. Kişilər o boyda dövlət qurmuşdular Bakıda. Axırı nə oldu? Ölən öldü, sağ qalan da pərən-pərən düşdü vətəndən Əmin oğlu sizi də zibilə salacaq
Mənim əlimdən nə gəlir ki
Bax zəmanənin ən doğru cavabı budur. Bizim əlimizdən nə gəlir
ki? Başqa yolumuz yoxdur. Vallah belə getsə, ona görə kəndin də altını üstünə çevirərlər.
Talıb çiyinlərini çəkdi:
Axı mən onun harada olduğunu hələ də bilmirəm.
Yaxındadır. Uzaqda deyil. O ya təslim olmalıdır, Ya da Arazı
keçib qeybə çəkilməlidir. Nə vaxtadək meşələrdə canavar kimi yaşayacaq. İndi ətrafda biri öldürülən kimi ondan şübhələnirlər. Fövqəladə komissiya onu axtarır. Geci-tezi var. Tapıb güllələyəcəklər.
Əlimdən nə gəlir ki?
Gec-tez o Şəhrizadı görmək istəyəcək. O bacısını çox istəyir. Sizinlə əlaqə qurmaq istəyəcək. Şəhrizada da de, qoy onu yola gətirsin. Onun müqaviməti mənasızdır
Sibir Qəzənfərin yanından çıxıb evə qayıdan Talıb tərəddüd içərisindəydi. Bilirdi ki, o Şəhrizada Məmmədrəsulun sağ olduğunu, həm də çox yaxında olduğunu desə, qardaşı üçün burnunun ucu göynəyən Şəhrizad Məmmədrəsulu görmək istəyəcək. Mərdliyi, qorxmazlığı ilə seçilən Şəhrizadın imkanı olsaydı hətta at belində qardaşını kənd-kənd, meşə-meşə axtarardı.
Hələlik Şəhrizada bir söz deməmək qərarına gəldi. Məmmədrəsulun xasiyyətinə bələd idi. Gec, ya tez bacısını görmək istəyəcəkdi
Yaxşı deyiblər ki, cidanı çuvalda gizlətmək olmaz. Məmmədrəsul
söhbəti getdikcə böyüyürdü. Xırçınlıda sovet sədrinin öldürülməsindən sonra bu söhbət daha da böyüdü. Söhbət gəzirdi ki, Xırçınlıda sovet sədrini Məmmədrəsulun dəstəsi qətlə yetirib.
Orda yerlilərdən heç kim sovet sədri olmaq istəmədiyindən, Qəmərlidən təyin olunmuş yeni sovet sədri camaata qan uddurur, qız-gəlini belə qamçılayırdı. Məmmədrəsul da ona həddini bildirmiş, amma sovet sədri bir az da üstünə qoymuşdu. Odur ki, Məmmədrəsul öz adamları ilə gecə kəndə soxulub onu güllələmişdilər.
İndi Məmmədrəsul söhbəti gəlib Fərruxa da çatmışdı. Son vaxtlar Fərrux kəndin axundu Əhmədiyyə ağa ilə də yola getmirdi.
Kəndin qədim qəbiristanında Köyəli baba adlanan ocaq vardı. Bütün
kənd bilirdi ki, bu müqəddəs ocaqda uyuyan Köyəli baba Əhmədiyyənin ulu babasıdır. Əsrlərdən bəri insanların inanc yeri olan Köyəli babanın qəbri üstündə Əmiraslan bəylə Ziya bəy gözəl, əzəmətli kümbəz tikdirmişdi.
Kəndin bütün axundları, mollaları bu nəsildən gəlirdi. Bolşevik hökumətinin tüğyan etdiyi bir dövr olmasına baxmayaraq insanların Köyəli baba ziyarətgahına olan inamı zərrəcən də olsun azalmamışdı.
Əhmədiyyənin evi də ziyarətgahı xatırladırdı. Bu kənddə kimsə bir iş
görməmişdən öncə Əhmədiyyə babaya dua yazdırır, xeyir-dua alırdılar. Xəstələr onun duaları sayəsində şəfa tapırdılar.
Fərrux məktəbdə hər gün təbliğat aparırdı ki, camaat dinə inanmasın.
Əhmədiyyə babaya inanmağın xurafat olduğunu deyən Fərrux, hətta Sibir Qəzənfərin da qəzəbinə tuş gəlmişdi.
Fərrux, mən tutulan gün rəhmətlik nənəm Əhmədiyyə babaya bir
dua yazdırıb, mənə vermişdi. Sibirə sürgün olundum. Mənimlə Qafqazdan gedənlərin biri də sağ qalmadı. Amma mən geri qayıtdım. Həyatımı o duaya borcluyam. Köyəli baba ocağının gücünü sən hələ görməmisən. Camaatın inancıyla oynama
Camaat Leninə, Stalinə inanmalıdır. Olmaya onlara sən də
inanmırsan?
Sibir Qəzənfər arif adam idi. Bir dənə səhv kəlməsi onu Fərrux
kimilərin əli ilə Fövqəladə komissiyanın zindanına yuvarladacaqdı. Odur ki, təmkinini pozmadan dedi:
Eyy Sən mənə ağıl öyrətmə. Mən bu dövlət uğrunda
vuruşmuşam, türmələrdə yatmışam. Amma sən neyləmisən?
Fərrux anlayırdı ki, Sibir Qəzənfərə girişə bilməz. Hətta bəziləri deyirdilər ki, Qəzənfər Stalinin özüylə birgə türmədə yatıb
Sibir Qəzənfərdən ayrılıb məktəbə yollanan Fərrux təlaş içində idi. Talıbdan yazdığı donosla maraqlanan yox idi. Talıbı hər gün görəndə elə bil onun atasına söyürdülər. Qərara aldı ki, sabah sübh tezdən özü Fövqəladə komissiyaya getsin
Muradxan Qalabəyov bölgənin Fövqəladə komissiyasının sədri idi. Bəy nəslindən olsa da, vaxtilə Peterburqda təhsil alarkən sosial-demokrat ideyaları onu özünə cəlb etmiş, sonradan isə bolşeviklərə qoşulmuşdu. Haqverdiyevləri yaxından tanıyırdı. Əmiraslan bəy də, Ziya bəy də atasının dostları idilər.
İndi qarşısında əyləşib ağzından od tökülən Fərruxa sakit və təmkinlə qulaq asan Qalabəyov köç zamanı qırmızı komandirin güllələnməsi olayından da hərtərəfli xəbərdar idi.
Yoldaş Qalabəyov, bolşevik qatilinin əl-qolunu sallayıb aramızda
gəzməsinə mən bir bolşevik olaraq dözə bilmərəm. O təcili həbs edilməli və layiqli cəzasını almalıdır.
Fərrux püskürüb qurtardıqdan sonra eynəyini çıxarıb həmsöhbətinin gözlərinin içinə baxan Qalabəyov dilləndi:
Fərrux Söhbətov yoldaş! Sizin bir vətəndaş, həm də bolşevik
olaraq sayıqlığınızı alqışlayıram.
Mən sizə mütəmadi bütün məlumatları verəcəm.
Çox sağ olun. Minnətdar olarıq. Amma bir məsələni siz bilməlisiniz.
O nə məsələdi elə?
Sizin məlumat verdiyiniz məsələ ilə bağlı bildirmək istəyirəm ki,
bu məsələ yoldaş Bağırovun öz rəhbərliyi ilə baxılıb, araşdırılıb, istintaq olunub. Hazırda ölkənin Baş Prokurorunun müavini olan Qüdsi Hacıyev yoldaş dediyiniz hadisənin birbaşa şahididir. Bəyəm siz və ya mən yoldaş Mircəfər Bağırovdan, Qüdsi Hacıyevdən çox bilirik? Onlar bu məsələni araşdırıb nöqtəsini də qoyublar. Talıb Əmiraslan oğlu Haqverdiyev də bu məsələdə birbaşa günahkar olsaydı nə Bağırov, nə də ki, Hacıyev yoldaşlar onun azadlıqda qalmasına imkan verməzdilər. İnqilabi tribunal onu çoxdan güllələmişdi. İstintaq materiallarından görünür ki, qırmızı komandir Savelyevi güllələyən isə Məmmədrəsul Haqverdiyevdir. Tərəfimizdən axtarılır. Bax bu qəddar banditin tapılmasına köməklik etsəniz minnətdar olaram.
Bəy nəslindən olan ziyalı Qalabəyov dediklərinə Fərruxu bir daha inandırmaq üçün təkrar söylədi: Yoldaş Bağırov səhv qərar verə bilməz.
Əli hər yerdən üzülmüş Fərrux yamanlığını davam etdirirdi:
Bəlkə Bağırov yoldaşa Qüdsi Hacıyev düzgün məlumat verməyib?
Qalabəyov hirsləndi:
Özünüzü yığışdırın, Söhbətov. Siz respublikanın rəhbərləri
haqqında necə belə sözlər işlədə bilərsiniz? Ayıb olsun. Sizi xəbərdar edirəm, kişilərin qulağına çatar, heç də sizin üçün yaxşı olmaz. Gedə bilərsiniz
Əli ətəyindən uzun qayıdan Fərruxun heyrətdən gözləri bərəlmişdi. O ümid edirdi ki, Talıbın güllələnməsinə nail olub Şəhrizadı tezliklə ələ keçirəcək. Amma bu o qədər də asan deyildi
İndi Talıbın Məmmədrəsulla əlaqəsi olduğunu ortaya qoymaq üçün çalışmalıydı
Öz işinin peşəkarı olan Muradxan Qalabəyov Fərrux getdikdən sonra düşündü ki, Amanbəylidə hələ çox olaylar olacaq İndi yadına düşdü ki, Fövqəladə komissiyanın respublikanın bütün ərazisində geniş agentura şəbəkəsi qurduğu bir halda nədənsə Amanbəylidə bir nəfər də olsun agentləri yoxdur? Düzdür bu bir qədər də Sibir Qəzənfərdən qaynaqlanırdı. Türmə həyatını gözəl bilən Qəzənfər kişi öz kəndlərində agentlərin olmasının qarşısını alırdı. Hər dəfə çekistlərdən kimsə kəndə gələndə yeyib-içməklə həmin əməkdaşın başını qatıb kənddən kimisə yanlamasına imkan vermirdi.